O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

11.2. Ma’lumotlar massivi haqida tushuncha 
Kundalik hayotimizda ko‗p turdagi jadvallardan foydalanamiz: dars jadvali, 
ko‗paytirish jadvali, shaxmat yoki futbol o‗yinlari bo‗yicha musobaqa jadvali,
matematik jadval va boshqalap. Jadvalni tashkil etuvchilar uning elementlari 
deyiladi. 
Jadval ko‗rinishidagi miqdorlar bir o‗lchovli (chiziqli), ikki o‗lchovli (to‗g‗ri
to‗rtburchakli) yoki ko‗p o‗lchovli shakllarda bo‗ladi. Paskal tilida bir, ikki va ko‗p 
o‗lchovli jadval miqdorlar ustida ishlash mumkin. 
Bir o‗lchovli jadvallar ba‘zan chiziqli jadvallap deb ham yuritiladi. Chiziqli 
jadvallap satr yoki ustun shaklida ifodalanadi. Jadvalning har bir elementiga aniq 
tartib soni mos keladi va aksincha, tartib soni berilgan bo‗lsa, jadvalning qaysi 
elementi to‗g‗risida so‗z borayotgani tushunarli bo‗ladi. Bir o‗lchovli jadvalga misol 
sifatida haftaning har kunida o‗lchangan havoning o‗rtacha haroratini keltipish 
mumkin: 
Hafta kuni 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
O‗rtacha harorat 18 19 15.9 16 17 16.8 17.4 
Agar bu jadvalning nomini A deb belgilasak, u holda 18 dan 17,4 gacha 
bo‗lgan sonlar A jadval elementlari, 1 dan 7 gacha bo‗lgan sonlar esa A jadval
elementlarining tartib raqamini bildiradi. Bu yerda jadvalning 5-tartib raqamiga ega 
bo‗lgan son 17 sonidan iborat bo‗lib, u A(5)=17 kabi belgilanadi. Umuman, har bir 
jadval kattalik o‗z nomiga va uning tashkil etuvchi elementlari o‗z tartib raqamlariga 
ega bo‗ladi, chunki kerakli element ustida amal bajarish uchun uning tartib raqamini
bilish talab etiladi. 

---

109 
Ikki o‗lchovli jadvallar to‗g‗ri to‗rtburchakli jadvallar deb ham yuritiladi.
Ikki o‗lchovli jadvallarni yozish ham chiziqli jadvallarni yozish kabi bo‗ladi. Faqat 
bu holda elementni ifodalash uchun ustun va satr qatnashadi. Bunda birinchi o‗lchov 
satrning tartib raqami bo‗lsa, ikkinchi o‗lchov ustunlarniki bo‗ladi. Ana shunday
jadvallardan Paskal va Delphi programmalash tillarida foydalanish uchun 
massiv
tushunchasi kiritilgan. 
Programmalashda massivning (ya‘ni jadvalning) nomi qaysi turga (butun, 
haqiqiy yoki belgili) tegishli bo‗lsa, massivning barcha elementlari ham shu turga 
tegishli bo‗ladi. Programmalash tillarida jadval miqdorlardan foydalanish uchun 
jadvalni tavsiflash va kerakli jadval elementini ko‗rsatish kerak bo‗ladi. 
Jadvalni tavsiflash deganda jadvalning nomini, jadval elementlarining turini 
(tipini), jadvalning o‗lchovini va jadval elementlarining sonini aniqlash tushuniladi. 
Jadval elementini ko‗rsatish deganda esa jadval nomi va elementining 
jadvaldagi tartib raqamini aniqlash tushuniladi. 
Massiv elementining jadvaldagi o‗rnini ko‗rsatishda unda kesishgan satr va
ustun tartib raqamlaridan foydalaniladi. 
Massiv elementining tartib raqamlari uning indeksi deyiladi va ular qavs ichida 
ko‗rsatiladi. Satr va ustun tartib paqamlari har doim 0 dan boshlanadi. Masalan, 
ikki o‗lchovli E massiv berilgan bo‗lsin: 
6
9
8
4
3
5
0
2
1
E
Ko‗rinib turibdiki, bu jadvalda uchta satr va uchta ustun mavjud bo‗lib, uning 
elementlari faqat butun sonlardan iborat. Demak, bu E nomli 3x3 elementdan 
iborat to‗g‗ri kvadrat jadvalni ifodalaydi. Agar satr tartib raqamini
i
va ustun tartib 
raqamini 
j
deb belgilasak, jadvalni quyidagicha tasvirlash ham mumkin: 

---

110 
j
i
E
E
E
E
E
E
E
B
E
E
E
33
32
31
23
22
21
13
12
11
bu yerda,
3
,
2
,
1
i
va 
3
,
2
,
1
j
. 
Endi bu jadvalning elementlarini E(1,1), E(1,2) va hokazo kabi yozish 
mumkin. Umumiy holda indeks sifatida o‗zgaruvchi yoki ifoda qo‗llaniladi.
Masalan, 
i 
=1 va
j
=2 bo‗lsa, E(
i
, 
j
) = 2 bo‗ladi. Bu birinchi satr va uchinchi ustun 
kesishgan joydagi elementdir. 
Paskal tilida programma tuzganda massivlarni dastlab programma sarlavhasida 
xuddi oddiy o‗zgaruvchilarni tasvirlagandek tasvirlash mumkin.
:Array[o‗lcham] of ;
Masalan: 
A,B:Array[1..100] of real; 
C,A1,D:Array[1..10,1,,15] of real; 
Bu erda A va B massivlari 100tadan elementga ega. C,A1,D1 massivlari esa 
10x15=150 tadan elementga ega. 
Massivlarni e`lon qilishdan maqsad massiv elementlari uchun kompyuter 
xotirasidan joy ajratishdir. 
Massiv elementlari qiymatlarini kiritish uchun sikl operatorlaridan 
foydalaniladi.
Misol: For i:=1 to 10 do Read(A[i]); 
Bu misolda A massivning 10 ta elementi qiymatini ekrandan ketma-ket kiritish 
kerak bo‗ladi. Xuddi shunday massiv qiymatlarini ekranga chiqarish ham 
mumkin.
Misol: For i:=1 to 10 do Write(A[i]); 
Dasturda massiv elementlarini ishlatganda ularning indeksi e`lon qilingan 
chegaradan chiqib ketmasligi kerak. 

---

111