Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

Jo‘natuvchi
Qabul qiluvchi
3.9-rasm. MAC tizimi
MAC tizimini ishlab chiqishda blokli shifrlardan ham foydalanish 
mumkin. Buning uchun blokli shifrni CBC (Cipher Block Chaining – 
shifr bloklar zanjiri) rejimida foydalanish va eng oxirgi shifrmatn 
blokini olishning o‘zi yetarli (qolganlari tashlab yuboriladi).
Albatta, mazkur usul MAC tizimini yaratishning yagona usuli 
emas. Quyida xesh funsiyalar asosida MAC tizimini yaratish bilan 
tanishib chiqiladi.
Xesh – funksiyalar asosida ma’lumot yaxlitligini tekshirish. 
Yuqorida 
𝑀
ma’lumot yaxlitligini tekshirishda 
ℎ
(
𝑀
)
ni hisoblash va 
qabul qiluvchiga 
𝑀
,
ℎ
(
𝑀
)
ni yuborish orqali amalga oshirishning 
kamchiligi haqida aytib o‘tilgan edi. Shuning uchun, amalda xesh 
funksiyalardan ma’lumot yaxlitligini ta’minlashda bevosita 
foydalanilmaydi. Boshqacha aytganda, xesh funksiyalar asosida 
ma’lumot yaxlitligini ta’minlashda hisoblangan xesh qiymatni o‘zgartira 
olmaslikni kafolatlash maqsad qilinadi. Buni amalga oshirish uchun 
balki xesh qiymatni simmetrik kalitli shifrlar asosida shifrlash zarurdir 
(ya’ni, 
𝐸
(
ℎ
(
𝑀
),
𝐾
)
). Biroq, buni amalga oshirishning soddaroq usuli – 
xeshlangan MAC 
(hashed MAC yoki HMAC) usuli mavjud. Bu usulga 
ko‘ra, xesh qiymatni shifrlashning o‘rniga, xesh qiymatni hisoblash 
jarayonida kalitni bevosita ma’lumotga biriktirish amalga oshiriladi. 
HMAC tizimida kalitlar qanday biriktiriladi? Umumiy holda ikki usul: 
kalitni matnni oldidan qo‘yish (
ℎ
(
𝐾
,
𝑀
)
) yoki kalitni matndan keyin 
qo‘yish (
ℎ
(
𝑀
,
𝐾
)
) mavjud bo‘lsada, ularning har ikkalasida jiddiy 
xavfsizlik muammosi mavjud. 
Xesh funksiyalar ham simmetrik kriptotizim hisoblanadi va 
simmetrik blokli shifrlash kabi ma’lumotlarni xeshlashda bloklarga 

---

71 
ajratiladi. Odatda aksariyat xesh funksiyalar uchun (masalan, MD5, 
SHA1, Tiger) blok uzunligi 64 baytga yoki 512 bitga teng.
HMAC 
tizimida kalit ma’lumotga quyidagicha biriktiriladi. Dastlab 
xesh funksiyadagi blokning uzunligi baytlarda aniqlanadi. Masalan. 
MD5 xesh fuknsiyasida blok uzunligi 
𝐵
= 64
baytga teng bo‘lsin. 
Olingan kalit (
𝐾
) uzunligi ham blok uzunligiga keltiriladi. Bunda 3 ta 
holat bo‘lishi mumkin: (1) agar kalitning uzunligi 64 baytga teng bo‘lsa, 
hech qanday o‘zgarish amalga oshirilmaydi, (2) agar kalitning uzunligi 
64 dan kichik bo‘lsa, u holda yetmagan baytlar o‘rni nollar bilan 
to‘ldiriladi, (3) agar kalit uzunligi blok uzunligidan katta bo‘lsa, kalit 
dastlab xeshlanadi va hosil bo‘lgan xesh qiymatning o‘ng tomoni blok 
uzunligiga yetguncha nollar bilan to‘ldiriladi. Shu tariqa, kalit uzunligi 
blok uzunligiga moslashtiriladi.
Shunday qilib, ma’lumot va moslashtirilgan kalit asosida HMAC 
qiymati quyidagicha hisoblanadi: 
𝐻𝑀𝐴𝐶
(
𝑀
,
𝐾
) =
𝐻�𝐾 ⊕ 𝑜𝑝𝑎𝑑
,
𝐻
(
𝐾⨁𝑖𝑝𝑎𝑑
,
𝑀
)
�
.
Bu yerda, 
𝑖𝑝𝑎𝑑
va 
𝑜𝑝𝑎𝑑
o‘zgaruvchilar quyidagicha hosil qilinadi: 
𝑖𝑝𝑎𝑑
= 0
𝑥
36 
𝑛𝑖
𝐵
𝑚𝑎𝑟𝑡𝑎
𝑡𝑎𝑘𝑟𝑜𝑟𝑙𝑎𝑠ℎ
𝑛𝑎𝑡𝑖𝑗𝑎𝑠𝑖𝑑𝑎
𝑜𝑝𝑎𝑑
= 0
𝑥
5
𝑐
𝑛𝑖
𝐵
𝑚𝑎𝑟𝑡𝑎
𝑡𝑎𝑘𝑟𝑜𝑟𝑙𝑎𝑠ℎ
𝑛𝑎𝑡𝑖𝑗𝑎𝑠𝑖𝑑𝑎
 
Tenglikdan ko‘rinib turibdiki, HMAC da ikki marta xeshlash 
amalga oshirilmoqda. Kalit 
𝐾
faqat ikki tomonga (jo‘natuvchi va qabul 
qiluvchiga) ma’lum bo‘lgani uchun, hujumchi mos xesh qiymatni qayta 
hisoblay olmaydi. A tomondan yuborilgan 
(
𝑀
,
𝐻𝑀𝐴𝐶
(
𝑀
,
𝐾
))
ma’lumot 
juftlaridan hujumchi faqat ma’lumotni o‘zgartirishi mumkin bo‘ladi va 
bu holat qabul qiluvchi tomonidan osonlik bilan aniqlanadi.