ham sotib olish ham va pul ham bir-biriga uzviy aloqador bo‘lib, sotuvchi tovar
yoki xizmatga, xaridor esa pulga ega bo‘ladi. Shunga ko‘ra, pul aylanishini asosiy
vositasi asosan xarid vositasi sifatida namoyon bo‘ladi va bu pul aylanishi
jarayonida turli vazifalarni bajaradi.
Xarid qilish jarayonida pul sotuvchi qo‘liga, tovar esa xaridor qo‘liga o‘tadi.
Bu holatda esa tovar va pul qarama qarshi yo‘nalishda harakat qiladi.
45
Pul aylanmasi sub‘ektlar o‗rtasida amalga oshiriladigan iqtisodiy
munosabatlarning naqd va naqd pulsiz ko‗rinishidir. Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy
adabiyotdarida pul aylanmasi deyarli o‗rganilmaydi. Buning asosiy sabablaridan
biri, balki mazkur mamlakatlar bank muassasalarida hisob –
kitoblarni amalga
oshirishda pul aylanmasi naqd va naqd pulsiz ko‗rinishi shakllari o‗rtasida farq
mavjud emasligi bo‗lishi mumkin. Haqiqatda ham rivojlangan va ayrim
rivojlanayotgan mamlakatlar banklarida naqd va naqdsiz pul hisob – kitoblarni
amalga oshirish o‗rtasida farq mavjud emas.
Pul aylanishi modeli uning ( yaratilishi ) muomalaga chiqarilishi va
qaytishi bilan bog‘liq izchil to‘rt bosqichdan iborat:
banklar firmalarga kredit beradi;
firmalar o‘z xodimlariga ish haqi to‘laydi;
xodimlar firmalarning yaratgan mahsuloti, tavari, xizmatini xarid
qiladi;
firmalar banklarga olgan kreditlarini qaytarib to‘laydilar.
Grazianining fikriga ko‘ra: ―Pulning aylanish nazariyasi pulning butun
aylanish davomiyligini muhokama qiladi, ya‘ni bank qarzlarini berilishi bilan
boshlanib, qarzlarni to‘lanib so‘ndirilishi bilan tugaydi.
Haqiqatda, aylanish modeli ―pulning butun aylanish davri‖ ni yoritib bera
olmaydi. Bank-firma munosabatlaridan tashqari , model real iqtisodiy va
moliyaviy operatsiyalardan farq qilmaydi, banklar va moliyaviy vositachilar
orasidagi farqlar tizimli emas; eski sanoat tushunchasiga asoslanib qayta
mahsulot ishlab chiqaradi va xarid qiladi.
46
Pul aylanmasidan tashqari to‘lov aylanmasi degan tushuncha mavjud. To‘lov
aylanmasi pul aylanmasiga qaraganda keng tushuncha. To‘lov aylanmasi-bu pul
shaklidagi mablag‘larning va pul bozori instrumentlarning vositasida amalga
oshirilgan to‘lovlarning yig‘indisidir. To‘lov aylanmasi – bu pullar va pul bozori
instrumentlari harakatlari yig`indisidir.
Pul bozori instrumentlariga quydagilar kiradi :
-
Veksellar;
-
Depozit sertefikatlari;
-
Jamg`arma sertefikatlari;
-
Obligatsiyalar;
-
Bank akseptlari.
45
Helmut Creutz ― The Money Syndrome‖
Towards a Market Economy Free from
Crises
(Chapter 3- Money movements, Money circulation) -
1999. 86-87p
46
By Joseph Huber Circuitism – its monetary theory and model of the money circuit. Source:
https://sovereignmoney.eu/circuitism, as of March 2015.-12p.
Veksel – veksel beruvchining yoki vekselda ko‗rsatilgan boshqa tulovchining
vekselda nazarda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga muayyan so‗mmani
to‗lashga doir shartsiz majburiyatni tasdiqlovchi qimmatli qog‗ozdir. Tijorat
veksellari
– tijorat veksellari tovarlar kreditga sotilganda yoziladi. Vekselni mol
etkazib beruvchi to‘ldiradi. Sotib oluvchi esa vekselga mas‘ul shaxsning imzosi va
muhr qo‘yadi. Ana shundan keyin veksel sotib oluvchining mol etkazib beruvchi
oldidagi qarz majburiyatini tasdiqlovchi hujjatga aylanadi. Tijorat vekseli pulning
to‘lov vositasi funktsiyasini bajaradi.Vekselni indassament orqali boshqa
shaxslarga uzatish mumkin
.
Indassament-vekselni
boshqa shaxsga uzatish
huquqini beruvchi maxsus yozuv.Vekselni boshqa shaxsga uzatgan shaxs
indossant deyiladi.Vekselni qabul qilib olgan shaxs indossat deyiladi.
Obligatsiyalar – o‘z egasiga qat‘iy belgilangan foiz ko‘rinishida daromad
keltiruvchi qimmatli qog‘oz.
Davlatning xazina majburiyatlari.
Depozit sertifikatlari –bu tijorat banklari tomonidan korxonalar ixtiyoridagi
vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larni jalb qilish maqsadida chiqariladigan qimmatli
qog‘oz.
Jamg‘arma sertifikatlari
–bu jismoniy shaxslar ixtiyoridagi vaqtinchalik bo‘sh
pul mablag‘larni banklarga jalb qilish maqsadida chiqariladigan qimmatli qog‘oz.
Cheklar– unda ko‘rsatilgan summani to‘lash to‘g‘risidagi topshiriqdir.
Amaliyotda pullik cheklar va hisob kitob cheklari qo‘llaniladi. Fredirik
Mishkenning fikriga ko‘ra cheklarning jiddiy kamchiligi ularni chiqarish bilan
bog‘liq xarajatlarning katta ekanligidir. AQSh da
har yili chekni muomalaga
chiqarish uchun 40 mlrd.$ xarajat qilinadi.
-
Bank aktseptlari – aktsept so‘zi lotincha so‘z bo‘lib qabul qilmoq degan
manoni anglatadi. Bank aktsepti deganda bank tomonidan tijorat vekseli va chek
bo‘yicha to‘lovning kafolatlanishi tushuniladi.
To‘lov aylanmasining mutlaq asosiy 75-80% ini pul aylanmasi tashkil
qiladi.Chunki pul eng yuqori likvidli aktiv hisoblanadi.
Shu bilan birga, MDH mamlakatlari iqtisodiy adabiyotlarining deyarli
barchasida ―pul aylanmasi‖ va ―to‗lov aylanmasi‖ alohida – alohida o‗rganiladi.
Ularni bir – biridan farqlashda asosiy etibor hisob – kitoblarni
amalga oshirishda
naqd pulni ishtirok etishi yoki etmasligiga qaratiladi. Pul aylanmasida bevosita
naqd pullar to‗lovlarni amalga oshirishda ishtirok etadi. Keyingi yillarda hisob –
kitoblarni amalga oshirishda plastik kartochkalar, hisob – kitob cheklarni joriy
etilishi pul aylanmasi tarkibida naqd pulli hisob – kitoblar ulushining sezilarli
darajada pasayib ketishiga sabab bo‗lmoqda. Xususan, AQSH, G‗arbiy Evropa
mamlakatlari va Yaponiyada naqd pul aylanmalarining ulushi 1 – 1,5 foizni tashkil
etadi.
Pul aylanmasini tashkil qilish asoslari:
-
Qonunchilik asoslari;
-
Institutsional asoslar;
-
Milliy to‘lov tiziminig mavjudligi;
-
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning banklarda
ochilgan joriy hisob
varaqlarining mavjudligi;
-
Mamlakatning xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan xalqaro
munosabatlarining mavjudligi.
Qonunchilik asoslari:
1) O‘zbekiston Respublikasining konstitutsiyasi;
2) Qonunlar va kodekslar;
3) Qonunosti hujjatlari:
a) O‘zbekiston Respublikasi Przidentining farmonlari va qarorlari;
b)Vazirlar Mahkamasining qarorlari;
c) Vazirliklarning buyruqlari, Davlat Qo‘mitasi raislari buyruqlari, Markaziy
bankning yo‘riqnomalari (ular faqat Adliya Vazirligidan ro‘yxatdan o‘tgandan
keyin kuchga kiradi).
Pul aylanmasi ikki yirik qismdan iborat:
1.
Naqdsiz pul aylanmasi
2.
Naqd pul aylanmasi
Naqdsiz pul aylanmasi – bu pul mablag‘larining to‘lovchining bankidagi
hisob raqamidan oluvchining hisob raqamiga ko‘chirish shaklidagi harakatlarining
yig‘indisidir.
Sobiq Ittifoq o‘rnida tashkil topgan davlatlar o‘zaro talab va majburiyatlarini
voz
kechish
Dostları ilə paylaş: