DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI doğumla ölüm arasındakı ömrü insan kimi yaşamaq –fəaliyyət
göstərdiyi cəmiyyətə xidmət etdiyi xalqın ləyaqətli vətəndaşı ol-
maq ondan asıldır. Belə bir vətəndaş ilk növbədə təlim və tərbiyə
proseslərində formalaşır». (7; 234-235) Bunun bariz nümunəsinə
İltəris xanın yaxın sirdaşı, vəziri Bilici Tonyukuk «Tonyukukun
şərəfinə yazılmış yazılı abidə»də rast gəlirik, xaqanlıq rütbəsi
altında böyük tarixi vəzifələr durduğu burada ətraflı şərh edil-
mişdir. O, İltəris xanı biliyi az olsa da, igidliyi və ali məqsədləri
olan vətənpərvər və xalqpərəst bir şəxs kimi göstərir. Məhz bu
cəhətinə görə uzaqgörən bilici Tonyukuk İltəris xana sirdaş ol-
mağı qərara aldığını fəxrlə vurğulayır: «Bilici Tonyukuk, Boyla
Bağa Tarkan ilə İltəris xanla olmağı arzu etdi. Cənubda Tabğac
elini, şərqdə Kidan elini, şimalda Oğuz elinin hamısını məhv etdi,
(onun) həmdəmi, şan-şöhrət yoldaşı mən oldum. Çuğay Küzü və
Qara Qumu yaşayış yeri etdik. (Burada) maral, dovşan (əti) ye-
yib yaş ayırdıq. Xalqın boğazı tox idi, ətrafımızda düşmənlərimiz
yırtıcı quş kimi idilər, biz (onlar üçün) leş yerində idik». (1; 249-
250) Tonyukuk bütün qələbələrin sonluğunu məhz vətənin va-
hidliyi, xalqın müstəqilliyi kimi böyük nailiyyət uğrunda olma-
sını xüsusi fəxrlə vurğulayır. O, özü Tabğac elindən olsa da, öz
xanına sadiqliyini sübut edərək müxtəlif döyüşlərdə uzaqgörən
tədbirlərilə türk dövlətinin bərqərar olmasında yaxından iştirak
etmişdir: «İltəris xan əgər (bunları) əldə etməyə çalışmasa idi,
əgər (onun ardınca) gedərək mən özüm (bunları) əldə etməyə ça-
lışmasa idim, nə dövlət, nə xalq olardı. O (buna) nail olduğu üçün
onun ardınca gedərək özüm (buna) nail olduğum üçün dövlət
də dövlət oldu, xalq da xalq oldu… İltəris xan, bilici Tonyukuk
(bunu) əldə etdiyi üçün Kapağan xan, türk-sir xalqı da var… Türk
Bilğə Kağan (taxtda oturub) türk-sir xalqını, Oğuz xalqını ucaldır
(1; 253-254).
Beləliklə, mənbə hakim, güc-qüvvət sahibi igid şəxslərin
ictimai davranışlarının nəticəsinin bütöv bir dövlətçilik ideya-