Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Parçalar.  Azərbaycanda tarixən  saya  və  güllü  (naxışlı) olmaqla, əsasən, iki növ parça 
istehsal olunmuşdur. Toxuma materialına, başqa sözlə, xammal növünə görə, ənənəvi parçaların 
yun, kətan, pambıq, ipək və bunların qatışığı olmaqla, müxtəlif tipoloji növlərinə təsadüf olunur.  
İstehsal texnologiyası baxımından Azərbaycanın  ənənəvi parça növlərinin hamısı  əriş 
(uzatma, çillə) və arğac (atma, lülə, araqatı) olmaqla, toxuma liflərinin bir-birinə perpendikulyar 
keçirilib, çal-çarpaz edilməsi nəticəsində hazırlanmışdır. Qədim  ənənələrə malik olan əriş-arğac 
sistemli toxuma texnologiyası XIX əsr və XX əsrin  əvvəllərinədək özünün əməli  əhəmiyyətini 
itirməmişdir. Parçaya bəzək vurmaq üçün əlavə naxış sapından (xov) Azərbaycan toxucuları, 
demək olar ki, istifadə etməmişlər. Bunun müqabilində Azərbaycanın dəzgah toxuculuğunda 
parçaların bədii–dekorativ məziyyətini artırmaq məqsədi ilə  boyaq, qələm  və ya qəlib  vasitəsilə 
naxışsalma üsullarından geniş istifadə olunmuşdur. Qədim tarixə malik olan bu istehsal ənənələri 
XIX əsrdə də davam etdirilməkdə idi. 
Bəsit səciyyə daşıyan boyama əməliyyatından fərqli olaraq, qələmkarlıq  və  basmaçılıq 
(basma-qəlib) işi nisbətən mürəkkəb istehsal texnologiyasına malik olub xüsusi peşəkarlıq tələb 
edirdi. Ona görə  də evlərdə  və ya küp boyaqxanalarında icra olunan və ikili səciyyə daşıyan 
boyaqçılıq sənətindən fərqli olaraq, qələmkar və basma-qəlib məmulatı xüsusi dükan və ya 
karxanalarda hazırlanırdı. Digər tərəfdən, boyama əməliyyatı  həm məmulat toxunmazdan əvvəl, 
həm də toxunub hazır hala düşəndən sonra tətbiq olunduğu halda, qələmkar və ya basma-qəlib 
üsulu ilə naxışsalma əməliyyatı yalnız hazır parça üzərində icra olunurdu. 
Parçaların boyama üsulu ilə bəzədilib yaraşıqlı hala salınması təcrübəsi çox böyük təkamül 
yolu keçmişdir. 
Bəsit xalq üsulu ilə, həm də,  əsasən, təbii boyaqlar vasitəsi ilə icra olunan ev 
boyaqçılığından fərqli olaraq, küp  boyaqxanalarında hər cür rəng və onların müxtəlif çalarları 
boyanırdı. Ona görə də ev şəraitində çətin əldə edilən rəngablar (tünd göy, mavi, yaşıl, alqırmızı 
və s.) üçün küp boyaqxanalarına müraciət olunurdu. 
Məlum olduğu kimi, toxuma prosesindən çıxmış  xam parça bir sıra  əlavə tamamlama 
əməliyyatlarından (ağartma, boyama, naxışsalma, habelə yuyulub təmizləmə) keçirdi. Toxuma 
liflərinin növünə (yun, kətan, pambıq, ipək) görə, bu əməliyyatların hər birinin özünə  məxsus 

---

 
54
fərqli texnoloji istehsal xüsusiyyətləri yaranmışdı. Məsələn, yun ip, iplik və ya parça isti, ipək isə 
soyuq boyama üsulu ilə boyanırdı. Pambıq və kətan parçaların da özünə məxsus boyaq maddələri 
və boyaq üsulu təşəkkül tapmışdır. 
Xammalın növündən asılı olaraq, ənənəvi toxuculuq məşğuliyyətinin müxtəlif sahələri: 
həsir, xalça-palaz, ağlabənd, (şərid, bağ) və parça toxuculuğu təşəkkül tapmışdır.  
Azərbaycanda parça (kətan, qumaş, yun, ipək) istehsalının şalbaflıq, kətançılıq, bəzzazlıq 
və  şərbaflıq olmaqla, tarixən dörd sahəsi yaranmışdır. Hətta bunların bir qisminin daxilində 
məmulat növləri üzrə dar ixtisaslaşma da baş vermişdir. Məsələn, ipək parçaların istehsalı keci 
və xam ipək toxuculuğu olmaqla, bir-birindən fərqli istiqamətlərdə inkişaf etmişdir. 
Azərbaycanda ipəkçilik təsərrüfatı erkən orta əsrlərdən etibarən təşəkkül tapdığından keçi 
toxuculuğunun tarixi də həmin dövrə təsadüf edir. Keci sapdan zəngin çeşiddə cecim məmulatı 
toxunmuşdur. 
Keci sap bişirmə üsulu ilə baramadan hasil olunmuş pilədən  əl iyi vasitəsi ilə  əyirilirdi. 
Cecim istehsalı,  əsasən, kümdarlıqla məşğul olan kəndlərdə geniş yayılmışdı. Digər kəndlərin 
əhalisi onu ya satınalma, ya da mübadilə yolu ilə əldə edirdi.  
Keçmişdə kümdar qadınlar öz ailələrinin ehtiyacını ödəmək, qismən isə satış məqsədi ilə 
keci sapdan «həmyan», «obagəzər», «alaköynək», «şalvar», «çuxa», «tətinlik», «xasqırmızı», 
«aloyşa», «alaca», «yorğan üzü», «döşək üzü» və s. adlarla bəlli olan müxtəlif növ cecim tipli 
parçalar toxuyurdular. 
Keçmiş ev məişətində, xüsusilə,  əhalinin kasıb təbəqələri arasında cecim toxunuşlu 
parçalara tələbat böyük idi. Evin döşəməsi üzərinə düzülmüş nimdər (döşəkcə), mütəkkə, balınc, 
püşti, dör döşəyi, yataq döşəyi, kürsü yörğanı, yorğan üzü, süzəni,  camaxadan və taxça üçün 
pərdə, yük örtüyü, buxarı qabağı, canamaz, süfrə, gərdək  və s. cecim tipli parçalardan 
düzəldilirdi. Bir sıra geyim növləri (köynək, şalvar, arxalıq, çuxa, qurşaq, dolaq), habelə heybə, 
yəhərqaşı, çul, ladı, gərək torbası, duz torbası, çanta  və s.  kimi məişət ləvazimatı cecimdən 
düzəldilirdi.
6
 
Keci məmulatından fərqli olaraq, xam ipəkdən  toxunan parçaların istehsalı ilə  «şərbaf» 
adlanan peşəkar ustalar, həm də xüsusi şərbaf karxanalarında məşğul olurdular. 
Şərbaf karxanalarında toxuma və naxışlama proseslərinin tələbindən asılı olaraq müxtəlif 
növ  əmək alətləri və  dəzgahlardan istifadə olunmuşdur. Bir qayda olaraq, xam ipək telləri 
mançılıq vasitəsilə baramadan açılıb sarınandan sonra bir sıra texniki əməliyyatlardan keçirdi. 
Bütün bunlardan sonra xam ipək toxuma prosesinə  məruz qalmaqla, mütəhərrik  şərbaf 
dəzgahları vasitəsi ilə zərif ipək parçalara çevrilirdi. 
Dar peşə ixtisaslaşması xam ipək toxuculuğu daxilində  də baş vermişdir. Bunun 
nəticəsində  basmaqəlib  üsulu ilə  əlavə  bəzək vurulmuş  kəlağayı istehsalı xüsusiləşib ayrıca 
istehsal sahəsinə çevrilmişdi. Hətta orta əsrlərdə Azərbaycanın ipək toxuculuğunda bu və ya 
digər parça məmulatı  (diba, zərbaf, zərxara, atlaz, tafta, mov, darayı, qanovuz və s.) istehsalı 
üzrə  də dar peşə ixtisaslaşması baş verdiyi nəzərə çarpır. Məsələn,  güləbətin,  yəni qızıl və ya 
gümüş telləri sarınmış xüsusi növ ipək tellərindən hazırlanan  zərbaf  və  zərxara  tipindən olan 
parçaların toxuma texnologiyası digər ipək parçalardan seçilirdi. Hətta diba nisbətən mürəkkəb 
istehsal texnologiyasına malik olduğundan «dibac», yəni diba toxuyan peşəkar ustalar tərəfindən 
toxunurdu.
7
  
Ənənəvi parça növləri bəzən bu və ya digər geyim üçün nəzərdə tutulub ədədi qaydada 
toxunulurdu. Belə halda geyim növü ilə parçanın adı eyniləşirdi. Məsələn, bir ədəd çuxa və ya 
şalvara yetəcək ölçüdə,  ədədi qaydada toxunan mahud, yaxud şal parça tikəsi müvafiq geyim 
növünün adı ilə «çuxa» və ya «şalvar» adlanırdı. Gəncə-Qazax bölgələrində «məndulə» adı ilə 
yayılmış arxalıq kənardan gətirilmə eyniadlı yun parça növündən tikildiyi üçün əhali arasında 
həmin istilahla tanınırdı. Eyni hal cecim tipli parçalarda da nəzərə çarpırdı. Cecim toxunuşlu 
«yorğan üzü», «döşək üzü», «canamaz», «yük pərdəsi», «taxça pərdəsi», «mütəkkə üzü» və s. bu 
qəbildən olub ədədi qaydada toxunur və eyni istilahla həm parçanı, həm də  məmulat növünün 
adını bildirirdi.