Mövzu azərbaycan qadinlari XIX-XX əsr maariFÇİLİYİ VƏ İNQİlablari döVRÜNDƏ
Yüklə 295,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
. AZƏRBAYCAN QADINLARI XIX-XX ƏSR MAARİFÇİLİYİ VƏ İNQİLABLARI DÖVRÜNDƏ Məşğələnin planı
intellektual əsasları; etnik özünüdərkin təşəkkül tapması və aşkarlıq mərhələləri. Azərbaycanlı mütəxəssislərin formalaşmasında ümumtəhsil məktəblərinin, Zaqafqaziya Qori Müəllim seminariyasının, Peterburq, Qazan, Avropa universitetlərinin rolu. Mütəfəkkir və maarifçilərin, dramaturq və ədəbiyyatçıların – A.Bakıxanovun, Q.Mahmudbəyovun, M.F.Axundovun, F.Köçərlinin, H.Zərdabi-Məlikovun, C.Məmmədquluzadənin, N.Nərimanovun, S.Qəniyevin, N.Vəzirovun rolu. Rusiyada qadın hərəkatı. Qadın gimnaziyalarının, məktəblərinin yaranmasında neft sənayeçilərinin, burcuaziyanın xidmətləri. Ailədə yeni münasibətlər. Feminizmin ilk təzahür forması. Maarifçi qadınlar, xeyriyyəçi qadınlar – görkəmli qadınlar əsri. Sosial qadın təşəbbüsü statusunun artması. İctimai-siyasi hərəkatlarda qadının iştirakı. Siyasət və iqtisadi həyatda qadının statusunun artması. Azərbaycan Demokratik Respublikası və qadının sosial-hüquqi statusu.
Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən zəbt olunduqdan sonra çar hökuməti bu diyarın rus idarəetmə sisteminə cəlb edilməsi vacibliyi ilə qarşılaşdı. Qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün Rusiya imperiyasının yeni sərhədinin hərbi, inzibati, iqtisadi və mədəni yenidənquruluşu ilə bağlı olan qanunauyğunlaşma Məcmuəsi çap etdirdi. Çar hökuməti qarşısındakı ən vacib problemlərdən biri bu ərazidə çarizmin siyasi və iqtisadi mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə yardım edən məmurların hazırlanmasını təmin edən yeni təhsil sistemi tətbiq etmək idi. Şimali Azərbaycan zəbt olunandan sonra da ibtidai təlim tamamilə müsəlman ruhanilərinin sərəncamında olan və yalnız dar-dini dünyagörüşün inkişafına yardım edən mollaxanalarda cəmlənmişdi. Burada zümrə məhdudiyyəti olmadan bütün yaşdan olan oğlanlar təhsil alırdı. Belə ibtidai təlim sistemi ərəb, fars dillərinin öyrənilməsindən, məzmununun dərinliyinə getmədən Quranın oxunmasından ibarət idi. Zaqafqaziya məktəbləri haqqındakı Nizamnaməyə əsasən, 1829-cu ildə Azərbaycanda daha geniş təlim proqramına əsaslanan yeni tipli məktəblər açılmağa başladı ki, bu da həmin ərazidə maarif sahəsində inkişafın yüksəlməsinə köməklik edirdi. XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda elmi təfəkkürün tarix, fəlsəfə, coğrafiya, astronomiya kimi ənənəvi sahələri nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etməyə başlayır. Görkəmli Azərbaycan filosofu, diplomatı, hərbçisi və şairi Abbasqulu Ağa Bakıxanov (1794-1846) Roma, yunan, Vizantiya, gürcü mənbələrindən, ona müasir olan Avropa və rus müəlliflərinin yazılarından istifadə edərək Azərbaycanın qədim dövrlərdən başlayaraq Türkmənçay sazişinə qədərki tarixi üzrə ilk ümumiləşdirici əsər – «Gülüstani-İrəm»i yaradır. 1841-ci ildə fars dilində yaranmış, sonra isə rus dilinə tərcümə olunmuş məhz bu əsər Azərbaycanda tarix elminin yaranmasına və Azərbaycan xalqının milli özünüdərkinin oyanmasına təkan verdi. A.Bakıxanovun fars dilindəki əsərləri – «Qəribəliklərin açılışı», «Göylər səltənətinin sirri», «Ümumi coğrafiya» əsərlərinin XIX əsrin birinci yarısında Şimali Azərbaycanın kosmoqrafik ədəbiyyatında böyük xidməti olmuşdur. XIX əsrin birinci yarısında elmlə əlaqədə fəlsəfi fikir də inkişaf edirdi. A.Bakıxanovun «Mənəviyyatın tərbiyəsi», «Nəsihətlər kitabı», «Əsrlərin varlığı», «Göylər səltənətinin sirri» əsərləri o dövrə uyğun gələn yazılar idi. A.Bakıxanov həmçinin «İşıq şüaları», «Qüdsinin çiçəkliyi», «Əsgərin çiçəyi», «Təbriz
əhlinə müraciət» kimi bir sıra ədəbi əsərlərin, mənzum yazıların və hekayələrin, romantik-sevgi qəzəllərinin və müxəmməslərin müəllifidir. Tarixi dərkə artmaqda olan maraq şəraitində Azərbaycanın ayrı-ayrı xanlıqlarının tarixinə dair xronikalar da meydana gəlir: Kərim Ağa Fateh Şəkixanovun «Şəki xanlığının qısaldılmış tarixi» (1829), Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»si (1845), Mirzə Cəlalın «Qarabağnamə»si (1847), İsgəndər bəy Hacınskinin «Fətəli xan Qubinskinin tərcümeyi-halı» (XIX-cu əsrin birinci yarısı), Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlunun Talış xanlığının xronikası haqqında (1883) yazdıqları, Şeyx İbrahim Nəsihin «Gəncənin tarixi» və s. Azərbaycan şərqşünaslığının inkişafında Sankt-Peterburq və Qazan universitetləri böyük rol oynamışdır. Mirzə Cəfər Topçubaşov (1790-1869) Sankt-Peterburqun şərqşünaslıq mərkəzlərində böyüyüb məşhurlaşdı. Dərbənddə doğulmuş dünya şöhrətli alim, Şərqə dair çoxsaylı və fundamental əsərlərin müəllifi Məhəmməd Əli Kazımbəyin (1802-1870) şərqşünaslıq elmi qarşısında xidmətləri daha böyükdür. XIX əsrin 30-cu illərində tanınmış coğrafiyaçı-səyyah, «Səyahətlər gülüstanı», «Səyahətlər bağı» kimi gözəl əsərlərin müəllifi Zeynalabdin Şirvani (1780-1838) özünün Yaxın və Orta Şərq, Hindistan, Ərəbistan, Şimali Afrika səyahətlərinin təsvirini başa çatdırır. XIX əsrin birinci yarısı Azərbaycan ədəbiyyatının sonrakı inkişafı ilə seçilir. Azərbaycan satirik poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən biri Qasımbəy Zakir (1786-1857) olmuşdur. Ədəbiyyatda realist istiqamətin nümayəndələri – fransız dilində yazılmış və 1835-ci ildə çap olunmuş «Rəşid bəy və Səadət xanım» povestinin müəllifi İsmayıl bəy Kutqaşınlı (1806-1861); Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, maarifçi- demokrat, ictimai xadim Mirzə Fətəli Axundov; şerləri 1846-cı ildə Avropada (Almaniyada) F.Bodenştedt tərəfindən çap edilən Mirzə Şəfi Vazeh idi. XIX əsrin ikinci yarısında inkişaf etməkdə olan kapitalist iqtisadiyyatının ixtisaslı işçi qüvvəsinə və təhsilli mütəxəssislərə olan tələbatı Azərbaycanda ümumtəhsil və peşə təhsili məktəblərinin sayının müəyyən qədər artmasına, onların ümumtəhsil səviyyəsinin yüksəlməsinə təsir göstərdi. 1867-ci ildə ibtidai peşə məktəbləri haqqında Əsasnamə Qafqaz, o cümlədən də Şimali Azərbaycanın tədris müəssisələri üçün xüsusi Nizamnaməyə çevrildi. Çarizmin 70-ci illərdən başlayaraq Azərbaycanda xalq təhsili sisteminin unifikasiyasına götürdüyü istiqamət daha böyük əzmlə həyata keçirilməyə başlandı. 31 may 1872-ci il tarixli əsasnamə ilə Şimali Azərbaycanın bütün qəza məktəbləri altı illik təhsil müddəti olan şəhər məktəblərinə (pullu) çevrildi. 24 may 1874- cü il məktəbləri haqqında əsasnamə iki cür – üçillik birsinifli və 5-illik təhsil kursu ilə ikisinifli dəyişməz təhsil məktəbini təsdiq etdi. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq kənd əhalisi üçün məktəblər meydana gəldi: onlardan birinciləri – Salahlı, Dağkəsəmən, dövlət sərəncamındakı Cəbrayıl, Göyçay – ictimai məktəbləri idi. Azərbaycanlı əhalinin maarifi tarixində rus-tatar məktəblərinin rolu böyük olmuşdur və onlardan birincisi Bakıda gənc müəllimlər Həbib bəy Məhmudbəyov və Sultan Məcid Qəniyev tərəfindən təşkil olunmuşdu. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda ilk orta tədris müəssisələri yaranır. 1866-cı ildə Azərbaycanda ilk gimnaziyanın təşkili üçün Bakı ali 4-sinifli peşə məktəbi baza rolunu oynadı. İlk ixtisas tədris müəssisəsi Bakı dənizçilik sinfi oldu ki, onun 1881-ci ildə açılması Xəzər kommersiya donanmasının böyüməsi ilə izah olunurdu. On minlərlə məktəb yaşlı uşağın tədrisdən kənarda qalması təhsil səviyyəsinə və profilinə görə müxtəlif olan xüsusi məktəblərin yaranmasına səbəb olurdu. Məktəblər çoxaldıqca kitabxanalara və oxu zallarına olan tələbat da artırdı. İlk kitabxanalar 1856-cı ildə Şamaxı və Şuşada, 1868-ci ildə Yelizavetpolda, 90-cı illərdə – Qubada, Bakıda, Lənkəranda meydana gəldi. Azərbaycanın mədəni həyatında 1894-cü ildə Bakıda H.Mahmudbəyovun, M.Qəniyevin və Ə.Cəfərzadənin yaxından iştirakı ilə N.Nərimanov tərəfindən yaradılmış ilk rus-Azərbaycan oxu zalı böyük rol oynadı. Yeni tipli peşə
məktələrinin sayının artmasına baxmayaraq, onlar təhsilə getdikcə artan tələbatı ödəyə bilmirdi və buna görə də mollaxanaların sayı və rolu Azərbaycanda XIX əsrdə və XX əsrin əvvəlində üstün olaraq qalırdı. Azərbaycanda maarifçiliyin inkişafında Qori şəhərindəki Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası, o cümlədən onun 1879-cu ildə maarifçi Mirzə Fətəli Axundov və Zaqafqaziya Sünni Ruhani İdarəsinin müftisi Mirzə Hüseyn Qayıbzadənin (Qayıbov) qüvvəsi ilə açılmış Tatar (Azərbaycan) şöbəsi; İrəvan Müəllim Seminariyası, İrəvan pansionu, Tiflis Pedaqoji institutu böyük rol oynamışdır. XIX əsrin ikinci yarısında dövri mətbuatın yaranması Azərbaycanın mənəvi həyatında mühüm bir hadisə oldu. 1875-1877-ci illərdə Azərbaycan dilində çap olunan (56 nömrə) «Əkinçi» qəzetinin redaktoru Həsənbəy Məlikovun (Zərdabi) bu işdə xidməti olduqca böyükdür. Qəzet doğma dilin təmizliyi uğrunda yorulmadan mübarizə aparırdı və azərbaycan publisistika dilinin yaradılmasında onun xidməti əvəzsizdir. 1879-cu ildə Tiflisdə Azərbaycan dilində digər bir qəzet – «Ziya» da çıxmağa başladı. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda tarixi bilik inkişaf etməyə başlayır. 80-ci illərdə Mirməhsəti Haşımzadə «Kitabi-tarixi Qarabağ» əsərini yazır və burada həmin xanlığın yaranmasından başlayaraq Türkmənçay sülh müqaviləsi bağlanana kimi olan siyasi tarixini əks etdirir. Qarabağ tarixi ilə bağlı kiçik, amma olduqca məzmunlu bir əsər 1883-cü ildə Əhmədbəy Cavanşir (1828-1903) tərəfindən rus dilində yazılmışdır. Seyidəli Kazımbəy oğlu və Mirzəəhməd Xudaverdi oğlu (1792-XIX əsrin 90-cı illəri) Talış xanlığının və Lənkəran şəhərinin tarixini tərtib etmişdilər. Seyidəli Kazımbəy oğlunun «Lənkəran ziynətlərinin kitabi» adlı əsəri 1869-cu ildə fars dilində yazılmışdı. Çingizxan imperiyasının süqutundan başlayaraq Rusiya tərəfindən zəbt olunmasına qədər Azərbaycana fars padşahlarının hücumu tarixini işıqlandıran Bəhmənmirzə Qacar (1808-1884) olmuşdur. Azərbaycan və bütövlükdə Yaxın Şərq tarixinin ayrı-ayrı məsələləri XIX əsr Azərbaycan mədəniyyətinin tanınmış nümayəndələri Mirzə Fətəli Axundov, Nəriman Nərimanov, Sultanməcid Qənizadə, Həbibbəy Mahmudbəyovun əsərlərində araşdırılmışdır. Həsənbəy Məlikov (Zərdabi), N.Nərimanov, Firidun Köçərli, Mirzə Əbdülhəsən Vəzirov, Mirzəyusif Qarabaği, Mirmövsüm Nəvvab (1833-1918) də ədəbiyyat tarixi və nəzəriyyəsi ilə məşğul olmuşlar. Mirzə Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov, Nəcəfbəy Vəzirov kimi mütəfəkkirlərin əsərlərində demokratik ideyalar özünü biruzə verir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində çox güclü satirik və maarifçi şair kimi tanınan Seyid Əzim Şirvani kiçikyaşlı uşaqlar üçün xrestomatiya tərtib edərək oraya süjetinə görə lap sadə olan xırdahəcmli hekayələr və təmsillər daxil etmişdi. S.M.Qənizadə bir sıra nəsr əsərlərinin («Müəllimlərin iftixarı» hekayəsi, «Gəlinin boyunbağısı» povesti) müəllifi idi. Məhəmməd Tağı Sidqinin də qələmindən bəzi nəsr əsərləri çıxmışdı. XIX əsrin sonunda Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov, Nəcəfbəy Vəzirov, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev kimi əsərləri əsasını M.F.Axundovun ölməz komediyalarının qoymuş olduğu Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafına yardım edən yazıçılar ədəbi fəaliyyətə başlayır. XIX əsrin ikinci yarısında milli teatrın yaranması Azərbaycanın mənəvi həyatında möhtəşəm bir hadisə oldu. İri şəhərlərdə – Şuşada, Naxçıvanda, Bakıda istedadlı pedaqoqlar, mütəfəkkirlər, ictimai xadimlərin köməkliyi ilə həvəskar teatr truppaları yaradılırdı. 1873-cü il 10 (23) martda Bakıda, Azərbaycan dilində ilk tamaşa göstərildi. Bakıda teatr binasının görkəmli mesenat, neft sənayeçisi və mütəfəkkiri Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən yenidən qurulması yaddaqalan bir hadisəyə çevrildi. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlindəki qısa bir müddətdə Hüseyn Ərəblinski, Cahangir Zeynalov və başqaları kimi çox istedadlı teatr xadimləri, artistləri meydana gəldi.
Maarifçilik, humanizm, vətənpərvərlik ideyalarının yayılmasında Cəlil Məmmədquluzadənin çap etdirdiyi «Molla Nəsrəddin» jurnalının rolu misilsiz idi. Musiqi – aşıq və xanəndə sənəti xüsusi inkişaf edirdi. Şuşa, Ordubad, Şamaxıdakı şer məclisləri, həmçinin həmin cəmiyyətlərin və Azərbaycan mesenatlarının təşkil etdiyi musiqi gecələri buna yardım edirdi. Azərbaycanın musiqi sənətinin yüksəliş zirvəsi bəstəkar, Azərbaycan professional musiqi sənətinin banisi Üzeyir Hacıbəyovun ölməz operaları və musiqili komediyaları oldu. Azərbaycan cəmiyyətinin qabaqcıl hissəsinin bu prosesə kömək etməyə can atdığı və buna görə də ayrı-ayrı sahələrdə – maarif, tarix, ədəbiyyat, dramaturgiya, mətbuat, musiqidə özünüifadə üsulu tapa bildiyi bərpa olunan milli özünüdərk şəraitində həmin proseslərdə Azərbaycan qadınlarının rolu olduqca mühüm bir məsələyə çevrilir. Şimali Azərbaycanda qadına münasibətin necə dəyişdiyini və XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlində cəmiyyətin inkişafında onun hansı rolu oynadığını daha dəqiq qiymətləndirmək üçün araşdırdığımız məsələ baxımından Rusiya tarixinə və bütövlükdə Rusiya imperiyasında qadının vəziyyəti məsələsinə müraciət etməliyik. Şübhəsiz ki, bu prosesin başlanğıcı maarifçiliklə bağlıdır, çünki məhz təhsil sayəsində qadın cəmiyyətdə kişi ilə yanaşı, eyni pillədə dayanmaq imkanı verən layiqli intellektə malik ola bilir. İncəsənətdə, pedaqogikada ixtisaslı qadınlara cəmiyyətdə olan ehtiyac qadın təhsili sahəsində islahat aparılmasını tələb edirdi. Və bu islahatlar II Yekaterinanın dövründə həyata keçirildi. Rusiya pedaqogikasının əsas vəzifəsini o, qısa bir müddətdə «yeni cinsli insanların» tərbiyə olunmasında görürdü. Təhsil islahatının icraçıları ictimai tərbiyənin əsasını uşaqların ən ilkin yaşdan daxil olacağı müəssisədə görürdülər. Tarixçi Karamzinin yazdığına görə, məhz II Yekaterina 200 nəcib qız üçün Tərbiyə evinin əsasını qoymuşdu ki, onları qadın ləyaqətinin nümunəsi etsin. Volter, Qrim, Didro bu plana valeh olmuşdular, amma bütövlükdə zadəganlar ona laqeyd yanaşdı. Həmin evdə tərbiyə alacaq qızlar altı yaşından «Cəmiyyət»ə daxil olur və 12 il ərzində orada qalırdı. 4 yaş qrupuna bölünərək qızlar burada rus və bir neçə xarici dil, Allah qanunlarını, hesabı, şəkil çəkməyi, rəqs və əl işi, həmçinin tarixi, coğrafiyanı, ədəbiyyatı, memarlığı və ev işlərini öyrənirdilər. Cəmiyyətə başçılıq edən Betski tərbiyənin əsas məqsədini xarakterin xoşagəlməz xüsusiyyətlərini dəyişdirməkdə, amma onun sındırmamaqda görürdü. Burada cismani cəza qadağan olunmuşdu. Qızlarla mehriban, humanist və xeyirxah münasibətdə olmaq tələb edilirdi. Smolnı monastırının nəzdindəki «Nəcib qızlar cəmiyyəti» 1765-ci ildə açılmışdı və onun başında Dolqorukova dururdu. Elə həmin ildə Smolnının nəzdində «Meşşan peşə məktəbi» də təsis olundu və buraya həmin şərtlər əsasında qeyri-zadəgan təbəqəsinə aid olan qızlar qəbul edilməyə başladı. Burada qayğı daha böyük idi: kurs başa çatdıqda məktəbin rəhbərliyi məzun qızların ərə verilməsinin də qayğısına qalırdı; imperatriça 100 min manat pul vermişdi ki, kəbin kəsdirərkən qızlara bu məbləğdən müəyyən hissəsi verilirdi. Tarixçi Karamzin bu cəmiyyəti «gülüstan» adlandırırdı. Bu məktəbin ilk buraxılışı 1773-cü ildə oldu. XIX əsrin ilk onilliklərində Rusiyada yeni qadın obrazı yaranmağa başlayır. Bu qızlara incə hiss və duyğuların romantizmi xas idi. Qızların bu nəsli XVIII əsrin humanist ənənələri əsasında tərbiyə edilirdi. Onlar Volteri, Russonu, Höteni oxuyur, amma eyni zamanda onlara sırf xristian sevgi, sədaqət ideyaları, qadının əri və ailəsi qarşısında mənəvi borc naminə qurban verə və əzab çəkə bilməsi hissləri aşılanırdı. Puşkinin Fyodor Dostoyevski tərəfindən milli-bədii tip adlandırıldığı Tatyana Larina obrazı bu qəbildəndir. Dekabristlərin həyat yoldaşlarının rus qadın xarakterinin formalaşmasına (qəhrəmanlıq və təmənnasız qurban verə bilmək notları xüsusi vurğulanaraq) çox güclü təsiri olmuşdur. Dostoyevski yazırdı ki, «məhz ən yüksək mənəvi borc naminə hər şeyi qurban verən bu qadınlar bizi yeni bir yola istiqamətləndirdi». Təhsilli rus cəmiyyəti tərəfindən bu qadınların göstərdiyi qəhrəmanlığın qəbul edilməsi onun daxilində yeni ideyanın – emansipasiyanın yaranmasına təkan verdi. Cəmiyyətdə hakim olan qadın idealı onun kişinin sədaqətli rəfiqəsi, ana və uşaqların tərbiyəçisi ilə bağlı təsəvvür idi.
Qadının təhsili barəsində məsələ, ümumilikdə qadın məsələsi kimi, XIX əsrin 50- 60-cı illərində – təhkimçilik hüququnun ləğvi ərəfəsində və ondan sonra – rus cəmiyyətinin diqqətini özünə cəlb etdi. Bu, bir tərəfdən, Rusiyada bərabərlik və ictimai fayda haqqında liberal ideyaların yayılması ilə, digər tərəfdən isə islahatdan sonra zadəganların əksər hissəsinin sosial vəziyyətində baş verən dəyişikliklərlə bağlı idi. Məlumdur ki, təhkimçilik hüququnun ləğvi sakinlərinin yaşayış üçün vəsaitsiz qaldığı bir çox zadəgan mülklərinin dağıdılmasına səbəb olmuşdu. Və əgər zadəgan kişi işə girməklə bu problemi həll edə bilirdisə, qadının müstəqil şəkildə qazanc əldə etmək imkanı olduqca məhdud idi. XIX əsrin sonundan başlayaraq qadınların xüsusi təhsil alması vacib ictimai vəzifəyə çevrilmişdi. Və XIX əsrdə emansipasiya uğrunda qadın hərəkatının əsas məqsədi ali təhsil uğrunda mübarizə idi. Bu məsələnin geniş müzakirəsinə 1869-cu ildə keçirilən təbiətşünaslar Qurultayı və həmin qurultaya xanım E.İ.Konrodinin qadının ali təhsil alması vacibliyi haqda və bu ideyanın həyata keçirilməsinə yardım barəsində məktubu təkan verdi. Sonra 400 nəfərin imzası ilə kollektiv bir məktub tərtib olundu və maarif naziri qraf Tolstoya təqdim edildi. 1869-cu ilin payızında Sankt-Peterburqda hər iki cinsdən olan insanlar üçün axşam kütləvi kursları təşkil olundu ki, burada universitet professorları Beketov, Butlerov, Mendeleyev və başqaları mühazirə oxuyurdu. İlk tələbə qızlar arasında N.Kosini, A.Blyumer, M.Boqdanova, N.Suslova, M.Bokova da vardı. Pedaqoji tərkibin onlara münasibəti müxtəlif idi: açıq-aydın düşməncəsinədən tutmuş əsasən üstünlük təşkil edən rəğbətlə yanaşanlara kimi. Tələbələr isə öz aralarında qızların olmasına dostcasına yanaşırdı. Qadın təhsili sistemində dəyişiklik etməyin vacibliyi barədə məsələni qoyan pioner isə görkəmli rus cərrahı və pedaqoqu N.İ.Piroqov idi. 1865-ci ildə «Moskva məcmuəsi» adlı jurnalda o bir məqalə çap etdirdi və məhz qadının insanın ilk tərbiyəçisi olduğu üçün onun həmin ictimai funksiyanı uğurla yerinə yetirə bilməsi üçün təhsil alması ilə əlaqədar qadın təhsili sahəsində köklü dəyişikliklərə ehtiyac olduğunu bir daha vurğuladı. 1850-ci illərin sonunda Rusiya cəmiyyətində qadının universitet təhsili ala bilməsi – qadının elmi fəaliyyətə cəlb olunması üçün ən vacib əsas – məsələsi artıq geniş müzakirə olunurdu. 1859-cu ildə Peterburq universiteti öz qapılarını elmlə sistematik məşğul olmağa cəhd edən qadınların üzünə açdı. Yüzlərlə qadın azad dinləyici sifətində həmçinin Kiyev və Xarkov universitetlərinin auditoriyalarında özünə yer aldı. O zaman təlimin geniş yayılmış formalarından biri də şəxsi mənzillərdəki «səyyar universitetlər» idi: burada aparıcı professorlar pulsuz mühazirə oxuyurdu. 1861-ci ildə universitet əsasnaməsinə yenidən baxılan zaman Xalq təhsili Nazirliyi qadınların rəsmi şəkildə universitetdə kurs dinləməyə «buraxıldığı» və onların elmi dərəcə almaq üçün sınaqdan keçmək hüququ barədə məsələ müzakirəyə qoydu. Universitetlərin əksəriyyəti bu məsələyə dəstək verdi. Yalnız Moskva və Derpt universitetləri öz protestlərini hər iki cinsdən olan tələbələrin birlikdə mühazirə dinləməsinin gənc insanlarla aparılan məşğələnin gedişinə mənfi təsir göstərə biləcəyi ilə əsaslandıraraq buna qarşı çıxış etdilər. Lakin 1863-cü ildə qadınların universitetdə mühazirə dinləmək hüququ ləğv olundu və 1864-cü ildə universitetlərdə artıq qadın qalmamışdı. Hakimiyyət 60-cı illərin qadın tələbələrindən bərabərsizliyə və qadınların əsarətinə qarşı etirazlarda iştirak etdiyi üçün bu cür intiqam aldı. Bu və sonrakı analoji hadisələr Rusiya Nazirlər Şurasının gələcək sədri S.Y.Vitteyə qadınların «pozucu ideya daşıyıcıları və həvəsləndiriciləri olduğu» üçün birgə təhsilin ali məktəbi inqilablaşdıra bilməsini elan etməyə əsas verdi. Ərlə-arvadın bərabərliyi haqda ən sadə, ağlabatan reformist ideya Pisarevin və Çernışevskininin əsərlərində daha parlaq şəkildə əks olunmuşdur. Onlar qadını hər şeydə kişiyə bərabər tuturdular: qadın həm iş yoldaşıdır, həm dostdur, həm anadır, uşaqların tərbiyəçisidir. XIX əsrdə oxumaq arzusunda olan qızlar valideynlərin buna
razılıq verməməsi üzündən saxta kəbin kəsdirməyə məcbur olurdu. Bu cür kəbinin əsasında bir qayda olaraq, valideyn himayəsindən yaxa qurtararaq müstəqil şəkildə maarif yaxud elmlə məşğul olmaq istəyi dururdu. Görkəmli rus yazıçıları N.Leskov, F.Dostoyevski, L.Tolstoy saxta kəbinlərə qarşı qətiyyətlə çıxış edirdi. Rus pravoslav kilsəsi də saxta kəbinləri qəbul etmir və buna qarşı fəal mübarizə aparırdı. XIX əsr cəmiyyətində ailə və kəbin problemləri ən kəskin mübahisələrin mövzusu olmuşdu, məhz onlar qadın «azadlığı»na yol açmışdı. Səciyyəvi haldır ki, emansipasiya ideyası əvvəlcə onun tərəfdarları və əleyhdarlarına bölünmüş kişilər arasında müzakirə edilirdi; qadınlar özləri isə bu mübahisələrdə iştirak etmirdi. Nəticədə Rusiyada qadın hərəkatının özü hələ ideoloji cəhətdən formalaşmamışdı və onun nə ümumi platforması, nə də hərəkət proqramı vardı. Qadın mübarizəsinin əsas istiqaməti kişilərlə bərabər işləyə bilmək imkanına malik olmaq idi ki, qadınların maddi müstəqilliyini və ali təhsil almaq hüququnu təmin edə biləcəkdi. Qadınların ali təhsilə və elmi məşğuliyyətə buraxılmasına qarşı nəinki siyasi xadimlər, hətta kişi alimlər də (düzdür, başqa səbəbdən) etiraz edirdi. A.Babel yazırdı ki, bir çox kişilər, xüsusən də elm sahəsindəki kişilər qadının universitet təhsili almasına qarşı ona görə çıxış edir ki, əgər qadın özünü elmə həsr etmək imkanı qazanarsa, onlar elmin nüfuzunun aşağı düşəcəyindən qorxurlar; həm də onlar elmi məşğuliyyətdə təkcə kişi cinsindən olan seçilmiş insanlara aid xüsusi bir imtiyaz görürlər. Rus ziyalılarının qabaqcıl hissəsinin qadının təhsil hüququna tərəfdar olmasına rəğmən dövlət siyasəti fəal ayrıseçkilik xarakteri daşıyırdı. Qadın bərabərliyinin qatı tərəfdarı olan görkəmli alim Seçenovun nümunəsi Rusiyada XIX əsrin ikinci yarısındakı sosial vəziyyət üçün qeyri-tipikdir. O zaman qadınların dövlət ali təhsili və elm sahəsində total diskriminasiyası üstün meyil olaraq qalırdı. Rusiya hakimiyyətinin bu siyasətinin real nəticələrindən biri qadınların ali təhsil almaq və elmlə məşğul olmaq məqsədi ilə Qərbi Avropa ölkələrinə emiqrasiya etməsi oldu. Oxumaq üçün hər şeydən əvvəl İsveçrə, Fransa, Almaniya kimi ölkələrin universitetlərinə yollanırdılar. XIX əsrin ikinci yarısında İsveçrə qadınların kişilərlə bərabər ali təhsil müəssisələrində oxuduğu ilk Avropa ölkəsi oldu. O dövr tələbələrinin sosial vəziyyəti və emiqrasiya istiqamətinin aparıcı tədqiqatçısı A.Y.İvanov qeyd edir ki, 60-cı illərdən başlayaraq Sürixdəki universitet və politexnikum müxtəlif səbəblər üzündən vətənində ali təhsildən kənarda qalmış rus gənclərinin axın mərkəzinə çevrilmişdi. O dövrdə bu, əsasən qadınlar idi. Qeyd etmək lazımdır ki, qadınların ali təhsil alması ilə bağlı çətinliklər təkcə Rusiyada deyil, digər ölkələrdə də mövcud idi. Məsələn, Almaniyada qadınlar yalnız 1890-cı ildən sonra universitet təhsili almaq hüququna malik olmuşlar. Almaniyanın ali məktəblərində qadınların təmsil olunmasına mane olan ciddi əngəl universitet müəllimlərinin tələbə kontingentini seçməkdə qeyri-məhdud hüquqa malik olması idi. Almaniyanın bir sıra universitetlərində qadın tələbələrin mühazirədə iştirakı professor kişilərin razılığından asılı olurdu. Təkcə Veymar republikası (1919) dövründə qadının ali təhsil və professional fəaliyyəti Almaniya konstitusiyası ilə möhkəmləndirildi. İlk alman qadın professorları 1923-cü ildə bu vəzifəyə layiq görülmüş və uzun illər həmin fəxri elmi ada malik yeganə qadınlar olan M.Vrangel və M. Vertinq idi. Maraqlı bir fakt: o vaxt kı qanunvericiliyə əsasən, Almaniyada qadın professor ərə gedə bilməzdi. Baden- Vürtenberq torpağının hökuməti yalnız dünya şöhrəti qazanmış professor Vrangel üçün istisna etmişdi. Sürix universitetində 1871-ci ildə artıq 17 rus qadını, 1872-ci ildə 182 rusiyalı arasında 104 qadın (universitetdə cəmi 462 nəfər) təhsil alırdı. 1873-cü ildə Sürix universitetində və politexnikumunda Rusiyadan 300 tələbə vardı ki, onların 103-ü qadın idi. Sonrakı illərdə də rus tələbələr arasında qadınların sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə idi və fakültənin istiqamətindən asılı olaraq dəyişirdi.
Bern və Sürix universitetinin fakultələrində 1906-1907-ci tədris ilində rusiyalı tələbələrin yerləşdirilməsi (Vestnik vospitaniə, M., 1907, s.70).
Yüklə 295,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|