KġtabxanaġÜnasliq
Yüklə 2,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
54 Qəmzə HACIYEVA Biblioqrafiyaşünaslıq kafedrasının baş müəllimi АЗЯРБАЙЪАН БИБЛИОГРАФИЙАСЫНЫН ИНКИШАФЫНДА ЙЕНИ МЯРЩЯЛЯ Ачар сюзляр: кюмякчи эюстяриъиляр, гейдляр, мювзу эюстяриъиси, шяхси адлар эюстяриъиси, ъоьрафи адлар эюстяриъиси. Ключевые слова: бсмомогательные указатели, заметки, тематический указатель, указатель имен, указатель географических названий. Key words: auxiliary indexes, index of palace names Azərbaycan Respublikasında kitabxana-biblioqrafiya fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması, elmi-mədəni sərvətlərdən hərtərəfli istifadə imkanlarının genişləndirilməsi, cəmiyyətin informasiya təminatının artırılması, o cümlədən respublika kitabxanalarının dünya informasiya məkanına daxil olmasının təmin edиlməsi məqsədilə respublikamızın prezidenti İlham Əliyev cənabları 6 oktyabr 2008-ci il tarixdə “Azərbaycan Respublikasında kitabxana - informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramının qəbul edilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır. Dövlət Proqramının əsas məqsədi ölkədə tarixi – mədəni, ədəbi-bədii, elmi fəlsəfi sərvətlərin toplanmasının, mühafizəsini və onlardan istifadə imkanlarının artırılmasını təmin etməkdir. Müasir kitabxana-informasiya infrasturukturunun yaradılması, istifadəчilərə göstərilən kitabxana-biblioqrafiya xidmətinin dünya standartlarına çatdırılması da müvafiq sahədə qarşıda duran vəzifələrdəndir. Xalqımızın mənəvi mədəniyyətinin inkişaf qanunları ilə uzlaşan kitabxana- biblioqrafiya ehtiyatlarının formalaşması, onlardan səmərəli istifadənin təşkili bu vəzifələrlə sıx əlaqədardır. Qlabal informasiya cəmiyyətinin yarandığı müasir dövrdə elmi biliklərin cəmiyyətin bütün fəaliyyət sahələrinə çatdırılmasında biblioqarafik resursların, bu resurslardan səmərəli istifadənin təşkilinin böyük əhəmiyyəti vardır. Azərbaycanın biblioqrafik ehtиyat sistemi zəngin tarixə və mürəkkəb quruluşa malikdir. Bu sosial institutun sənəd kommunikasiyaları sistemində əsas vəzifəsi ilkin sənədlərdən istifadınin təşkili, fəallaşdırılması və nəticə etibarilə cəmiyyətin informasiya tələbatının ödənilməsinə təsir göstərməkdir. Bu sistemə kitabxanaların soraq-biblioqrafiya aparatı, fundamental biblioqrafik эюстяриъиляр, qeyri- müstəqil nəşr formalı библиографик mənbələr, ikinci dərəcəli informasiya 55 daşıyıcıları, elektron biblioqrafik mənbələr, biblioqrafik vəsaitlər və s. daxildir. Müstəqil dövlət quruculuğu şəraitində azərbaycançılıq ideyasının mühüm, aparıcı ideya olduğunu diqqət mərkəzində saxlayan kitabxanalar ölkəşünaslıq üzrə biblioqrafik resursun yaradılmasına, ondan səmərəli istifadənin təşkilinə xüsusi diqqət yetirirlər. Azərbaycanda biblioqrafik ehtiyatın formalaşması və istifadəsinin təşkilində M.F.Axuнdov adına Azərbaycan Milli kitabxanasının, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Elmi Кitabxanasının, xüsusi elmi kitabxanaların, ali məktəb kitabxanalarının, müxtəlif elm sahələrində çalışan alim və mütəxəssislərin və başгаларынын böyük rolu vardır. Sənədləşdirilmiş biblioqrafik informasiyanın cəmiyyətdə başlıca mövcudluq forması, onun yayılmasında və istifadəsində əsas vasitə biblioqrafik vəsaitdir.(4. С.22.) Bilioqrafik vəsaitlər formalarına, tiplərinə, жanrlarına görə fərqləndirilir. Həmçinin müxtəlif nəşrlərə verilən göstəricilər və biblioqrafik vəsaitlərə verilən köməkçi göstəriъиləр də biblioqrafik materialların xüsusi tiplərinə aiddir. Ayrı-aryı nəşrlərə verilən göstəricilər məlum nəşrin elmi-məlumat aparatının mühüm tərkib hissəsidir. Onlardan bəziləri (sərlövhələrin əlifba göstəricisi, xroniloji göstəricilər) nəşrin tərkibini açır və həmin nəşrdə verilmiş ayrı-ayrı sənədlərin ( əsərlərin) axtarışını asanlaşdırır, bir başqası (predmet, adlar, coğrafi və s.) nəşrdə toplanmış sənədlərin məzmununu açır. Nəşrlərə verilən göstəricilər onlarda verilən sənəd kütləsi əsasında tərtib olunan biblioqrafik axtarış aparatıdır. Sənəd kütləsi dedikdə isə müəyyən nəşrdə (kitabda, məcmuədə, əsərlər külliyyatında və b.) verilən sənədlərin tərkibi və onların informasiya məzmunu nəzərdə tutulur. Beləliklə, nəşrin məzmununu açan göstəricilərdə biblioqrafiyalaşdırmanın obyekti kimi əsərin özü deyil, onun məntiqi cəhətdən tamamlanmış hissəsi-mətndən fraqmentlər, ayrı-ayrı müddəalar, fikirlər, mülahizələr götürülür. (4. С.24.) Мəhz ona görə də nəşrlərdə verilən göstəricilər həmin nəşrlərdə toplanmış sənədlərin məzmunlarına görə əvəzi olmayan biblioqrafik istiqmətləndirmə vasitəsidir. Köməkçi göstəricilər xarakter etibarilə nəşrlərdə verilən göstəricilərə bənzəyir, lakin onlar biblioqrafik informasiya mənbələri цчцн tərtib olunurlar. Belə köməkçi göstəricilər tələbatçıların biblioqrafik vəsaitlərdə əks olunmuş sənədlər üzrə istiqamətlənmələrini təmin edir və biblioqrafik axtarışı asanlaşdırır. Ümumiyyətlə, бiblioqrafik vəsaitin məqsədində, oxucu istiqamətindən və əsas mətndə materialların qruplaşdırılması prinsipindən asılı olaraq köməkçi göstəriciləri növlərə ayırmaq, 56 təsnifləşdirmək olar. Dövlət standartında köməkçi göstəricilərin daha çox yayılmış 13 növü müəyyən olunmuşdur. (5. С.38) Bunlar aşaьıdakılardır: Müəlliflərin köməkçi göstəricisi, аdlar göstəricisi, ъоьрафи эюстяриъи, нömrələrin göstəricisi, пredmet göstəricisi, пermutatsion göstərici, сisitemli göstərici, мövzu göstəricisi, сərlövhələrin göstəricisi, кollektivlərin göstəricisi, нəşr yerinin göstəricisi, хronoloji göstəricisi, дillər göstəricisi. Köməkçi göstəricilərin tərtibi prinsipindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, onlara elmilik, operativlik və sadəlik kimi prinsiplərя xas olmalıdır. Yəni köməkçi göstəricilərin tərtibi səviyyəsi müasir tələblərə cavab verməli, axtarışa kömək edən bir vasitə kimi onlarda operativlik keyfiyyəti üstünlük təşkil etməlidir. Oxucuların hər hansı bir vəsait üzrə düzgün istiqamətlənmə və ondan lazımi səviyyədə faydalana bilməsi üçün həmin vəsaitlərə verilən köməkçi göstəricilərin quruluşu sadə, dili anlaşıqlı olmalıdır. Yalnız bu prinsiplərə riayət edildikdə köməkçi göstəricilər daha müvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər və məlumat istifadəçilərinin yaxın köməkçisinə çevrilərlər. Информасийа истифадячиляринин библиографик тяминатында цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин фяалиййятини якс етдирян «Мцстягиллийимиз ябядидир» чохъилдлийиня щяср олунмуш кюмякчи апаратын няшри мцщцм ящямиййят кясб едир. Бу вясаитин биринъи бурахылышы Ы-ЫХ ъилдляри, ЫЫ бурахылыш ися Х - ХХВЫЫЫ ъилдляри ящатя едир. Биринъи бурахылыш 2008-ъи илдя, икинъи бурахылыш ися 2010-ъу илдя чап едилмишдир. (2; 3) М.Ф.Ахундов адына Азярбайъан Милли Китабханасы тяряфиндян щазырланан бу вясаит цмуммилли лидер Щейдяр Ялийев ирсини арашдыран охуъуларын вя мцтяхяссислярин «Мцстягиллийимиз ябядидир» чохъилдлийиндян истифадяни асанлашдырмаг мягсядиля тяртиб олунмушдур. Библиографик эюстяриъикчыляр, мцтяхяссисляр вя тядгигатчылар цчцн нязярядя тутулмушдур. Гейд едяк ки, цмуммилли лидер, улу юндяр Щейдяр Ялийевин фяалиййятини якс етдирян «Мцстягиллийимиз ябядидир» чохъилдлийи 1997-ъи илдян няшр олунмаьа башламышдыр. Щазырда 38 ъилдли чап олунмуш бу кцллиййат Щ.Ялийев ирсинин юйрянилмясиндя мцщцм ящямиййят кясб едир. Чохъилдлийя тяртиб олунмуш кюмякчи эюстяриъилярин (2008) юн сюзцндя гейд едилмишдир ки, республика иътимаиййятинин, мцяллимлярин, дювлят гулугчуларынын вя тядгигат апаран бцтцн апарыъы мцтяхяссислярин китаба олан бюйцк мараьы вя тялябаты нязяря алынараг Мядяниййят вя Туризм Назирлийинин тяшяббцсц иля М.Ф.Ахундов адына Милли Китабхана тяряфиндян чохъилдлийин кюмякчи эюстяриъиси (гейдляр, мювзу, шяхси вя ъоьрафи адлар эюстяриъиси) тяртиб едилмишдир. 57 Лайищянин рящбяри Мядяниййят вя Туризм назири Ябцлфяз Гарайев, елми мяслящятчи С.Мяммядялийеви, ихтисас редактору вя бурахылыша мясул К.Тащиров, редакторлары Э.Сяфярялийева вя С.Мцтяллимовадыр. Вясаитин «Гейдляр» бюлмясиндя чохъилдликдя адлары чякилян бир сыра дювлят вя иътимаи хадимляр, мцхтялиф тяшкилат вя ширкят башчылары, мцщцм нефт мцгавиляляри, ассосиасийалар вя с. щаггында ятрафлы мялумат верилмиш, ейни заманда адлары чякилян шяхслярин тутдуглары вязифяляр чохъилдлийин чап олундуьу дювря уйьун олараг эюстярилмишдир. Мясялян, Ариф Мяликов, Ариф Ъащанэир оьлу Мяликов – Азярбайъанын эюркямли бястякары, инъясянят хадими (1965), халг артисти (1978). «Мящяббят яфсаняси» балети она шющрят газандырмышдыр. Ъ. 1-138, 331, 381; Ъ.3 - 158-162; Ъ.6-347; Ъ.7-164. Йахуд, Азярбайъан Тарих Музейи – 1920-ъи илдя Бакыда йарадылмышдыр. 8 шюбяси, 2 лабораторийасы, 11 фонду, елми архиви вя китабханасы вар. Muzeyin ekspozisiyası 35 zalda yerləşdirilmişdir. Burada Azərbaycanın mədəni, тarixi və maddi mədəniyyət abidələri toplanılır və qorunub saxlanılır. Ъ.3-141; Ъ.6-15 və s. Vəsaitdə cildlər qara şriftlə göstərilmiş (Ъ.1; Ъ.2; Ъ.3 və s.), daha sonra səhifə qeyd edilmişdir ki, bu da müvafiq axtarışı asanlaşdırır. Çoxcildliк тяртиб олунмуш кюмякчи эюстяриъилярин I buraxılışınдa “Мövzu göstəricisi” müxtəlif mövzular üzrə, “Coğrafi adlar göstəricisi” ayrı-ayrı şəhərlər, ölkə, liman, çay, dəniz və s. haqqında ulu öndərin fikirlərini müəyyənləşdirməyə, “Şəxsi adlar göstəricisi” isə müvafiq şəxslərlə əlaqədar axtarış aparmaga imkan verir. ”Qeydlərdə verilmiş bəzi məlumatlar digər köməkçi göstəricilərdə təkrarlanмаsı da, bu yalnız vəsaitin istifadə səmərəliliyini, axtarışın operativliyini təmin etmiş olur. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin irsinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən bu vəsait, еyni zamanda respublikamızda nəşrlərə tərtib edilmiş ilk biblioqrafik məlumat mənbəyi kimi də diqqətəlayiqdir. Чохъилдлийя тяртиб олунмуш кюмякчи эюстяриъиляриндян бири, гейд етдийимиз кими, «Мювзу эюстяриъиси»дир. Сянядин мязмунуну ачан беля кюмякчи эюстяриъилярин тяртиби чох мцряккябдир. Бу заман, билаваситя, ясярлярин мязмунуна мцраъият етмяк лазым эялир. Мювзу эюстяриъиляринин тяртибиндя бир сыра методики гайдалара риайят етмяк зярури тяляблярдяндир. Беля ки, ири рубрикалар дахилиндя даща хцсуси йарымрубрикалар айрылыр, мязмунъа гощум вя йа йахын анлайышлар иснадларла ялагяляндирилир. «Мцстягиллийимиз ябядидир» чохъилдлийинин Ы–ЫХ ъилдляриня тяртиб олунмуш мövzu göstəricisində külliyyatın müxtəlif (I-IX cildlər) cildlərində gedən eyni mövzular bir rubrika altında əlifba ardıcıllıьı ilə əks olunmuşdur. 58 Gördüyümüz kimi, “Mövzu göstəricisi” ulu öndərimizin müxtəlif mövzulara dair fikirlərini dəqiqləşdirməyə bu səpgidə axtarış aparmaьa yaxından köməklik göstərir. Məhz belə köməkçi aparat hər bir tədqiqatçı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Улу юндяримизин айры-айры юлкяляр, шящярляр, мцхтялиф ъоьрафи обйектляр щаггында фикирляринин юйрянилмясиндя «Ъоьрафи адлар эюстяриъиси» мцщцм ящямиййят кясб едир. Юлкяшцнаслыг вя дийаршцнаслыг бахымындан да явязсиз мянбя олан ъoğrafi adlar göstəricisində, qeyd etdiyimiz kimi, şəhər, ölkə , liman, çay, dəniz və s. cografi adlar əlifba ardıcıllığı ilə verilmiş, bütün cildlərdə olan bu məfhumlar bir kitabda toplanmış, аyrı-ayrı cildləрdə gedən materiallara istinadlar verilmişdir. X-XXIII cildlərə verilmiş köməkçi göstəricilər I-ЫX cildlərə verilən köməkçi göstəricilərdən fərqlidir. Belə ki, Х-ХХЫЫЫ ъилдляря йалныз гейдляр, шяхси вя ъоьрафи адлар эюстяриъиси тяртиб олунмушдур. «Мювзу эюстяриъиси» верилмямишдир. Бурада «Гейдляр» бюлмяси даща зянэиндир. Гейд едяк ки, 509 сящифялик бу вясаитин 302 – сящифяси мящз бу бюлмяни ящатя едир. Чохъилдликдян истифадя едянляри мялуматландырмаг мягсядиля «Гейдляр» бюлмясиндя ъоьрафи вя шяхси адлар эюстяриъиляриндян эедян бир чох мялуматларын изащлы ачылышы верилмишдир. Яввялдя гейд етдийимиз кими, кюмякчи эюстяриъинин бу бюлмясиндя адлары верилян шяхслярин вязифяляри чохъилдлийини чап олундуьу дювря уйьун эюстярилмишдир. Мясялян : «Гейдляр» бюлмясиндя бцтцн ифадяляр сырф ялифба принсипи ясасында дцзцлмцш вя тякрарчылыьын олмамасы цчцн бир сыра ифадялярдян диэярляриня иснадлар верилмишдир. Мясялян: Октйабр ингилабы – бах: Бюйцк Октйабр сосиалист ингилабы Йахуд «Цмид кюрпцсц» - бах: Щясрят кюрпцсц. «Ортаг дювлят» принсипи – бах: «Цмуми дювлят». Бунлардан биринин ачылышына бахаг: Цмуми дювлят – АТЯТ-ин Минск групу щямсядрляринин (АБШ, Франса, Русийа) Азярбайъана етдийи тякли; йяни Азярбайъан яразисиндя йени бир ермяни дювлятинин йарадылмасы, Бейнялхалг щцгугда ися «Цмуми дювлят» адында анлайыш йохдур. Азярбайъан Даьлыг Гарабаьда юз дахилиндя йцксяк юзцнц идаряетмя статусу веря биляр. Ъ.20-27, 40, 79, 87, 254, 445, 446; Ъ.21 – 273, 290, 293, 301, 302, 371, 381, 397; Ъ.22-292; Ъ. 23-115, 231, 273-289; Ъ. 24-8. Гейд етдийимиз кими, «Гейдляр» бюлмясиндя шяхс адларындан башга, бир чох ъоьрафи адлар, тяшкилатлар, бирликляр, сазишляр вя с. щаггында улу юндярин фикирляринин якс олундуьу ъилдляри эюстярян рубрикалар да верилмишдир. Мясялян, «Туран» информасийа аэентлийи – 1990-ъы илдя йарадылмышдыр. Аэентлик тяряфиндян КИВ-ляр, диэяр щцгуги вя физики шяхсляр цчцн 59 информасийаларын топланмасы вя йайылмасы щяйата кечирилир. Ъ.23-102; 103, 296; Ъ. 24-188; Ъ. 27-213. Цмумиййятля, Ы – ЫХ ъилдляри ящатя едян бурахылышда 478 мяфщумун, Х – ХВЫЫЫ ъилдляри ящатя едян бурахылышда ися 1515 мяфщумун изащлы ачылышы верилмишдир. Бу фактлар эюстярир ки, тяртибчиляр неъя бюйцк ахтарыш апарараг 28 ъилддя верилмиш бу мяфщумларын мязмунуну ачмыш вя онлар щаггында улу юндяримизин фикирляринин якс олундуьу ъилдляри вя сящифяляри эюстяря билмишляр. Х-ХВЫЫЫ ъилдляря верилмиш диэяр кюмякчи эюстяриъи «Шяхси адлар эюстяриъиси» вя «Ъоьрафи адлар эюстяриъиси»дир. биринъидя бцтцн шяхс адлары сой адларын ялифбасы цзря дцзцлмцш, гаршысында ися мцвафиг ъилд вя сящифяляр эюстярилмишдир. Щаъыбяйов Солтан Ъ. 12-357 Щаъылы Тяраня Ъ. 13-76 Щаъынски Щясян Ъ. 12-83, 84; «Ъоьрафи адлар эюстяриъиси»ндя ися Х-ХВЫЫЫ ъилдлярдя адлары чякилмиш, щаггында бящс олунмуш ъоьрафи адлар ялифба цзря верилмиш вя онларын да гаршысында ъилд вя сящифяляр эюстярилмишдир. Шащбуз району Ъ. 22-183; Шащдаьы Ъ. 23-253; Шащтахты Ъ.27-58; Шалтах (кянд) Ъ. 15-322; вя с. Эюрцндцйц кими, беля зянэин ящатяли кюмякчи эюстяриъиляр тядгигатчыларын, мцтяхяссислярин, китабханачыларын вя диэяр истифадячилярин сорьуларынын юдянилмясиндя, охуъулара библиографик хидмятдя бюйцк ящямиййят кясб едир. Улу юндяримиз Щейдяр Ялийев ирсинин юйрянилмясиндя, онун мцвафиг мясяляляря даир фикирляринин арашдырылмасында чохъилдлийя тяртиб олунмуш кюмякчи эюстяриъилярин республикамызда няшрляря верилмиш илк кюмякчи эюстяриъилярдян бири олдуьуну нязяря алсаг онун ящямиййяти даща айдын эюрцнцр. Кюмякчи эюстяриъиляр щям мцяййян шяхс, щям мювзу, щям дя ъоьрафи адлара эюря ахтарыш апармаьа имкан верир. Азярбайъанчылыг идейасынын мцщцм ящямиййят кясб етдийи мцасир дюврдя цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин ирсиндя Азярбайъаншцнаслыьа даир мясялялярин неъя бюйцк йер тутдуьу да бу кюмякчи эюстяриъиляр васитясиля оператив мцяййянляшдирилир. Yüklə 2,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|