MİRZAĞA ƏLİYEV
(1883-25.10.1954)
Görkəmli aktyor Mirzağa Əliyev 1883-cü ildə Bakının Hövsan kəndində kasıb ailədə
doğulub. İlk təhsilini mollaxanada, sonra 2 saylı Bakı rus-tatar məktəbində alıb. Əmək fəaliyyətinə
şəhər toxuculuq fabrikində başlayıb. Aktyor Murad Muradovla tanışlıqdan sonra onda teatra və
xüsusən aktyor sənətinə böyük rəğbət oyanıb.
Mirzağa Əliyev səhnəyə ilk dəfə 1901-ci ilin iyununda Nəcəf bəy Vəzirovun "Müsibəti-
Fəxrəddin" ("Çəkmə, Çəkə bilməzsən, bərkdir fələyin yayı") faciəsinin tamaşasında Şahmar rolunda
qədəm basıb. Şahmar rolu ilə də dövrün teatr xadimlərinin diqqətini cəlb edib. Ona İsgəndər bəy
Məlikovun "Yaxşılığa yamanlıq", Sultanməcid Qənizadənin "Axşam səbri xeyir olar", "Xor-xor",
"Dursunəli və ballıbadı", Rəşid bəy Əfəndiyevin "Qan ocağı", Vasaq Mədətovun "Qırt-qırt" kimi
kiçik dramlarının və vodevillərinin tamaşalarında müxtəlif rollarla yanaşı, ciddi tamaşalarda da
xarakterik obrazlar tapşırıblar. Qısa müddətdə o, nasir-dramaturq Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin
baş rejissorluq etdiyi teatr truppasında Kərəməli ("Hacı Qara"), Hatəmxan ağa və Xudaverdi
("Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah"), Xacə Məsud ("Lənkəran xanının vəziri", Mirzə Fətəli
Axundzadə), Aşıq Vəli ("Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" və ya "Hacı Qəmbər"), Əhməd
("Pəhlivanani-zəmanə", Nəcəf bəy Vəzirov), Hacı Murad ("Tamahkar", Süleyman Sani Axundov)
rollarını oynayıb.
Paralel olaraq "Nicat", birinci və ikinci "Müsəlman teatr dəstəsi"ndə komik-dramatik rollar
ifa edən Mirzağa Əliyev 1906-cı ilin payızında özü "Həmiyyət" truppası yaradıb. Bir ilə yaxın
müddətdə "Həmiyyət" Mirzə Fətəli Axundzadənin "Mürafiə vəkilləri" ("Təbrizin məhkəmə
vəkilləri" adı ilə), "Hacı Qara", Nəriman Nərimanovun "Nadanlıq", Sultanməcid Qənizadənin "Xor-
xor", "Yadımdadır", "Axşam səbri xeyir olar", Nəcəf bəy Vəzirovun "Pəhlivanani-zəmanə", "Hacı
Qənbər", Haşım bəy Vəzirovun "Evlənmək su içmək deyil", "Döymə qapımı, döyərlər qapını"
pyeslərini və digər dramlarını tamaşaya hazırlayıb. Əsas rolları Mirzağa Əliyev özü ifa edib.
1907-ci ilin yazında "Həmiyyət" teatr truppası ikinci Müsəlman Teatr Dəstəsi ilə birləşdi.
Mirzağa Əliyev müxtəlif illərdə həmin truppada, "Nicat", "Səfa" mədəni-maarif cəmiyyətlərinin
teatr kollektivlərində, Teatr şirkətində ("Müsəlman dram artistləri ittifaqı"), "Zülfüqar bəy və Üzeyir
bəy Hacıbəyov qardaşlarının müdiriyyəti" teatr heyətində çalışıb. Hətta eyni zamanda bütün mövcud
truppalarda xarakter rollarını oynayıb.
Mirzağa Əliyev 1912-ci ildə çar üsuli-idarəsinin əleyhinə səhnədən tamaşa zamanı tənqidi
fikirlər söylədiyinə görə Hacıtərxana sürgün edilib. Bir il sonra Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi ilə
əlaqədar əfv edilib və yenidən Bakıya qayıdıb. Sürgün dövründə də teatr fəaliyyətində olub.
Hacıtərxanda yaşayan azərbaycanlılarla və tatar səhnə həvəskarları ilə tamaşalar hazırlayıb, özü
müxtəlif rollarda çıxış edib.
1913-1918-ci illər arasında Mirzağa Əliyev həm özünün təşkil etdiyi, həmçinin Hüseyn
Ərəblinskinin, Mustafa Mərdanovun, Sidqi Ruhullanın və digər görkəmli səhnə ustalarının
topladıqları teatr dəstələri ilə Türkiyənin, İranın böyük şəhərlərində (məsələn, İstanbul, Tehran,
Rəşt, Təbriz, Ənzəli), Volqaboyu şəhərlərdə, Tiflisdə, İrəvanda, Batumda, Dərbənddə, Petrovski
Portda (indiki Mahaçqala), Orta Asiyada qastrol səfərlərində olub.
1918-ci il 28 mayda Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti (Respublikası) quruldu və az
sonra müxtəlif teatr truppaları birləşərək Türk Hökumət Teatrosu adlandırıldı. Hökumət teatrının
açılışı 1919-cu il 24 oktyabrda "Azərbay və Can" (Isa bəy Aşurbəyli) pyesinin tamaşası ilə bayram
edildi. Həmin teatrın aparıcı aktyorlarından biri də də Mirzağa Əliyev idi.
1920-ci ilin iyununda bu kollektiv əsasında Azərbaycan Şura hökumətinin Dövlət teatrı
fəaliyyətə başladı. Yeni dövlət qurumunun ideoloji siyasət mövqeyini gücləndirmək məqsədilə
1921-ci il noyabrın 13-də Bakı Türk Azad Tənqid və Təbliğ Teatrı yaradıldı. Mirzağa Əliyevlə
Hacıağa Abbasovun rəhbərlik etdikləri kollektivə həmçinin "Hacımirzə teatrı", "Hacımirz" (Hacıağa
vo Mirzağa) deyilirdi. Repertuarı kiçik həcmli ideoloji-təbliği pyeslərdən, məzhəkələrdən,
vodevillərdən ibarət olan teatrda Mirzağa Əliyev onlarla rol oynayıb.
1924-cü iidə yenidən doğma kollektivə, yəni bugünkü Akademik Milli Dram Teatrına
qayıdan Mirzağa Əliyev ömrünün sonunadək bu sənət ocağının səhnəsində çalışıb.
Yüzdən çox səhnə obrazı yaratmış Mirzağa Əliyevin İsgəndər ("Ölülər", Mirzə Cəlil
Məmmədquluzadə), Osip ("Müfəttiş", Nikolay Qoqol), Hacı Qara ("Hacı Qara", Mirzə Fətəli
Axundzadə), Atakişi, Mirzə Səməndər, Əmiraslan bəy Salamov, Əmirqulu, Oddamdı, Balaxan
("Sevil", "Almaz", "1905-ci ildə", "Yaşar", "Od gəlini" və "Aydın", Cəfər Cabbarlı), Skapen
("Sıcapenin kələkləri", Jan Batist Molyer), Kərəmov, Bərbərzadə ("Toy" və "Xoşbəxtlər", Sabit
Rəhman), Hacı Salman ("Dumanlı Təbriz", Məmməd Səid Ordubadi), Ser Tobi ("On ikinci gecə",
Vilyam Şekspir), Qraf Almavno ("Fiqaronun toyu", Pyer Bomarşe), Poqanel ("Kapitan Qrantın
çocuqları", Jül Vern), Həmzə bəy, Mirzə Qoşunəli ("Köhnə dudman", "Bəxtsiz cavan", Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev) rolları milli səhnə sənətimizin ən parlaq səhifələrini təşkil edir.
Aktyorun Namiq Kamalın "Vətən" (Zabit), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Ağa
Məhəmməd şah Qacar" (Tavat Muxrani), Molyerin "Zorən təbib" (Təbib), Hüseyn Cavidin "Şeyx
Sənan" (Şeyx Kəbir), Vilyam Şekspirin "Hamlet" (Məzarçı), "Otello" (Brabansio), Aleksandr
Suxovo-kobılinin "Kreçin-Skinin toyu" (Rasplyuyev), Vasili Şkvarkinin "Özgə uşağı" (Karaulov),
Lev Slavinin "İntervensiya" (Aptekçi), Aleksandr Korneyçukun "Eskadramn məhvi" (Drezdin),
Mirzə İbrahimovun "Həyat" (Qurban kişi), Fridrix Şillerin "Qaçaqlar" (Keşiş), "Məkr və məhəbbət"
(Miller), Mirzə Fətəli Axundzadənin "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" (Hatəmxan ağa),
"Lənkəran xanının vəziri" (Mirzə Həbib), Sabit Rəhmanın "Nişanlı qız" (Mirzə Salman), Nazim
Hikmətin "Türkiyədə" (Tacir), İlyas Əfəndiyevin "İşıqlı yollar" (Baba dayı), Məmmədhüseyn
Təhmasibin "Aslan yatağı" (Mehdi dayı), Cananın "Şahnamə" (Münəccim) pyeslərinin
tamaşalarında oynadığı səhnə obrazları realist aktyor məktəbinin parlaq nümunələridir.
Mirzağa Əliyev Azərbaycanın yeganə aktyorudur ki, bir rola görə Stalin mükafatı ilə təltif
edilib. Həmin rol 1942-ci il-də oynadığı, Mirzə İbrahimovun "Məhəbbət" dramındakı Məşədi
Qulamhüseyn obrazıdır. Aktyor həmin mükafata ikinci dəfə 1948-ci ildə Nəcəf bəy ("Şərqin səhəri",
Ənvər Məmmədxanlı) roluna görə layiq görülüb. Bu dəfə mükafatla tamaşanın yaradıcı heyətinin bir
qrupu təltifləndirilmişdi: Quruluşçu rejissor Ədil İsgəndərov, aktyorlardan Kazım Ziya (General
Tomson), Sidqi Ruhulla (Ağalarov), Mərziyə Davudova (Gülzar), İsmayıl Dağıstanlı (kirov), Rza
Əfqanlı (Fərhad), rəssam Nüsrət Fətullayev.
Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Ər və arvad" (Kəblə Qubad), "Arşın mal alan" (Soltan bəy), "Şah
Abbas və Xurşid banu" (Vəzir), "O olmasın, bu olsun" (Məşədi İbad), Zülfüqar bəy Hacıbəyovun
"Əlli yaşında cavan" (Orduxan bəy), "Aşıq Qərib" (Güloğlan) operetta və operalarındakı səhnə
surətləri aktyorun yaradıcılığında ayrıca yer tutur. O, dəfələrlə müxtəlif quruluşlarda bu tamaşalarda
iştirak edib.
Dramaturgiya janrında qələmini sınayan Mirzağa Əliyev "Vəzirin gözləri", "Məşədi evlənir",
"Orada elə, burada belə", "Necə qan ağlamasın", "Ey dad şümür əlindən", "Telefon", "Qısqanclıq"
dramlarının və digər pyeslərin müəllifidir. "Bismillah" (1925), "Hacı Qara" (1929), "Məhəbbət
oyunu" (1936), "Almaz" (1936), "Bakının işıqları" (1950) və başqa filmlərə çəkilib.
Mirzağa Əliyev rejissorlardan Cahangir Zeynalovun, Əbülfət Vəlinin, Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin, Hüseyn Ərəblinskinin, Hüseynqulu Sarabskinin, Abbasmirzə Şərifzadənin, İsmayıl
Hidayətzadənin, Aleksandr Tuqanovun, Cəfər Cabbarlının, Yusif Yulduzun, Əlihüseyn Rzayevin,
Ədil İsgəndərovun, Şəmsi Bədəlbəylinin, Səftər Turabovun, Ələsgər Şərifovun... quruluş verdiyi
tamaşalarda çıxış edib.
Mirzağa Əliyev 1926-cı ildə Azərbaycan Respublikasının namdar (əməkdar), 1933-cü ildə
xalq, 1949-cu ildə SSRİ xalq artisti fəxri adları ilə təltif olunub.
Görkəmli səhnə ustadı Mirzağa Əliyevin aktyorluq məktəbinin əsasını realizm, səmimiyyət,
təbii kolorit, məhrəm sadəlik, emosional cazibədarlıq, xalq gülüşünün poetik təcəssümü... Kimi
keyfiyyətlər təşkil edir.
Azərbaycanda realist aktyor məktəbinin banisi Cahangir Zeynalov sayılır. Bu günədək
davam edib formalaşan həmin məktəbin ilkin və ən layiqli davamçılarından biri Mirzağa Əliyev
olub.
Mirzağa Əliyev Azərbaycan aktyorluq məktəbində musiqili komediya janrının oyun, ifadə
vasitələrinin formalaşmasında böyük işlər görüb.
Mirzağa Əliyev öz estetik prinsipləri, zəngin ifadə vasitələri, forma və üslüb prinsipləri olan
məktəb yaradıb.
Xüsusi teatr təhsili görməmiş sənətkarlar arasında Mirzağa Əliyev qədər sevilən, çıxışları
həmişə alqışlarla qarşılanan aktyor yoxdur.
Tipajlıqdan bacardıqca uzaq olmağa çahşan aktyor yumoru, satiranı, "öldürücü" gülüşü
əsasən obrazın xarakterində cəmləşdirirdi.
Tarixin səhnə sənəti, küll halında teatr prosesi qarşısında sürdüyü ictimai və siyasi tələblər
dəyişib, qabarıb, önə çıxıb, kölgədə olubsa da, Mirzağa Əliyev həmişə özünün aktyor üslübunda,
aktyor səpkisində sabitqədəm, köklü və estetik cəhətdən təravətli qalıb. Onuncu illərdə məzəli
məişətçilik, iyirminci illərdə ictimai-sosial romantizın, otuzuncu illərdə ideologiyanın diktəsi,
qırxıncı illərdə pafoslu vətənpərvərlik ruhu güclü olsa da, Mirzağa Əliyev şirəsmdən mayalandığı
realizmdən, bu üslubun sirayətedici səmimiyyətindən uzaq düşməyib.
Mirzağa Əliyevin qüdrətli, məktəb yaratmış aktyor kimi böyüklüyü bir də ondaydı ki, bu
sənətkar müasirliyi klassik ənənələrdən uzaqlaşmaqda deyil, onu yeni-yeni ifadə keyfiyyətləri ilə
zənginləşdirməkdə görürdü.
Görkəmli aktyor Mirzağa Əliyev 25 oktyabr 1954-cü ildə vəfat edib. Məzarı Bakıda Fəxri
xiyabandadır.
Dostları ilə paylaş: |