HƏQİQƏT RZAYEVA (20.5.1907- 2.8.1969)
Milli operalarımızda çıxış edən ilk azərbaycanlı müğənnilərdəndir. Zil və ürəyəyatımlı, lirik
və saf messo-soprano səsi vardı. Bir insan kimi şahanə qadın idi. Oxuduğu partiyaları şövqlə,
qəlblərə yol tapan səmimiyyətlə ifa edirdi.
Yüksək dərəcədə dramatik aktyorluq istedadı vardı və bu yaradıcılıq keyfiyyəti onun
obrazlarının psixoloji dərinliyi-ni, estetik hüsnünü daha sanballı, daha təravətli göstərirdi. Mürəkkəb
partiyaları da hərəkətli oyun-üslubda oxuya bilirdi. Yaraşıqlı və cəlbedici, cazibədar və füsunkar,
məlahətli və lətafətli səhnə görkəminin olması onun ifasına emosional təravət verirdi.
Qızlıq soyadı "Əliyeva" olan Həqiqət Əli qızı Rzayeva 20 may 1907-ci ildə Lənkəran
şəhərində doğulub. Beş aylıq körpə olanda, Lənkəranda həvəskar xanəndə kimi tanınan Əli kişi
rəhmətə gedib və ailənin yükünü anası Zinyət xanım çəkməli olub. O, imkanlı ailələrə əl işləri
görməklə çörək pulu qazanırdı. Həqiqət 11 yaşına çatsa da, kasıblığın ucbatından məktəbə gedə
bilməmişdi. 1918-ci ildə Lənkəranda müəllimliyə yenicə başlamış ağıllı və müdrik qadın, vətənsevər
maarifçi Məryəm xanım Bayraməlibəyovanın fədakarlığı ilə şəhərdə birinci qız məktəbi açılıb. Bina
olmadığına görə məktəb Məryəm xanımın öz evində fəaliyyət göstərirdi. O, ev-ev gəzib oxumaq
üçün on nəfərə yaxın qız seçib valideynlərindən onları məktəbə vermələrinə güclə razılıq almışdı.
Həmin balalardan biri də gələcəyin opera müğənnisi Həqiqət idi. Şəhərin imkanlı maarifçiləri şagird
qızların geyim və məktəb ləvazimatı üçün yardım komitəsi təşkil etmişdilər.
1920-ci ilin sonlarında məktəbə bina verildi. Məryəm xanımın və gənc müəllimə Tehran
xanımın təşəbbüsü ilə məktəbdə dram dərnəyi yaradıldı. "Dursunəli və ballıbadı", "Vətən"
tamaşalarında şagird Həqiqət də oynayırdı. Ancaq o, ilk növbədə məktəbin müəllim və şagird
kollektivinin sevimli müğənnisi idi. Get-gedə onun güclü səsinin sorağı bütün Lənkərana yayıldı. O,
şəhərin bayram tədbirlərində öz məharətini nümayiş etdirə bilirdi.
Beşillik təhsil verən məktəbin son sinifində Həqiqət xanım dərsdən sonra onun üçün ayrılmış
evlərə gedir və qadınlara savad öyrədirdi. 1923-cü ildə məktəbi bitirib və maarif şöbəsinin göndərişi
ilə Bakı Darülmüəllimatda (Pedaqoji Texnikum) təhsil almağa gəlib. Burada səsinin məlahəti ilə
heyranlıq doğuran Həqiqət xanım tez-tez Qadınlar klubunda çıxışlara dəvət alıb. 1926-cı ildə Mədən
İşçiləri Həmkarlar İttifaqı nəzdindəki "Damğa" adlı "canlı qəzetin" (dram-dərnəyinin) bədii rəhbəri
Yunis Nərimanov onu səhnədə görüb və çox bəyənib. Növbəti həftədən Həqiqət Rzayeva
"Damğa"nın məşqlərinə gəlib. Prinsip etibarilə Tənqid və Təbliğ Teatrının ilkin dövrünü xatırladan
bu gənc kollektivin hazırladığı tamaşalarda qəzetçilik publisistikasının ünsürlərindən, xordan,
nəğmələrdən və musiqi ifaçılığından istifadə olunurdu. Ona görə də "Damğa"ya qəbul olunan
gənclər oxumağı, çalmağı, rəqsi, xoreoqrafik hərəkətləri bacarınalı idilər. Bu istedad
keyfiyyətlərinin hamısı on doqquz yaşlı Həqiqətdə vardı.
Həqiqət Rzayevanın "Dalğa"dakı musiqili-dramatik obrazlarda çıxışı opera teatrı
rəhbərlərinin diqqətini cəlb edib. O, Dövlət komissiyasının sınağından çıxaraq bəstəkar Müslüm
Maqomayevin tövsiyəsi ilə 1927-ci ildə teatra solist götürülüb. Güclü və coşğun səsini peşəkar
müğənni, ustad xanəndə kimi formalaşdırmaq üçün Azərbaycan Dövlət konservatoriyasının muğam
şöbəsində oxuyub (1928 - 1932). Teatrda işləyən və təhsil alan Həqiqət Rzayeva sənət dərslərini
Üzeyir bəy Hacıbəyovun rəhbərliyi ilə xanəndələr Cabbar Qaryağdıdan, Seyid Şuşinskidən və tarzən
Qurban Pirimovdan alıb. Teatra təzə qəbul olunanda, 1927-ci ildə Həqiqət Rzayeva əvvəlcə Üzeyir
bəy Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operasında Leylinin anası, Məcnunun anası rollarını oynayıb.
Elə həmin il Peterburqda ali təhsil alıb yenicə Bakıya qayıtmış quruluşçu rejissor Yusif Yulduzun
təklifi ilə gənc xanəndəyə Müslüm Maqomayevin "Şah İsmayıl" operasında Ərəb Zəngi rolu
tapşırılıb. Aktrisa gözlənildiyindən də artıq uğur qazanıb və bütün ümidləri doğruldub. Bununla da
taleyini ömürlük opera müğənniliyinə bağlayıb.
Aktrisa-müğənni Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında hazırlanan muğam
operalarında romantik və lirik sevgi qəhrəmanlarının partiyalarını ifa edib. Eyni zamanda teatrın
quruluş verdiyi milli operettalarımızda məzəli obrazların ifasında böyük məharət göstərib. Hətta
1938-ci ildə Moskvada Azərbaycan Ədəbiyyatı və İncəsənəti Ongünlüyündə göstərilən "Arşın mal
alan" operettasında Həqiqət Rzayevanın ifa etdiyi qulluqçu Telli rolu tamaşaçılarda böyük maraq
doğurub. Telli-Vəli (Əhməd Anatollu və Lütfəli Abdullayev ) dueti tamaşaçıların istəyi ilə
görüşlərdə və konsert proqramlarında da göstərilib.
Həqiqət Rzayevanın şərəfli yaradıcılıq yolunu zinətləndirən, həzin lirizmlə, romantik vüsətlə
cilalanan səhnə obrazları eyni zamanda milli operalarımızın şərəfli səhifələrini təşkil edir. Onun
zəngin ifaçılıq irsi həmçinin səhnəmizdə qırx ildən çox milli aktrisa yoxluğundan zillətlər çəkən
teatrımızdakı boşluğu cəsarətli hünərvərliklə doldurub. Əlbəttə, bu cəsarət, bu hünərvərlik nə qədər
tərifəlayiq olsa da, Həqiqət Rzayeva sənətinin estetik hüsnünü, fədakarlığının dəyərini Üzeyir bəy
Hacıbəyovun "Əsli və Kərəm" (Əsli), "Leyli və Məcnun" (Leyli), "Koroğlu" (Xanəndə qız),
Müslüm Maqomayevin "Şah İsmayıl", "Nərgiz" (Ərəb Zəngi və Yengə), Zülfüqar bəy Hacıbəyovun
"Aşıq Qərib" (Şahsənəm və Qaraca qız) operalarında və Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Arşın mal alan"
(Telli), "Məşədi İbad" (Sənəm) operettalarında oynadığı rolların adları da aydınca təcəssüm etdirir.
Məsələnin bu tərəfi də maraqlıdır ki, Həqiqət Rzayeva yuxarıda adları çəkilən opera və
operettaların 1927 - 1960-cı illərdəki ən müxtəlif quruluşlarında oynayıb. Fərdi rejissor üslubları,
teatr poetikalarının estetik göstəriciləri bir-birindən fərqlənən Abbasmirzə Şərifzadə, Yusif Yulduz,
İsmayıl Hidayətzadə, Soltan Dadaşov kimi qüdrətli sənətkarların mıüxtəlif səhnə təfsirlərində
səhnəyə baş rollarda çıxıb. İstər ənənəvi etnoqrafik, istər konstruktivizın, istərsə də raonu-mental
forma-məzmunda hazırlanan tamaşalarda aktrisanın dramatik oyunu və "Əraq", "Pəncgah" kimi
muğam şöbələri-nin ifasında səsinin məlahəti və aydınlığı həmişə yüksək pe-şəkarlıq nümunəsi
olub. Bütövlükdə isə Həqiqət xanım oynadığı obrazların hamısını donuq, şablon "ənənəvilikdən"
uzaq ifa etməyə səylə çalışmışdır.
Aktrisanın sənət eşqi, səhnə ehtirası, yaratmaq coşğunluğu o qədər güclü, daxili enerjisi o
dərəcədə tükənməz idi ki, operada partiyalar oxuyan, konservatoriyada tələbə olan Hə-qiqət xanım
həmçinin Bakı Türk İşçi Teatrında da aktrisalıq edib (1928-1930). Bu teatrın səhnəsində o, Əsəd
Tahirov və ƏbdülKərim İmamzadə tərəfindən təbdil olunmuş "İncə" (Usta Paşanın arvadı),
Əbdülhəq Hamidin "Hind qızı" (Telitra), Vladimir kirşonun "Kü1əkiİ şəhər" (Qadın) əsərlərinin
tamaşalarında da dramatik rollar oynayıb. Həqiqət xanım məhz dramatik aktrisa kimi
"Azərbaycanfilm"də istehsal olunmuş səssiz və səsli "İsmət", "Şərqə yol", "Lətif", "Muxtar"
("Dostlar"), "Ögey ana" (Qəmər xala) filmlərinə də çəkilib.
Pedaqoji fəaliyyəti Həqiqət Rzayevanın şərəfli ömür tarixçəsində xüsusi yer tutur. O, uzun
illər Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi Məktəbində muğamın incəliklərindən, ifa mədəniyyətindən
dərs deyib. Azərbaycan xalq artistləri Rübabə xanım Muradova, İslam Rzayev və neçə-neçə opera
solisti məhz onun yetirmələridir. Ömrünün son illərində Azərbaycan Dövlət Opera və Balet
Teatrının muğam şöbəsində məşqçi-pedaqoq işləmiş, gəncləri hazırlayıb səhnəyə Leyli və Əsli,
Məcnun və Kərəm, Ərəb Zəngi kimi çıxarınışdır.
Onun ifasında müxtəlif klassik muğamlarımız, xalq mahnıları, bəstəkar nəğmələri lentə
alınınışdır. Xüsusən radionun Qızıl fondunda "Rast" və "Çahargah" muğamları çox Qəyərlidir.
Aktrisanın ifasında Ərəb Zəngi - Şah İsmayıl (Əlövsət Sadıqov) və Leyli - Məcnun (Əbülfət Əliyev)
duetləri lentə alınıb.
Opera səhnə ifaçılığının inkişafında göstərdiyi səmrəli yaradıcılıq fəaliyyətinə, qazandığı
sənət nailiyyətlərinə görə Həqiqət Rzayeva 23 fevral 1940-cı ildə Azərbaycan Respublikasının
əməkdar artisti və 17 iyun 1943-cü ildə xalq artisti fəxri adları ilə təltif olunub.
Həqiqət Əli qızı Rzayeva 2 avqust 1969-cu ildə Bakıda vəfat edib və Fəxri xiyabanda dəfn
olunub.
|