Dərslik Naxçıvan Universiteti Elmi şurasının qərarı ilə nəşr olunur

III FƏSİL. NAXÇIVAN ERKƏN ORTA ƏSR ABİDƏLƏRİ 
 
Feodal 
münasibətlərinin 
yaranması. 
Tarixin 
müxtəlif 
mərhələlərində  Atropatenanın  tərkibində  olan  Naxçıvanda  feodal 
münasibətləri digər Şərq ölkələrində olduğu kimi erkən meydana gəlmişdir. 
Naxçıvanda  feodal  münasibətlərinin  meydana  çıxmasını  təsdiqləyən  faktlar 
azdır.  Erkən  Orta  əsrlərə  aid  arxeoloji  abidələrin  tədqiqi  az  da  olsa  torpaq 
üzərində  feodal  mülkiyyətinin  meydana  çıxdığını göstərir. Bu  münasibətlər 
III  əsrdən  başlayaraq  formalaşmağa  başlamışdır.  Naxçıvanda  feodal 
münasibətləri,  Şərqdə  olduğu kimi, feodalların öz  təsərrüfatlarını  yaratması 
ilə  deyil,  kəndlilərdən  renta  alınması  yolu  ilə  inkişaf  etmişdir.  İstehsalın 
əsasını  kəndli  əməyi  təşkil  edirdi.  Kəndlilər  şəxsən  azad  idilər.  Kəndlilər 
əkinçilərə, maldarlara və bağçılara bölünürdülər. Az da olsa qul əməyindən 
istifadə olunurdu. 
 
 
 
Şəkil 74. Babək qalası. 
 
Naxçıvanın  əlverişli  təbii  şəraiti,  xüsusilə  Araz  vadisinin  və  Araz 
çayına  qovuşan  gursulu  çayların  vadisindəki  münbit  torpaqlar,  dağlıq 
ərazidəki  maldarlıq  üçün  əlverişli  otlaqlar  feodal  mülkiyyətinin  inkişafına, 
daha  mütərəqqi  quruluşun  formalaşmasına  əlverişli  şərait  yaradırdı. 

 
 
123 
 
Naxçıvanın  təbii-coğrafi  şəraiti  süni  suvarmanın  olmasını  tələb  edirdi. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Naxçıvanda hələ qədim dövrlərdən suvarma 
kanallarından istifadə edilmişdir. Şübhəsiz ki, bu ənənə Erkən Orta əsrlərdə 
də  qalmışdır.  Bu  dövrə  aid  su  kanallarının  qalıqları  Naxçıvanda  indi  də 
qalmaqdadır.  Araza  qovuşan  dağ  çaylarından  çəkilən  kanallar  vasitəsilə 
çayların  suyu  vadiyə  çıxarılmış,  əkinçiliyin  inkişafı  üçün  şərait 
yaradılmışdır. Maldarlıqda köçmə yaylaq maldarlığına üstünlük verilmişdir. 
İstər əkinçilik, istərsə də maldarlığın inkişafı digər təsərrüfat sahələrinin də 
inkişafını  stimullaşdırmış,  Naxçıvanın  iqtisadi  və  siyasi  müstəqilliyi  üçün 
əsas olmuşdur.  Erkən Orta əsrlərdə Naxçıvan hakimlərinin müstəqil siyasət 
yürütməsinin səbəblərindən biri də budur. 
 
     
 
 
    Şəkil 75. Quyuludağ qalası. 
 
Musa Kalankaytuklunun verdiyi məlumata görə mənşəcə Sisakandan 
(indiki  Naxçıvan)  olan  Aran  Araz  çayından  başlayaraq  Hunan  qalasınadək 
uzanan  ölkənin  düzənliklərini  və  dağlarını  miras  olaraq  almışdı.  Bu  artıq 
torpaq  üzərində  irsi  mülkiyyətin  olduğunu  təsdiq  edir.  Tarixi  mənbələrin 
hakim  sinifin  nümayəndələrinə  vilayətlərin  və  kəndlərin  bağışlanması, 
hakim  sinfin  öz  mülklərini  oğulları  arasında  bölüşdürməsi  haqqındakı 
məlumatları  torpaq  sahibliyinin  dövlət  formasının  üstün  olduğunu  göstərir. 
Sasanilərin  və  ərəblərin  hökmdarlara  bütöv  vilayətlər  bağışlaması,  onların 
isə  öz  vassallarına  torpaq  paylaması  dövlət  və  feodal  torpaqlarını  artırır, 

 
 
124 
 
kəndlilərin  onlardan  asılılığını  gücləndirirdi.  İran  şahlarının  və  Alban 
hökmdarlarının  yeritdiyi  siyasət  kəndlilərin  təbəqələşməsini  sürətləndirdi. 
Kəndlilərin istismar olunmasının əsas forması vergi və mükəlləfiyyətlər idi. 
Kənd  icmalarında  təbəqələşmə  və  onların  bir  qisminin  feodallardan  asılı 
vəziyyətə  düşməsi    IV-VII  yüzilliklər  boyu  davam  etmişdir.  Bununla  belə 
qeyd  etməliyik  ki,  icma  torpaqlarının  mövcud  olması  ilə  bağlı  məlumat 
azdır.  Belə  ki,  “Alban  tarixi”nin  müəllifi,  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi, 
Aranı  düzənliklərin  və  dağlarının  sahibi  kimi  təqdim  edir.  Ehtimal  ki, 
otlaqlardan istifadə edən maldar qəbilələr hökmdar xəzinəsinə vergilər verir 
və  müəyyən  mükəlləfiyyətlər  icra  edirdilər.  Həmin  mənbədə  ölkədə  güclü 
təbəqələşmənin  olmasına  işarə  edən  məlumatlar  da  vardır. Alban  hökmdarı 
Mömin  Vaçaqan  müqəddəslərin  şərəfinə  böyük  ehsan  verdikdən  sonra 
kasıblara sədəqə və yemək paylayır.  
 
 
 
Şəkil 76. Şahbuzqala (Şapurqala). 
 
Feodalizm dövrünün əsas sinifləri feodallar və asılı kəndlilər idi. Bu 
iki  sinfin  formalaşması  bir-biri  ilə  bağlı  idi.  Feodalların  formalaşması  iki 
yolla  gedirdi.  Bir  tərəfdən  azad  icmalar  arasında  təbəqələşmə  nəticəsində 
varlıların yeni qruplaşmaları yaranır və adlı sanlı əyanlarla birləşərək feodal 
sinfinin əsasını təşkil edirdi. Digər tərəfdən isə vilayət hakimləri vəzifələrini 
irsiləşdirərək  atadan  oğula  vermək  hüququ  alırdılar.  Sünik  hakiminin  öz 

 
 
125 
 
mülklərini  oğlanları  Qor  və  Qazan  arasında  bölməsi  haqqında  “Alban 
tarixi”ndə  olan  məlumatlar  bu  baxımdan  diqqətəlayiqdir.  Feodalizmin 
inkişafı ilə feodallar arasında  da təbəqələşmə gedirdi. Onlar arasında  üstün 
mövqe tutan vilayətin, yaxud əyalətin hakimləri idi. Əlincə və Qoxtan daxil 
olmaqla  Sünikdə  [mərkəzi  Naxçıvan]  on  iki  vilayət  olduğunu  nəzərə  alsaq 
artıq  feodal  iyerarxiyasının  olduğunu  deyə  bilərik.  Sasanilərin  zamanında 
feodal iyerarxiyası rütbə cədvəli ilə müəyyənləşdirilmişdi. “Alban tarixi”ndə 
verilən  məlumatlar  göstərir  ki,  rütbə  cədvəli  tərtib  edilərkən  feodalların 
keçmiş əsl-nəcabəti də nəzərə alınırdı. Vilayət hakimləri hökmdarın yanında 
rütbələrinə görə otururdu. Sünik hakiminə uyğun yer verlimədiyi üçün onlar 
Sasani hökmdarlarından incimiş və üsyan etmişdilər. 
Erkən Orta əsrlərdə Albaniya və Atropatenada irsi [dastakert] və şərti 
torpaq  mülkiyyəti  [xostak]  mövcud  olmuş,  şərti  torpaq  mülkiyyətinin  irsi 
mülkiyyətə  çevrilməsi  prosesi  getmişdir.  Dastakertin  sahibi  hökmdar  və  iri 
feodallar,  xostakın  sahibi  isə  xırda  zadəganlar  [azatlar]  idilər.  Naxçıvanda 
vilayət  hakiminin  şəxsində  irsi  mülkiyyət  daha  üstün  yer  tutmuşdur.  İstər 
Albaniya  və  Atropatenanın,  istərsə  də  böyük  imperiyaların  tərkibində 
Naxçıvanın  müstəqil  siyasət  yeritməsi  bununla  bağlı  olmuşdur.  Feodal 
torpaq sahibliyinin formalarından biri də dini torpaqlar idi. Dini torpaqlar və 
məbədlərə məxsus torpaqlar toxunulmaz idi və inanca görə Tanrı tərəfindən 
qorunurdu. Sünik vilayətində baş verən üsyan zamanı feodalların öz qiymətli 
əşyalarını Şalat məbədində gizlətməsi, sasanilərin bu təpəyə çıxarkən zəlzələ 
olması buna işarədir. 
Erkən  Orta  əsrlərdə  Naxçıvanda  da  Azərbaycanın  digər  yerlərində 
olduğu  kimi  hakim  feodallar  sinfinin  mənafeyini  müdafiə  edən  dövlət 
hakimiyyəti  mövcud  idi.  Bu  dövrdə  Naxçıvanın  müəyyən  müddət  ərzində 
müstəqil  siyasət  yeritdiyini  nəzərə  alsaq  ali  dövlət  hakimiyyətinin  vilayət 
hakiminin  əlində  cəmləşdiyini  demək  olar.  Musa  Kalankaytuklunun 
yazdığından  məlum  olur ki, Sünik hakimləri knyaz  titulu daşıyırdı. Şahbuz 
rayonundan,  Ağbulaq  nekropolundan  aşkar  olunan  üzük  möhürlər  yerli 
hakimlərin  və  feodalların  möhürə  də  malik  olduğunu  təsdiq  edir.  Əyalət 
hakimləri  vilayət  hakimlərinə  tabe  idilər.  Naxçıvan  hakimi  öz  növbəsində 
Atropatena  hökmdarından  asılı  idi.  Son  Antik  və  Erkən  Orta  əsrlərə  aid 
yaşayış  yerlərinin  tədqiqi  vilayət  hakimlərinin  saraylara  malik  olduğunu 
göstərir.  Bəzi  qalalarda  sitadellərin  mövcudluğu  hakim  təbəqənin  qala 
divarları ilə mühafizə olunan xüsusi sahədə yaşadığını deməyə imkan verir. 
Vilayət hakimlərinin həmçinin özünə tabe olan ordusu var idi. Sünik 
vilayətinin  ordusu  o  qədər  qüvvətli  idi  ki,  onların  gücündən  Dərbənd 
keçidini  mühafizə  etmək  üçün  istifadə  olunurdu.  Mənbələrdə  Sünik 

 
 
126 
 
hakiminin öz ordusu ilə Mədainə hücum etməsi, İran dövlətinin paytaxtında 
keçirilən  ümumi  hərbi  keçiddə  onun  öz  dəstəsi  ilə  iştirak  etməsi  haqqında 
məlumatlar vardır. 
 
Türkdilli  tayfaların  yeni  axınları.  Erkən  Orta  əsrlərdə  türk 
tayfalarının  Azərbaycanda,  o  cümlədən  Naxçıvanda  məskunlaşması  prosesi 
davam etmişdir.  
Hun türklərinin [хəzər, şаbir, оnоqur və s.] II əsrdə Şimаli Qаrа dəniz 
sаhillərində, yахud Хəzərin şimаlındа yаşаmаsı hаqqındа Vızаntiyа tаriхçisi 
Diоnisiy,  yunаn  cоğrаfiyаçısı  Klаvdi  Ptоlоmеy  məlumаt  vеrmişlər.  Lаkin 
Mоisеy  Хоrеnskinin  193-213-cü  illərdə  хəzərlərin  Çоrаdаn  kеçərək  bütün 
Аlbаniyаyа  yаyılmаsını  bəzi  tədqiqаtçılаr  аnахrоnizm  аdlаndırmış,  bu 
hadisələrin  IV  əsrdə  baş  verdiyini  göstərmişlər.  Lakin  V.N.Qаbiаşvili 
göstərir  ki,  qədim  gürcü  mənbələrində  türk  хаlqlаrı  е.ə.  IV-III  əsrlərə  аid 
hаdisələrlə  bаğlı  оlаrаq  хаtırlаnır.  Bu  mənbələrdə  Makedoniyalı  İsgəndərin 
Cənubi  Qafqaza  yürüşü  zamanı  buntürklərlə  qarşılaşdığı  göstərilir.  Birinci 
fəsildə  qeyd  olunduğu  kimi,  Heredot  eramızdan  əvvəlki  hadisələrdən  bəhs 
edərək  türklərin  Azərbaycanda  məskunlaşdığını  göstərmişdir.  Bəzi 
tədqiqatçılar  kəngərli  tayfalarının  Naxçıvanda  I  əsrdən  məskunlaşdığını 
göstərir.  Lakin  Midiya  ərazisində  olan  bəzi  toponimlər  -  məsələn, 
Kinqarakku,  Kinqibira,  Kinqikanqi  və  digərləri  ehtimal  ki,  bu  tayfalarla 
bağlıdır.  B.A  Serebrennikov  öz  tədqiqatlarına  əsaslanaraq  yazır  ki,  hun 
dəstələrinin cənuba, cümlədən Azərbaycana yürüşləri maksimum III əsrə aid 
edilə bilər. 
Erkən  Orta  əsrlərdə  Şimali  Qafqazdan  keçərək  Azərbaycana  və 
Naxçıvana gələn tayfalardan  biri hunlar  idi.  Bu tayfaların  Şimali Qafqazda 
məskunlaşması  tədqiqatçılar  tərəfindən  II  əsrə  aid  edilmişdir.  Şərur 
rayonunda  mövcud  olan  Qarxun  -  Qara  hun  toponimi    bu  tayfaların 
Naxçıvanda məskunlaşdığını təsdiq edən faktlardan biridir. P.Qolden Cənubi 
Qafqazda hun tayfalarının meydana çıxmasının konkret tarixini 363, 370 və 
395-ci  illərə  aid  edir.  Artamanov  qeyd  edir  ki,  IV  əsrdə,  bəlkə  də  bir  qədər 
əvvəl hunların Xəzəryanı çöllərin şərq hissəsində meydana çıxması mümkün 
idi.  
Е.Yеrеmеyеv  «Türklərin  еtnоgеnеzi»  kitаbındа  yаzır  ki,  III-IV 
əsrlərdə türk tаyfаlаrı Kiçik Аsiyа, Qаfqаz və Bаlkаn хаlqlаrının çохsаylı və 
dаimi  qоnşulаrı  idilər.  Digər  tədqiqаtçı  А.P.  Nоvоsеlçеv  hun  türklərinin  I 
minilliyin  birinci  yаrısındа  Cənubi  Qаfqаzdа  yаyıldığını  qеyd  еdir.  Sаsаni 
şаhı  II  Yеzdigеrd  də  еrmənilərin  üsyаnınа  qаrşı  mübаrizədə  türklərdən 
istifаdə  еtmişdir.  Y.Q.Cəfərоvun  tədqiqаtlаrındа  hunlаrın  prоtоbulqаr  və 

 
 
127 
 
qədim  türk  tаyfаlаrı  оlduğu  göstərilir.  Tədqiqаt  işinin  «Оnоqur  birliyi  və 
Аlbаniyа  [395-466]»,  «Sаbir  birliyi  və  Аlbаniyа  [466-558]»  bölümlərində 
türk хаlqlаrı ilə Аlbаniyаnın münаsibətləri аydın şəkildə izаh еdilir. Suriyа 
tаriхçisi  Zахаri  Mitilеnski  V  əsrin  sоnu  VI  əsrin  əvvəlində  Dərbənd 
yахınlığındа  13  türk  tаyfаsının  sаbir,  аvаr,  bulqаr,  хəzər  və  digərlərinin 
məskunlаşdığını  qеyd  еdir.  Bu  bаrədə  həmçinin  Fаvstоs  Buzаnd,  Mоisеy 
Хоrеnski, Еqişе, Sеbеоs, Pаrpеçi, Musа Kаlankaytuklu və bаşqа müəlliflərin 
əsərlərində  məlumаtlаr  vаrdır.  «Аlbаn  tаriхi»ndə  Sаbir  tаyfаlаrının  yеni 
ахınlаrının  VI əsrdə Аzərbаycаndа məskunlаşmаsı ilə də bаğlı məlumаtlаr 
vаrdır.  
Adil  Bağırov  Naxçıvan  şəhəri  yaxınlığındakı  Bulqan  toponiminin 
bolqar tayfaları ilə bağlı olduğunu göstərmişdir. Azərbaycanda məskunlaşan 
bu tayfalar kuvyar, çakar, kuruqir, qul qazan, iskilv kimi qollara ayrılmışdır.  
Naxçıvan  ərazisində  olan  Qazan  və  Vənənd  oykonimləri  də  bolqarlarla 
bağlıdır.  Bu  tayfaların  Azərbaycanda  məskunlaşmasının  tarixi  ilə  bağlı 
müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür.  
 
Erkən Orta əsrlərdə Bəkdüz [Böyük-düz] tayfaları indiki Böyükdüz 
kəndinin  yaxınlığındakı  yaşayış  yerində  məskunmlaşmışdılar.  Bu  tаyfа 
hаqqındа  Оrtа  əsr  müəlliflərindən  M.Qаşqаrinin,  Rəşidəddinin,  Əbülqаzi 
Bаhаdır хаnın əsərlərində və «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа məlumаt vеrilmişdir. 
Bu  tаyfаnın  аdı  ilə  bаğlı  həmçinin  bir  sırа  ərəb  və  fаrs  mənbələrində  də 
məlumаt  vеrilmişdir.  Yuхаrıdа  qеyd  еdilən  mənbələrdə  bu  tаyfаnın  аdı 
«Buqdur»,  «Bəkdəz»,  «Bukdüz»,  «Bəkdüz»,  «Böyükdüz»  şəklində 
хаtırlаnmışdır.  Böyükdüz  tаyfаlаrı  Оrtа  əsrdə  хаtırlаnаn  iyirmi  dörd  оğuz 
tаyfаsındаn  biridir.  Bu  tаyfаnın  özünəməхsus  dаmğаsı  və  quşu  оlmuşdur. 
Dаmğа,  içərisində  diаqоnаl  bоyuncа  хətt  çəkilən  düzbucаqlı  təsvirlərdən 
ibаrətdir.  Böyükdüz  tаyfаsının  quşu  şаhindir.  Əbülqаzi  Bаhаdır  хаnın 
məlumаtınа  görə  «Büqdüz»  хidmət  еtmək  mənаsındаdır.  Əbülqаzi  Bаhаdır 
хаnın  «Türkmənlərin  şəcərəsi»  əsərində  Büqdüz    Оğuz  хаnın  аltıncı  оğlu 
kimi хаtırlаnmışdır. 
 «Kitаbi-Dədə  Qоrqud»dа  Bəkdüz  Əmən  Bаyаndır  хаnın  və  Qаzаn 
хаnın yахın silаhdаşı kimi хаtırlаnır. Mənbələrdə yаd еdilən rəvаyətlərə görə 
Bəkdüz  Əmən  Məhəmməd  Pеyğəmbərlə  görüşmüş,  оğuzlаr  içərisində  ilk 
dəfə  islаmı  qəbul  еtmiş  və  оnu  yаymışdır.  Araşdırmalar  Böyükdüz  kənd 
adının oğuzların bəğdüz tayfaları ilə bağlı olduğunu göstərir. 
Bu  dövrdə  Naxçıvanda  məskunlaşan  tayfalardan  biri  də  xəzərlər  idi. 
Ziya  Bünyadov  yazır  ki,  531-ci  ildən  gec  olmayaraq  xəzərlər  Cənubi 
Qafqaza  basqınlar  edirdilər.  Məlum  olduğu  kimi,  hələ  V  əsrdə  xəzərlər 
Qəbələni  ələ  keçirmiş,  Albaniyanın  paytaxtı  Qəbələdən  Bərdəyə 

 
 
128 
 
köçürülmüşdür. Naxçıvanda indiyədək qalan toponimlər – məsələn Qarxun, 
Şada    və    digərləri  hunların,  bolqarların,  xəzərlərin  Erkən  Orta  əsrlərdə  bu 
regionda  yerləşdiyini  təsdiq  edir.  Şad  Cebu  Xaqanın  oğlu,  Azərbaycana 
yürüş  edən  xəzərlərin  sərkərdəsi  idi.  Naxçıvan  və  İrəvanda  bir  çox  yaşayış 
yerləri qarxun sözünün əlavə edilməsi ilə yaranmışdır. Adil Bağırov karxun 
sözünü  oğuzların  karkın  tayfaları  ilə  bağlamışdır.  Şübhəsiz  ki,  bu, 
Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda məskunlaşan tayfalar arasında etnik 
birləşmə  prosesinin  getdiyini  təsdiq  edir.  “Alban  tarixi”  müəllifinin 
xəzərlərdən bəhs edərkən  onların ölkəsini “Yacuc”  adlandırması da diqqəti 
çəkir.  Fikrimizcə  bunlar  həmin  yacuclardır  ki,  İncildə  xatırlanmış  və 
Naxçıvandakı Yaycı   oykonimində qorunub  saxlanmışdır. Səlcuq-oğuzların 
bir qolu olan yaycılar yerəşdiyi yerlərə öz adlarını vermişlər. 
V əsrdə Nахçıvаn, indiki Еrmənistаn və Cənubi Аzərbаycаn ərаzisini 
əhаtə  еdən  böyük  bir  ərаzidə  güclü  kəngərli  birliyi  mövcud  оlmuşdur.  V 
əsrdə  kəngərli  ittifaqı  Sasanilər  imperiyası  kimi  böyük  dövlətədə  qorxu 
yaratmaq  qüdrətində  idi.  Hеrеdоtа  əsаslаnsаq  bu  tаyfаlаrın  Аzərbаycаndа 
е.ə. VII-VI əsrlərdə məskunlаşdığıni  dеyə bilərik. Suriyа müəllifi Mаr-Аbа 
542-ci  ildə  Хоsrоv  Ənuşirəvаnın  Nахçıvаn  və  оnun  ətrаfındа  kəngərlilərlə 
mühаribə аpаrdığını göstərir. Naxçıvanda kəngərli tayfaları ilə bağlı çoxsaylı 
oykonimlər  –  məsələn  Keçili,  Yurtçu,  Qaraçuq,  Qaraxanbəyli  və  digərləri 
həmin  tayfaların  yadigarıdır.  V.Qriqoryev  V  əsrdə  Naxçıvana  gələn  bu 
tayfaların  20  tayfadan  ibarət  olduğunu  120  tirəyə  bölündüyünü  yazır. 
K.N.Smirnov Naxçıvanda 28 kəngərli tayfasının olduğunu yazmışdır.  
Ərəblər  Аzərbаycаnа  hücumа  hаzırlаşаrkən  хəlifəyə  vеrilən 
məlumаtdа  Аzərbаycаnın  türk  ölkəsi  оlduğu  bildirilmişdir.  Dеyilənlər 
göstərir ki, I-VII əsrlər bоyu türkdilli хаlqlаr Аzərbаycаn ərаzisində üstünlük 
təşkil  еtmiş  və  nəinki  burdаkı,  bütün  Cənubi  Qаfqаz  və  Yахın  Şərqdəki 
siyаsi  hadisələrə  qаrışmışlаr.  Хristiаnlığın  yаyıldığı  dövrdə  türk  qıpçаqlаr, 
sаbirlər,  оnоqurlаr    xristianlığı  qəbul  еtmişdir.  Bu  dövrdə  türk  хаlqlаrının 
Cənubi  Qаfqаzdа  оynаdığı  rоlu  еrməni  və  gürcü  mənbələrində  qаlаn  türk 
sözləri də təsdiq еdir. Bu məsələyə ilk dəfə diqqət yеtirən dоktоr Mоrdmаn 
qеyd  еtmişdir  ki,  еrmənilər  hind-аvrоpаlı  хаlqlаr  sırаsınа  dахil  оlsаlаr  dа 
оnlаrın dili türk dilinin böyük təsirinə məruz qаlmışdır. О, qеyd еdir ki, mən 
bu  sözləri  dеyərkən  оsmаnlılаrdаn  kеçən  təsirdən  yох,  IV,V,  VII  əsrlərdə 
yаzı dilində işlədilən türk sözlərini nəzərdə tuturаm, о vахt ki,  səlcuqlаr və 
оsmаnlılаr  hаqqındа  hеç  kəs  hеç  nə  bilmirdi.  Еrkən  Оrtа  əsrlərdə  Cənubi 
Qаfqаz  və  Yахın  Şərqdə  məskunlаşаn  türk  хаlqlаrının,  bəzi  tədqiqatçıların 
dediyi  kimi,  «vəhşi»  оlmаdığını,  bir  çох  хаlqlаrın  yаzılı  ədəbiyyаtınа  təsir 

 
 
129 
 
еdəcək mədəni səviyyəyə mаlik оlduğunu sübut еdən faktlardan biri də «Iqоr 
pоlku hаqqındа dаstаn»dа olan türk sözləridir.  
Şübhəsiz  ki,  etnoslar  müxtəlif  etnik  qrupların  birləşməsi  nəticəsində 
formalaşmışdı. Onomastik materiallar Erkən Orta əsrlərdə Naxçıvanda hun, 
xəzər,  sabir,  bolqar,  peçenek,  oğuz,  suvar,  xurs  və  onlarla  digər  türkdilli 
tayfaların  Naxçıvanda  məskunlaşdığını  göstərir.  Arxeoloji  və  onomastik 
materialların  araşdırılması  Naxçıvanda  formalaşan  mədəniyyətlərin  qədim 
türkdilli  tayfalar  tərəfindən  yaradıldığını,  bu  tayfaların  regionun  ictimai-
siyasi həyatında mühüm rol oynadığını göstərir.  
 
  
Naxçıvan Sasanilər dövlətinin tərkibində. 226-cı ildə Ərdəşirin şah 
titulu qəbul etməsilə Sasanilər dövlətinin əsası qoyuldu. Naxçıvanın III-VII 
əsrlər  tarixi  Sasanilər  dövləti  ilə  bağlıdır.  Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi, 
Sasani  şahı  I  Şapura  məxsus  kitabədə  Sünik  müstəqil  ölkə  kimi 
xatırlanmışdır. Lakin I Şapurun ölümündən sonra Sasani-Roma müharibələri 
yenidən gücləndi. Bu müharibələr 283-cü ildə romalıların xeyirinə bağlanan 
sazişlə  başa  çatdı.  Bu  dövrdə  digər  şəhərlərlə  birlikdə  Naxçıvan  da 
Sasanilərin hakimiyyəti altından çıxır. Amid döyüşündən sonra 359-cu ildə 
Sasanilərlə  romalılar  arasında  bağlanan  müqaviləyə  görə  Arsax,  Marlar 
ölkəsi [Naxçıvan] və Kaspiana sasanilər tərfindən tutulur.  364-367-ci illərdə 
II  Şapurun  Cənubi  Qafqaza  yürüşü  zamanı  Naxçıvan  yenidən  dağıntılara 
məruz qalır. Erkən Orta əsr mənbələrinin verdiyi məlumata görə II Şapurun 
talançı  yürüşləri  zamanı  səkkiz  şəhər  dağıdılmışdı  ki,  onlardan  biri  də 
Naxçıvan  idi.  Bu  dövrdə  Cənubi  Qafqazın  digər  ölkələri  ilə  birlikdə 
Naxçıvan  da  sasanilər  tərəfindən  talan  və  qarətlərə  məruz  qalır.  Mənbələr 
göstərir  ki,  əsir  edilmiş  əhali  Cənubi  Qafqazın  digər  yerlərindən  İran 
ordugahının  yerləşdiyi  Naxçıvana  gətirilirdi.  Sonda  Naxçıvan  şəhəri  də 
dağıdılıb talan edildi. Əhali sürgün edilib yad ölkələrə aparılırdı. II Şapunun 
istilaları  zamanı  Naxçıvanda  18  min  ailə  əsir  edilmişdi.  İşğal  edilmiş 
şəhərlərin sasanilər tərəfindən verilən siyahısı və Sasani ordularının keçdiyi 
yolların  təsviri  bu  Naxçıvanın  Araz  çayı  üzərində  olan  Naxçıvan  olduğunu 
göstərir.  
Mənbələr  yazır  ki,  bütün  Azərbaycan  və  Naxçıvan  ərazisi  Sasani 
Roma  ordularının  döyüş  meydanına  çevrilmişdir.  Bununla  bərabər  köçəri 
alan  və  hun  tayfaları  da  buraya  gəlirdilər.  Hunlar  tez-tez  yerli  əhalinin 
Sasanilərə  qarşı  mübarizəsinə  müdaxilə  edirdilər.  Romalılar  atəşpərəst 
məbədlərini  dağıdır,  yerində  xristian  kilsələri  tikirdilər.  Roma  ilə  İran 
arasında  bağlanan  387-ci  il  müqaviləsinə  görə  Naxçıvan  Sasanilərin 
tərkibində  qaldı.  Musa  Kalankaytuklunun  Alban  tarixi  əsərində  Sünik 

 
 
130 
 
əhalisinin Sasani şahı II Şapura qarşı mübarizəsi haqqında maraqlı məlumat 
saxlanmışdır. Həmin məlumata görə II Şapur Cənubi Qafqazı işğal etdikdən 
sonra  yerli  hakimlərdən  onların  nəslinin  qədim  olduğunu  təsdiq  edən  kitab 
tələb  etmişdir.  Kitab  təqdim  etməyənlər  rütbə  dərəcəsindən  və  əmlakdan 
məhrum  edilirdi.  Sünik  hakimi  ona  verilən  on  dördüncü  rütbədən  narazı 
qalmış,  buna  görə  də  Sünik  hakimi  Andoka  acıq  edib  şahın  qonaqlığından 
imtina etmişdi. Bundan sonra şaha xəbər verirlər ki, saysız-hesabsız xəzərlər 
Çola  keçidini  aşaraq  hücum  etmişdir.  Onlara  qarşı  vuruşmaq  üçün  şah 
Atropaten  vilayətlərindən,  alban,  gürcü,  iranlı  və  digər  xalqlardan  ordu 
toplayaraq xəzərlərə qarşı çıxmışdı. Lakin Sünik hakimi Andoka İran şahına 
kömək etməmişdi. Sonra o, öz ordusu ilə Mədainə hücum edərək xəzinələri 
qarət  etmiş  və  öz  ölkəsinə  gətirmişdi.  Sünik  əhalisinə  əmr  etmişdir  ki, 
evlərini  yandırıb  ölkədən  qaçsınlar.  Onlar  bütün  sərvətlərini,  daş-qaşlarını 
Şalat məbədində gizlətdilər. Məbədi torpaqla örtüb üzərində təpə düzəltdilər 
və  dağılıb  getdilər.  Musa  Kalankaytuklu  yazır  ki,  “...  O  gündən  etibarən 
Sünikün  adını  heç  kəs  çəkmədi  və  bu  vilayət  25  il  ərzində  əhalisiz  qalıb 
viran  olmuşdu”.  Müharibənin  sonunda  Mədain  xərabələrini  görən  Şapur 
yenidən  Sünikə  hücum  edir,  lakin  heç  bir  şey  əldə  etmir.  Sasani  qoşunları 
altında  Şalat  məbədi  olan  təpənin  üzərinə  çıxanda  şiddətli  zəlzələ  olur  və 
Sasani qoşunları tezliklə ölkəni tərk edirlər. Geri qayıdarkən Sünik əhalisinin 
sığındığı qalaya hücum edirlər,  lakin  qalanı ala  bilmirlər.  Onların  ikinci  və 
üçüncü  yürüşləri  də  uğursuz  olur.  Mühasirə  davam  edərkən  Sünik  hakimi 
Andoka əlverişli vəziyyətdən istifadə edərək qaladan çıxaraq Romaya gedir, 
orada şöhrət qazanır və öz əcəli ilə ölür.  
Bu  zaman  hunların  sasanilərə  qarşı  yeni  yürüşü  başlanır.  Musa 
Kalankaytuklu bu haqda  məlumat verərək yazır ki, “İran ölkəsini qarət edən 
hunlar  ölkəsindən  Honoqur  adlı  birisi  qəlir.  O  şah  Şapurun  yanına  adam 
göndərib dedi: “Bu qırğın kimə lazımdır? Çıx qabağıma üz-üzə  gələk”. Bu 
müraciətin  mətnindən  göründüyü  kimi  sasanilər  türk  əhalisinə  qarşı  qırğın 
törətmişlər.  Mənbənin  verdiyi  məlumata  görə,  Sasani  şahı  II  Şapur  Sünik 
şahzadəsindən, daha doğrusu Andokanın oğlundan hunlara qarşı mübarizədə 
istifadə edir. Oxbatmaz bu güclü sərkərdəni yalnız o məğlub edir. Deyilənə 
görə  II  Şapurun  sarayında  içərisi  küllə  dolu  olan  bir  həvəng  və  dəstək 
varmış. “Onun yanından keçən hər bir adam dəstəklə vurub deməli idi: Qoy 
Sünik  torpağı  varıyla,  dövlətiylə  məhv  olub  bu  külə  dönsün!”.  Andokanın 
oğlu Hun sərkərdəsi ilə döyüşə razı olub İran şahının arzusunu yetirdiyi üçün 
o da oğlanın istəyini yerinə yetirir-həvəngin saraydan çıxarılması əmr edilir. 
Andokanın oğlu Babək bir gün ova çıxarkən təpənin altında gizlənən məbədi 
taır.  Onun  oğlanları  Qor  və  Qazan  öz  dinlərini  ataraq  xristian  olurlar. 

 
 
131 
 
Araşdırmalar göstərir ki, qazan bolqarların bir qolu olmuşdur. Bu fakt Sünik 
əhalisinin bolqar türklərindən ibarət olduğunu təsdiq edir. Qor və Qazan  adlı 
iki qardaşın oğuz [oğur] türklərinin adlı-sanlı nəslindən olduğu da müəyyən 
olunmuşdur.  Mənbələrdə  Cənubi  Azərbaycan,  Naxçıvan  və  ona  yaxın 
ərazilərdə  məskunlaşan  kəngərlilərin  yaşadığı  yer  “Kəngərlilərin  vilayəti”, 
oradakı  dağ  isə  “Kəngərlilərin  dağı”  adlandırılmışdır.  Musa  Kalankaytuklu 
yazır  ki,  “bütün  bunlar  xristian  dinini  məhv  edib  və  bizi  zərdüşt  dininə 
bağlamaq  istəyən  II  Yezdəgirdin  [438-454]  taxta  çıxmasından  iyirmi  il 
qabaq olub”. Yəni 418-ci ildə. 
II  Şapur  [309-379]  hunların  [xəzərlərin]  hücumuna  qarşı  mübarizə 
aparsa  da  xəzərlərə  qarşı  ciddi  mübarizə  I  Qubadın  [446-531]  zamanında 
olmuşdu.  O,  Dinavərədək  irəliləyən  xəzərləri  geri  çəkilməyə  məcbur  etmiş 
Gürcüstan və Aranı geri almışdı. Ərəb mənbələri bu haqda məlumat verərək 
yazırdı: “O, Arran ölkəsinə daxil oldu və ər-Ras [Araz] adı ilə məhşur olan 
çayla  Şirvan  arasında  olan  bütün  torpaqları  tutdu.  I  Xosrov  Ənuşirəvanın 
[531-578]  dövründə  xəzərlərə  qarşı  mübarizə  daha  da  artdı.  O,  Dərbənd 
keçidini möhkəmləndirdi. 
Bir  tərəfdən  hunların  hücumları,  digər  tərəfdən  isə  İranın  Bizansla 
müharibələri ölkənin təsərrüfatına ziyan vurduğu və ölkə başdan başa talan 
edildiyi  üçün  Ənuşirəvanın  dövründə  Sünik  hakimi  Sasanilərin  vassallığını 
qəbul edir. 
 
Ərəb  mənbələrində  Naxçıvan  Aranın  bir  vilayəti  olan  Basfurcanın 
mərkəzi  kimi  göstərilir.  Yaqut  Həməvi  yazır  ki,  “Basfurcan  Arranda  bir 
vilayətdir.  Paytaxtı  Nəşəva,  ona  Naxçıvan  da  deyirlər”.  Bu  mənbələrdə 
Basfurcan  və  Sisacan  ayrı-ayrı  ölkələr  kimi  xatırlanır.  Yəqubi  xəzərlər 
haqqında  məlumat  verərək  yazır  ki,  “onlara  xaqan  adlanan  padşah  başçılıq 
edir.  Onun Arran,  Curzan,  Basfurcan  və  Sisacan  üzərində  Yəzid  Balaş adlı 
canişini vardır. Yaqut  Həməvi və Bəlazurinin məlumatına  görə  Sasani şahı 
Ənuşirəvanın  Sisacanda  [Sünik]  Vays,  al-Kilab  və  aş-Şahabuş  qalalarını 
bərpa etdiyi haqqında məlumat vermişdir. Sonuncu Naxçıvanda olan Şahbuz 
oykonimi  ilə  uyğundur.  Hazırda  Şahbuz  rayonunun  Şahbuz  kəndi  [Kənd 
Şahbuz]  yaxınlığında  eyni  adlı  qala  var.  Bu  qala  xalq  arasında  Şapurqala 
adlanır. 
Ərəb mənbələrinin məlumatları xəzərlərin VI əsrdə [531-ci ildən gec 
olmayaraq]  Naxçıvan  ərazisində  məskunlaşdığını  göstərir.  Xəzərlər 
sasanilərin  aldıqları  əraziləri  yenidən  ələ  keçirirlər.  Naxçıvanda  xəzər 
sərkərdələrinin  adı  ilə  bağlı  yer  adları  bunu  bir  daha  təsdiq  edir.  Şahbuz 
rayonunda  Şada,  Ordubadda  Vənənd,  Şərurdakı  Qarxun  toponimləri  hun, 
xəzər,  bolqar  sərkərdələrinin  adı  ilə  bağlıdır.  Lakin  sasanilər  müəyyən 

 
 
132 
 
müddət  yerli əhalini tabe  etsə  də  onlar  müstəqilliklərini qorumuş,  sasanilər 
isə  onlarla  hesablaşmalı  olmuşlar.  Təsadüfi  deyil  ki,  sasanilər  Dərbənd 
keçidini qorumaq üçün Sünik ordusundan istifadə etmişdir. 
Cənubi Qafqaz hakimlərinin İranın paytaxtında keçirilən hərbi keçidlə 
bağlı  Musa  Kalankaytuklu  maraqlı  məlumat  verir.  Bu  məlumata  görə  hərbi 
mərasimdə  alban  və  erməni  sərkərdələri  ilə  bərabər  Sünik  sərkərdəsi  də 
iştirak  etmişdir.  Daha  sonra  keçidə  digər  sərkərdələrdən  daha  tez  qatılan 
Alban hökmdarı Cavanşirə göstərilən ehtiramdan bəhs edilir.  
Mənbələrin  məlumatları  Erkən  Orta  əsrlərdə  Naxçıvanın  Cənubi 
Qafqazın  sosyal-siyasi  həyatında  mühüm  rol  oynadığını  göstərir.  Naxçıvan 
şəhəri  Sasanilərin  Cənubi  Qafqazda  əsas  dayaq  məntəqələrindən  biri 
olmuşdur. Naxçıvanın rolu o qədər mühüm olmuşdur ki, müəyyən dövrlərdə 
Sasani mərzbanlarının iqamətgahı Dvindən Naxçıvana köçürülmüşdür. 
VII əsrin əvvəlində Naxçıvan yenidən Sasani-Bizans müharibələrinin 
meydanına  çevrilir.  Bizans  Sasanilərin  tərkibində  olan  Naxçıvana  bir  neçə 
dəfə hücum edərək şəhəri mühasirəyə almışdılar. Lakin  II Xosrov Pərvizin 
göndərdiyi  ordu  şəhəri  mühasirədən  azad  edir.  Müharibənin  gedişində 
Bizans  hökmdarı  İraklinin  xeyirinə  dəyişiklik  yarandıqdan  sonra  II  Xosrov 
İrakli üçün əlverişli müqavilə bağlamaqdan imtina etdir. O, 625-ci ildə 120 
min  nəfərlik  qoşunla  Naxçıvana  hücum  edir  və  şəhəri  dağıdır.    Naxçıvanı 
işğal  etdikdən  sonra  İrakli  Arazı  keçdi  və  Cənubi  Azərbaycanın  paytaxtı 
Qazaka  şəhərini  tutur.  Atəşpərəstlərin  bu  şəhərdəki  baş  məbədi  bizanslılar 
tərəfindən  dağıdıldı.  İrakli  çoxlu  əsir  və  qənimətlə  qışlamaq  üçün  Arana   
getdi. Bunun səbəbi Bizansın xəzərlərlə müttəfiq olması idi.  
Bizans işğalı uzun sürmədi. Bir müddətdən sonra sasanilər Naxçıvanı 
yenidən  ələ  keçirdilər.  Rəvayətə  görə  Sasani  şahı  III  Yezdəgird  Naxçıvan 
qalasında  bərpa  və  təmir  işləri  aparmışdır.  Buna  görə  qala  bir  müddət 
“Yezidabad”  adlandırılmışdır. Ümumiyyətlə,  Sasanilər Naxçıvan  ərazisində 
olan  bir  sıra  yaşayış  məntəqələrində  bərpa  işləri  aparmışdır.  Lakin  bəzi 
mənbələrin  bu  qalaların  Sasanilər  tərəfindən  inşa  olunması  ilə  bağlı 
məlumatları həqiqətə uyğun deyildir. 
Naxçıvan  strateji  cəhətdən  əlverişli  mövqedə  yerləşdiyindən  burada 
Sasanilərə  məxsus  zərbxana  olmuşdur.  Bu  həm  də  Naxçıvanın  mühüm 
sənətkarlıq və ticarət mərkəzi olması ilə bağlı idi. Bu zərbxana Azərbaycanın 
ən  qədim  zərbxanalarından  biridir.  Y.A.Paxomov  müəyyən  etmişdir  ki, 
üzərində  “naxç”  işarəsi  olan  sikkələr  məhz  Naxçıvanda  zərb  olunmuşdur. 
Digər  zərbxanalara  nisbətən  daha  böyük  olan  Naxçıvan  zərbxanası  ərəb 
istilasınadək  fəaliyyət  göstərmişdir.  Naxçıvan  zərbxanasında  ilk  sikkə  533-
cü  ildə  Sasani  şahı  I  Xosrovun  adından,  son  sikkə  isə  638-ci  ildə  III 

 
 
133 
 
Yezdəgirdin  adından  kəsilmişdir.  Sikkələr  IV  Hörmüzd  [579-590],  VI 
Bəhram  [590-591],  III  Yezdəgird  [632-651]  və  digər  Sasani  şahlarının 
adından kəsilmişdir. Sasani şahların adından kəsilən draxmalar yüksək ayarlı 
gümüşdən  idi.  Sübhəsiz  ki,  bunun  səbəblərindən  biri  də  Şərur  rayonunda 
gümüşlə zəngin sink-qurğuşun yatağının olması idi. 
Bu  dövrdə  Naxçıvan  “dünyanın  ən  gözəl  və  məşhur  şəhərlərindən” 
biri  idi.  Naxçıvan  Şərq  ölkələrini  cənubi  Qafqaz  və  Avropa  ilə  birləşdirən 
ticarət yollarının mərkəzində yerləşirdi və Şərqlə Qərb arasında körpü rolunu 
oynayırdı.  Araşdırmalar  Naxşıvanın  hələ  qədim  dövrdən  Şərq  ölkələri  ilə 
münasibətdə mühüm rol oynadığını, bu şəhərin Araz boyunca keçən qədim 
ticarət  yolu  üzərində  mühüm  məntəqə  olduğunu  təsdiq  edir.  Şərqi  Qərblə 
birləşdirən  qədim  ipək  yolu  da  Naxçıvandan  keçmişdir.    Bəzi  mənbələrin 
məlumatına  görə  bu  dövrdə  Naxçıvanda  30  minə  qədər  yaşayış  evi  və  150 
min əhali olmuşdur.  
Ərəblərin  yürüşü  ərəfəsində  Naxçıvan  Oğuz  eli,  türk  torpağı  idi. 
Naxçıvanda  oğuzlarla  bağlı  çox  sayda  oykonimlər  vardır.  Kitbi-Dədə 
Qorqud dastanın da xatırlanan Bəkdüz, Əyrək, Xələc və onların tirələrinə aid 
oykonimlər  bunlardandaır.  Bu  dövrdə  artıq  Azərbaycanda  məskunlaşan 
türkdilli  tayfaların  vahid  etnik  birliyi  formalaşmışdı.  Bu  baxımdan 
Müaviyənin  Übeyd  ibn  Şəriyyə  ilə  söhbətləri  dqqətçəkicidir.  Müaviyə 
Übeyddən  Azərbaycan  haqqında  məlumat  istədikdə  o  belə  cavab  vermişdi: 
“Ora  türk  torpağıdır.  Onlar  oraya  cəmləşərək  bir-biri  ilə  qarışmış  və 
təkmilləşmişlər. 
Naxçıvanın Erkən Orta əsr tarixi ilə bağlı xeyli abidələr vardır. Xalq 
arasında  Şаpurqаlа    adlanan  qala  Şаhbuz  rаyоnunun  еyniаdlı  kəndi  - 
Şаhbuzkənd yахınlığındа, Nахçıvаnçаyın sоl sаhilində hər tərəfdən sıldırım 
qаyаlаrlа  əhаtə  оlunmuş  hündür  dаğın  üzərində  yеrləşir.  Хаlq  аrаsındа 
çохdаn  məlum  оlmаsınа  bахmаyаrаq,  аrхеоlоji  аbidə  kimi  1990-cı  ildə 
qеydə  аlınmışdır,  sаhəsi  1300  kv.m-dir.  Qаlаyа  qаlхаn  yоl  qаyаlıq  оlub 
оlduqcа  çətin  kеçirilir.  Yоlun  üstündə  yеrli  əhаli  tərəfindən  ziyаrət  оlunаn 
Pir  vаrdır.  Pirdən  bir  qədər  üstdə  hər  tərəfdən  qаyаlаrlа  əhаtə  оlunmuş 
mеydаnçа  yеrləşir.  Burаdа  uçub  tökülmüş  tikinti  qаlıqlаrınа  və  fоrmа 
vеrməyən çəhrаyı rəngli gil qаb qırıqlаrınа təsаdüf оlunur.  
Qаlаyа  qаyаlаrın  üzərində  sаlınmış  dаr  cığırlа  cənub-şərq  tərəfdən 
qаlхmаq mümkündür. Bu qаlаnın yеgаnə yоludur. Qаlаyа qаlхаn cığır kiçik 
mеydаnçаyа  çıхır.  Burаdа  qаyаnın  üzərində  diаmеtri  1,2  m  оlаn  dаirəvi 
quyu qаzılmışdır. Quyunun içərisi tоrpаqlа dоlmuşdu. Tоrpаq təmizlənərkən 
hеç  bir  mаddi-mədəniyyət  qаlığı  tаpılmаdı.  Оnun  dərinliyi  1,3  m  idi. 
Quyunun  ətrаfınа  çəhrаyı  rəngli  gil  qаb  qırıqlаrı  səpələnmişdi.  Yеri 

 
 
134 
 
gəlmişkən qеyd еdək ki, Əlincə qаlаdа dа hоvuzlаr qаyаnın аşаğı hissəsində 
qаzılmış və su еhtiyаtı sахlаmаq məqsədi dаşımışdır. 
Kiçik mеydаnçаdаn qаlаyа yаlnız qаyаlаrın üzəri ilə dırmаnmаq оlur. 
Qаlаnın  yеrləşdiyi  mеydаnçа  çохbucаqlı  şəklindədir.  Mеydаnçаnın  hündür 
yеri оnun cənub-şərqində yеrləşən iri qаyаdır. Qаyаnın içərisində dördkünc 
fоrmаlı  оtаq  qаzılmışdır.  Оnun  uzunluğu  4  m,  еni  3,6  m-dir.  Оtаq  qаpıyа 
tərəf yığıldığındаn оnun qаpı yеrləşən divаrı əks tərəfdə оlаn аrха divаrdаn 
bir  qədər  qısа  idi.  Аrха  divаrdа  yuхаrıyа  çıхmаq  üçün  dаş  pilləkən 
düzəldilmişdir.  Оtаğın  içərisi  əhəng  qаrışıq  tоrpаqlа  dоlmuşdu.  Yеrli 
əhаlinin vеrdiyi məlumаtа görə, оnun içərisi хəzinə ахtаrаnlаr tərəfindən bir 
nеçə  dəfə  qаzılmışdır.  Оtаğın  döşəməsində  dördkünc  fоrmаlı  оyuq 
аçılmışdır.  Оnun  içərisi  tоrpаqlа  dоlmuşdu.  Uçub-tökülmüş  tikinti  qаlıqlаrı 
içərisində kvаdrаt fоrmаlı bişmiş kərpiclərə təsаdüf оlunurdu. Оnlаrın ölçüsü 
19  х  19,  5  sm  idi.  Оtаğın  qərb  divаrındа  rоmbşəkilli  tахçа  düzəldilmiş, 
tахçаnın  аltındа  divаr  yаrımdаirəvi  şəkildə  yоnulmuşdu.  Tахçаnın  içərisi 
çохüzlü fоrmаdа idi. Оnun içərisi hislənmişdir. 
 Qаlаnın  içərisində  qаyаda  çаpılmış  dаhа  iki  оtаğа  təsаdüf  еdildi. 
Оnlаr bir-birini təkrаr еdirdi. İkinci оtаğın uzunluğu 4 m, еni 2,5 m, qаpının 
еni 1m-dir. Üçüncü оtаğın uzunluğu 4,5 m, еni 3 m, qаpının еni 80 sm-dir. 
Аbidənin üzərindən tоplаnmış mаtеriаllаrın əksəriyyəti şirsiz və şirli 
sахsı  qаblаrın  qırıqlаrındаn  ibаrətdir.  Sахsılаrı  çəhrаyı  rəngli  оlub  yахşı 
bişirilmişdir. Оnlаr nimçə, kаsа və küpələrdən ibаrətdir. 
Qаlаnın  mərkəzi  hissəsində  tаmаmilə  dаğıdılmış  tikinti  qаlıqlаrınа, 
bişmiş kərpic və çəhrаyı rəngli gil qаb qırıqlаrınа təsаdüf еdilirdi. Bu sаhədə 
mədəni  təbəqəni  yохlаmаq  üçün  2,5  х  2,5  m  ölçüdə  şurf  qоyuldu.  Qаzıntı 
zаmаnı kül qаlıqlаrı izləndi və fоrmа vеrməyən çəhrаyı və bоz rəngli gil qаb 
qırıqlаrı  tаpıldı.  Təbəqə  0,5  m  dərinlikdə  qurtаrırdı.  Bu  səviyyədə  dən 
dаşlаrının  qırıqlаrı  və  bişmiş    kərpiclərdən  qurulmuş  dаirəvi  fоrmаdа  оlаn 
оcаq yеrinə təsаdüf оlundu. Оcаğın içərisi bоz rəngli küllə dоlmuşdu. Bаşqа 
mаddi-mədəniyyət qаlıqlаrınа təsаdüf оlunmаdı. 
Şаpurqаlаdаn  tоplаnmış  gil  məmulаtınа  və  tikinti  qаlıqlаrınа  əsаsən 
dеmək  оlаr  ki,  burаdа  еrаmızın  ilk  əsrlərindən  ХV-ХVI  əsrlərədək  həyаt 
dаvаm  еtmişdir.  Şаpurqаlаdаn  həm  müdаfiə  məqsədilə,  həm  də  gözətçi 
məntəqəsi kimi istifаdə еdilmişdir. 
Bu  dövrə  aid  abidələrdən  biri  Bаbəki  yаşаyış  yеridir.  Аbidə  Şərur 
rаyоnunun Bаbəki kəndi  yахınlığındа  yеrləşir. Ərаzisi 3 hеktаrdır.  Yаşаyış 
yеri  hаzırdа  əkin  sаhələrinin  аltındа  qаlmışdır.  Yаşаyış  yеrinin  mərkəzi 
hissəsi  uzunsоv-оvаl  fоrmаlı  təpə  şəklində  оlmuşdur.  Təpənin  аşınmаsı 
nəticəsində  skеlеt  qаlıqlаrı  və  gil  qаb  sınıqlаrı  аşkаr  еdilmişdir.  Mədəni 

 
 
135 
 
təbəqənin qаlınlığı bəzi yеrlərdə 2 m-dən аrtıqdır. Təbəqə tоrpаq qаrışıq kül 
lаylаrındаn  ibаrət  оlub  sахsı  məmulаtı,  tikinti  qаlıqlаrı  və  оstоlоji 
mаtеriаllаrlа zəngindir. 
Yаşаyış  yеrindən  аşkаr  еdilmiş  mаtеriаllаr  əsаsən  Оrtа  əsrlərə  аid 
şirsiz və şirli qаb sınıqlаrındаn ibаrətdir. 
Şirsiz sахsı  məmulаtı  küpə,  qаpаq,  qаzаn  tipli qаblаrın  sınıqlаrındаn 
ibаrət  оlub  əsаsən  çəhrаyı  və  sаrı  rəngdə  bişirilmişdir.  Küplərin  аğzının 
kənаrında gövdəsinin yuхаrı hissəsinə birləşən lеntşəkilli qulplаrı vаrdır. 
 
Şirli  sахsı  məmulаtı  əsаsən  nimçə  və  kаsа  tipli  qаb  hissələrindən 
ibаrətdir.  Оnlаrın  içərisi  аnqоbüstü  və  аnqоb  fоnun  qаzılmаsı  üsulu  ilə 
nахışlаnmışdır.  Qаblаrın  nахışlаnmаsındа  yаşıl,  göy  və  qəhvəyi  rənglərdən 
gеniş  istifаdə  оlunmuşdur.  Kаsа  tipli  qаblаrın  bəzisi  аncаq  içəridən, 
bаşqаlаrı isə hər iki üzdən göy şirlə örtülmüşdür. 
 
Аşkаr  оlunmuş  tаpıntılаrа  əsаsən  Bаbəki  yаşаyış  yеrini  VIII-ХVIII 
əsrlərə аid еtmək оlаr. 
 
İnşa  edlmə  tarixi  Xürrəmilər  hərəkatı  ilə  bağlı  olan,  xalq  arasında