Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci il tarixli 746

0,3
Sürmə
4,5
0,1
o ,ı
0,3
M ıs
3,0
10,0
10,0
5,0
Sink
23,0
50,0
50,0
10,0
Nikel
4,0
0,5
0,5
0,5
Xrom
6,0
0,2
0,2
0,2
Göstərilən  cədvəllərdə  hər  bir  komponentin  BBQ-gös- 
tərilmişdir.  Qarışıqda  bir  neçə  komponent  olarsa  onların 
BBQ hesablanması müvafiq bölmələrdə verilmişdir.
Bu mənada ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunmasının  əhə­
miyyəti  böyükdür.
Ekoloji  təhlükəsizlik  dedikdə  insanın  və  cəmiyyətin  həyati 
vacib  maraq-larinin,  ətraf mühitin  ona  antropogen  və  təbii
54
təsirlər  nəticəsində  yaranan  təhlükələrdən  qorunmasının  tə­
min edilməsi başa düşülür.
İnsanın  və  cəmiyyətin  həyati  vacib  maraqlarına,  ətraf 
mühitə  antropogen  və  təbii  təsirlər  nəticəsində  təhlükə 
yaradan vəziyyətə isə ekoloji təhlükə deyilir.
Antropogen  və  təbii  təsirlər,  o  cümlədən  fəlakət  nəti­
cəsində  ətraf  mühitin  dağılma  təhlükəsi  ilə  və  ya  mənfi 
ekoloji  dəyişikliklərlə  səciyyələnən  və  bu  səbəbdən  insanın 
və  cəmiyyətin  həyati  vacib  maraqlarına  təhlükə  yaradan 
vəziyyət təhlükəli ekoloji vəziyyət adlanır.
Təhlükəli  ekoloji  vəziyyətlərin yaranması  və  inkişafının 
qarşısının alınması,  habelə onların nəticələrinin, o cümlədən 
gələcəkdə  təsir  göstərə  biləcək  nəticələrin  aradan  qaldı­
rılması  üzrə  tədbirlər  sistemi  ekoloji  təhlükəsizliyin  təmin 
edilməsi adlanır.
Ekoloji  təhlükəsizlik  sahəsində  dövlətin  vəzifələri 
aşağıdakılardır:
-  dövlət  nəzarətini  həyata  keçirmək,  o  cümlədən 
təbii  ehtiyatlardan,  ekoloji  cəhətdən  təhlükəsiz  istifadəyə və 
təsərrüfat subyektlərinin  ekoloji  təhlükəsizliyinin  tələblərinə 
əməl etmələrinə  nəzarət etmək;
-  təhlükəli  ekoloji  vəziyyətlərin  yaranması  və 
genişlənməsi  təhlükəsi  yaradan  halları  və  hadisələri  aşkar 
etmək və proqnozlaşdırmaq;
-  informasiya  təminatını  təşkil  etmək  və  həyata 
keçirmək;
- ekoloji cəhətdən  fəlakətli zonalar da daxil olmaq­
la  müvafiq  ərazilərə  fövqəladə  ekoloji  vəziyyət  zonası  sta­
tusunu vermək;
- ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsinə dair tələb­
ləri  müəyyən  edən  dövlət  standartları  və digər  normativləri 
təsdiq etmək;
-  təhlükəli  və  fövqəladə ekoloji  vəziyyət  yaranması 
barədə əhaliyə məlumat vermək;
55

-  ekoloji  təhlükəsizlik  sahəsində  əhalinin  təlimat­
landırılmasını təmin etmək;
-  ekoloji  təhlükəsizlik  sahəsində  qanunvericiliklə 
müəyyən edilmiş digər vəzifələri həyata keçirmək.
Təhlükəli ekoloji vəziyyətlərin,  o cümlədən onların gələ­
cək  nəticələrinin  tam  həcmdə  aradan  qaldırılması üçün ma­
liyyə mənbələri aşağıdakılardır:
-  təhlükəli  ekoloji  vəziyyətin  yaranmasında  təq­
sirkar olan təsərrüfat subyektlərinin vəsaiti;
-  təhlükəli  ekoloji  vəziyyətin  yaranması  nəticəsində 
ətraf mühitə vurulan zərərə görə sığorta ödənişləri;
-  ətraf  mühitin  mühafizə  üzrə  dövlət  fondları  və 
dövlət büdcəsinin digər məqsədli vəsaiti;
-  qrantlar  və  beynəlxalq  qurumların  maliyyə  yar­
dımı;
- qanunvericiliklə müəyyən edilmiş mənbələr.
Təhlükəli  ekoloji  vəziyyətin  yaranmasında  təqsir­
kar  olan  ekoloji  təhlükənin  subyektinin 
aşkar  edilməsi 
mümkün  olmadıqda  və  ya  onun  vəsaiti  çatmadıqda yaran­
mış  vəziyyətin  nəticələri  dövlət  büdcəsi  və  digər  mənbələr 
hesabına aradan qaldırılır.
İndiki zamanda ekoloji  problemlər universal xarakter 
almışdır.  Bu  problemlərin  qloballığı  və  universallığı  ondan 
ibarətdir ki,  o, ictimai-siyasi  quruluşundan və iqtisadi səviy­
yəsindən  asılı  olmayaraq  yer  kürəsinin  bütün  ölkələrinə  aid 
edilir.
Ekoloji problemlər dünya ölkələrinin sosial-iqtisadi inki­
şafına  mənfi  təsir  göstərdiyi  üçün  onun  həlli  gecikdirilmə- 
məlidir.
Müasir  dövrdə  dünya  miqyasında  qlobal  ekoloji  prob­
lemlərə aşağıdakıları aid etmək olar:
— ətraf mühitin çirkləndirilməsi;
— iqlim dəyişkənliyi;
56
—  kosmosun  və  dünya  okeanının  ekoloji  təhlükəsiz 
fəthi;
— ozon təbəqəsinin dağılma təhlükəsi;
— ərzaq problemi və s.
Göstərilən  problemlərin  həlli  üçün  aşağıdakıların  həlli 
vacib sayılmalıdır:
1.  Dünya iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsi və inkişaf 
etdirilməsi üçün  hərbi xərclərin  azaldılması.  Hal hazırda  bu 
xərclərin  illik  miqdarı  1  trl.  dollar  təşkil  edir.  Azaldılacaq 
vəsait təbiətin mühafizəsi və bərpası işlərinə sərf oluna bilər.
2.  İqtisadiyyatın  stabilliyinin  təmini,  bütün  dünya  ölkə­
lərinə  öz  təsərrüfat  fəaliyyətlərində  ekoloji  cəhətdən  təhlü­
kəsiz olan qlobal texnologiyaların tətbiqinə imkan yaradar.
3.  Ekoloji  sahə  üzrə  beynəlxalq  əməkdaşlığın  möhkəm­
ləndirilməsi və genişləndirilməsi.
Ekoloji  problemlərin  işlənməsi  və  həlli  əsasən  aşağıdakı 
tədbirlərdən ibarətdir:
— Düzgün ekoloji fikirin formalaşdırılması;
—  Ekoloji  problemlərin  baş  verməməsi  üzrə  profilaktik 
tədbirlər;
—  Ciddi  ekoloji  fəlakətlərin  törətdiyi  nəticələrin  aradan 
qaldırılması  və  ləğvi  üçün  müxtəlif  dövlətlərin  vaxtlı-vax- 
tında operativ surətdə birgə fəaliyyəti.
Dünya  ictimaiyyətinin  ekoloji  problemlərə lazımi diqqət 
verməməsi  ekoloji  böhranın  intensiv  surətdə  baş  verməsinə 
səbəb ola bilər.
«Ekoloji  böhran»  termini  XX  əsrin  70-ci  illərində inkişaf 
etmiş  kapitalist  ölkələrində  işlənmişdir.  Bu  termin  həmin 
ölkələrdə  məhsuldar  qüvvələrlə  ətraf  mühit  arasında  yara­
nan ziddiyyət nəticəsində yaranmışdır.
İndiki zamanda təbiət və cəmiyyətin birgə fəaliyyəti mər­
hələsində,  ətraf mühitin  mühafizəsinin  təmini  üzrə,  ekoloji 
tələbatla  cəmiyyətin  təbii  resurslardan  istifadəsinə  olan  ma­
57

raqları  arasında  uyğunsuzluqdan,  iqtisadiyyatla  ekologiya 
arasında yaranan ziddiyyət ekoloji böhran adlandırılır.
Ekoloji  böhran  təbiət  və  cəmiyyət  arasında  olan  taraz­
lığın  ardıcıl  pozulmasının  nəticəsidir.  Bu  hal,  ətraf  təbii 
mühitin  deqradasiyası  və  cəmiyyət  tərəfindən  vəziyyətin 
faciəsini dərk etməməsi nəticəsindən ibarətdir.
Ətraf mühitin  deqradasiyası  insanların  səmərəsiz  fəaliy­
yətindən  yaranan  dağıdıcılıq və ya  təbiətdə gedən maddələr 
mübadiləsi  və  bioloji  sistemin  daxili  enerjisini  təmin  edən 
ekoloji əlaqənin kifayət dərəcədə pozulması deməkdir.  Təbii 
mühitdə  gedən  deqradasiya  insanların  sağlamlığına  və 
genfonuna  mənfi təsir göstərir.
Ekoloji təhlükəsizliyin təminində dövlət və ictimai struk­
turlarında yaranan  böhran  böyük rol  oynayır.  Bu hal  aşağı­
dakı üç göstərici ilə xarakterizə edilir:
—  Ətraf  təbii  mühitin  mühafizəsi  üzrə  xüsusi  təşkilat­
ların  fəaliyyətinin kifayət qədər səmərəli olmaması;
—  Hüquq  mühafizə  təşkilatlarının  ekoloji  qanunve­
riciliyin tələblərinin təminatı üzrə səmərəsiz fəaliyyəti;
—  Kütləvi 
surətdə 
savadsızlıq 
və  ekoloji-hüquqi 
niqilizm.
58
Şəkil 4. Ekoloji böhranın struktur sxemi
Ekoloji  böhranın  yaranma  tarixi  köhnə  və  çoxfor- 
malıdır.  Tarixdən  insanların  ətraf  mühitə  mənfi  təsiri 
haqqında  kifayət  qədər  hadisələr  məlumdur.  Məsələn,  çar 
Solomon un  əmri  ilə  beş  min  il  bundan  əvvəl  Livanın  dağ
59

ətəyində  olan  şam  ağacı  meşələri  məhv  edilmiş  və  onun 
yerində  saraylar  inşa  edilmişdir.  Hindistan  və  Çində  keçən 
minillik ərzində meşələr tamamilə qırılmışdır.
Ekoloji  krizisin  yaranma  səbəbini  obyektiv və subyektiv 
olaraq iki hissəyə bölmək olar. Obyektiv səbəblərə aiddir:
—  Təbiətin  özünütəmizləmə  və  özünütənzimetmə  qabi­
liyyətinin  müəyyən  həddə  olması.  Təbiət antropogen  fəaliy­
yət  nəticəsində  yaranan  tullantıları  müəyyən  zamana  qədər 
təmizləyərək  özünü  mühafizə  edir.  Lakin,  onun  imkan 
dairəsi bu münasibətdə kəskin məhdudlaşır.
—  Yer  kürəsinin  ölçüsünün  fiziki  cəhətdən  məhdud  ol­
ması.  İnsanlar  tərəfindən faydalı qazıntıların istifadəsi onun 
ehtiyatının  tədricən  azalmasına  və  tükənməsinə  səbəb  olur. 
Nəticədə təsərrüfat fəaliyyəti varlığını itirməyə başlayır.
—  Təbii  proseslərin  tullantısız,  istehsalat  proseslərinin 
tullantılı  olması.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bioloji  proseslər 
qapalı proses  olduğu  üçün  o  tullantısız  olur.  İstehsalat  pro­
sesləri  isə  tullantılı  proseslərdir.  Bir  insanın  həyat  fəaliy­
yətinin  təminatı  üçün 20 tona  qədər təbii resurs sərf olunur. 
Bu  resursdan  5-10%  hazır  məhsul  alınır.  Yerdə  qalan  90- 
95% tullantı şəklində olur.
Ekoloji böhranın subyektiv səbəblərinə aid edilir:
—  Ətraf mühitin  mühafizəsi  üzrə ictimaiyyət  və dövlətin 
təşkilati-hüquqi  və  iqtisadi  fəaliyyətinin  lazımi  səviyyədə ol­
maması.
—  Ekoloji  tərbiyə  və  təhsilin  səmərəli  aparılmaması  nə­
ticəsində ekoloji laqeydliyin və ekoloji niqilizmin yaranması.
Ekoloji  laqeyidlik  insanların  ətraf mühitlə  qarşılıqlı  fəa­
liyyəti  üzrə qanunların  öyrənilməsini  istəməməsidir.  Ekoloji 
niqilizm  isə  təbiətdən  istifadə  zamanı  bu  qanunların  tələb­
lərinə riayət etməkdən imtina etməkdir.
Ekoloji  krizisi  ekoloji  katastrofdan  ayırmaq  lazımdır. 
Krizis baş  vermiş  hadisənin  insan fəaliyyəti vasitəsilə dönən 
proses  olmasıdır.  Katastrofda  isə  baş  vermiş  hadisəyə
60
insanın müdaxiləsi heç bir nəticə vermir və proses dönməyən 
olur.
Ətraf  mühitin  çirkləndiricilərindən  ən  çox  təhlükəli 
olanı radiasiyadır.
Radiasiya  dedikdə  radioaktiv  maddələrdən  ayrılan  ion- 
laşdırıcı şüalar  nəzərdə tutulur.
Onun mənbələri təbii və antropogen olur.  Günəş şüaları, 
mədən  şüaları,  bəzi  kimyəvi  elementlər,  əksər  süxurlar 
müəyyən qədər təbii şüalanma mənbələridir.
Antropogen  radiasiya  mənbələrinə  atom  elektrik  stan­
siyaları, nüvə silahları, rentgen şüaları və s. aid edilir.
Təbii  və  antropogen  mənbələrdən  yayılan  şüalar  ətraf 
mühitin təbii şüalanma fonunu yaradır.
Təbii şüalanma fonu  kosmik şüalanmadan, yer səthində, 
atmosferdə,  ərzaq  məhsullarında,  suda  olan  təbii  parça­
lanmış  radioaktiv  maddələrin  şüalanmalarından  yaranır. 
Təbii  şüalanma  fonu  yaşayış  ərazisində  0,36  - 1 ,8   MEB/il 
ekvivalent  doza  gücü  yaradır  ki,  bu  da  40  -   200  A/mq  il 
ekspozisiya doza gücünə uyğun gəlir.
İnsan  təbii  şüalanma  fonundan  əlavə  digər  şüalanma 
mənbələrinin də təsirinə məruz qalır.
Nüvə  parçalanması  zamanı  100-dən  çox  izotoplar  ha­
vaya  yayılır.  Ən  təhlükəli  izotoplar  U238,  Js90,  K40,  Ra222, 
Rn222, S14 hesab olunur.  Zn65,  Ba131, Xc133 və s.  təbiətdə zərər­
siz  olmalarına  baxmayaraq  onlardan  alman  süni  izotoplar 
radioaktivliyə malik olurlar  .
İonlaşmanın  insan  orqanizminə  bioloji  təsiri  canlı  toxu­
malarda  əmələ  gələn  cüt  ionların  sayından  və  ya  şüalanma 
ilə  əlaqədar  udulan  enerjidən  asılıdır.  İonlaşdırıcı  şüaların 
təsiri altında canlı  toxumada olan suyun hidrogen atomuna 
və  OH  hidroksil  qrupuna  parçalanması  baş  verir.  Yüksək 
aktivliyə malik  olan  H  və  OH  toxumanın  digər molekulları 
ilə birləşir və canlı  toxumaya mənsub  olmayan yeni yabançı 
kimyəvi  birləşmələr  yaranır.  Baş  verən  dəyişikliklər
61

nəticəsində  orqanizmdəki  biokimyəvi  proseslərin  normal 
gedişi  və  maddələr mübadiləsi pozulur.  İonlaşdırıcı şualarm 
təsiri  altında  orqanizmdə  qanyaradıcı  üzvlərin  funksiyala­
rının  tormozlanması,  qanın  normal  laxtalanmasının  pozul­
ması,  qan  damarlarının  elastikliyinin  azalması,  mədə-ba­
ğırsaq  sisteminin  fəaliyyətinin pozulması və infeksiya xəstə­
liklərinə qarşı müqavimətin azalması baş verir.
İonlaşdırıcı  şüaların  maddələrə  təsiri,  həmin  maddələrin 
atom  və  molekullarınm  ionlaşmasında  təzahür  edir.  Bu 
təsirin  miqdarca  ölçüsünü  müəyyən  edən  əsas  parametr 
udulma  dozasıdır.  D  udulan  doza  vahidi  qrey  (qy)  qəbul 
edilib.
Təcrübədə sistemdən  kənar vahidlərdən də istifadə edilir 
1  rad=100  erq/q;  110 2  c/kq  0,001  qy.  Şüanın  udulma  miq­
darı  şüalanma  xüsusiyyətindən  və  mühitin  uduculuğundan 
asılıdır.
Son  zamanlara  qədər  rentgen  və  у   şüaları  ekspozisiya 
dozasından  istifadə  edilir.  Ekspozisiya  dozası  kinetik  ener­
jiyə çevrilmiş foton şüalanmasından ibarətdir.
Rentgen  və у  şüalan  üçün  ekspozisiya  doza  vahidi  ku- 
lon/kiloqram  (Kl/kq)  qəbul  edilib.  Bu  elə  bir  dozadır  ki, 
Rentgen  və  у  şüaları  normal  şəraitdə  1  kq  quru  atmosfer 
havasına  təsir  etdikdə  yükü  1  Kİ  olan  ionlar  yaradır.  Hal- 
hazıra qədər təcrübədə sistemdən kənar doza vahidi rentgen 
istifadə edilir.  lR=2,5810 4Kl/kq.
Elektronun  yükü  4,8-10~4  el.  vahidinə  bərabərdir.  De­
məli,  lR-də  0,001293  atmosfer  havasında  2,08-104  cüt  ion 
yaranır.  Havada bir cür ionun yaranmasına  orta  hesabla  34 
eV  enerji  sərf  olunur.  Beləliklə,  İR  ekspozisiya  dozasında 
təkrar elektronlar  lq  havada 88 erq enerji  sərf edir.  88 erq/q 
hava  və  ya  0,114  erq/sm3  hava  rentgenin  energetik  ek­
vivalenti adlandırılır.
62
Rentgen  və  у  şüalanmasının  hər  hansı  bir  mühitdə 
udulma dozası aşağıdakı düsturla hesablanır.
D(qy) = 8,8-10-3
Мь
burada 
və  pı  ь 
—  tədqiq edilən maddə və hava üçün 
zəiflətmə əmsalıdır sm2/q.
Müxtəlif ionlaşdırıcı  şüaların  insan  orqanizminə  bioloji 
təsirinin  tədqiqi  göstərir  ki,  bu  təkcə  udulan  enerjinin  miq­
darından  yox,  həmçinin  ionlaşmamn  xətti  sıxdığından  da 
asılıdır.  Xətti  sıxlıq  artdıqca  bioloji  təsirin  dərəcəsi  artır. 
Bunu nəzərə almaq üçün ekvivalent doza (H) məfhumundan 
istifadə edirlər ki, bu da aşağıdakı bərabərliklə təyin edilir.
H = D -Q
burada D -  udulan doza:
Q -  Ölçüsüz əmsalıdır və şüalanmanın xətti sıxlığı təsirin­
dən yaranan bioloji təsir göstərir.
Aşağıdakı  bir  neçə  şüalanmalar  üçün  Q-nin  qiyməti 
verilmişdir:
у və  (5 şüalanma,  Q  =  1;  a   şüalanması  10  MeV-dən  az 
olduqda Q =  20; enerjisi 20 KeV qədər olan neytronlar Q=3
enerjisi  10 KeV qədər olan neytronlar Q  =  10.
Ekvivalent doza üçün ölçü vahidi zivert (Zv) qəbul edilib
1  Zv =  1  Qy / Q =  1  Q C/kq.
Ekvivalent doza üçün xüsusi vahid  Ber qəbul  edilir (rad- 
ın bioloji ekvivalenti);  1  ber=0,01  Zv.
Ber  elə  bir  enerji  miqdarıdır  ki,  onun  1  qramı  bioloji 
toxumalar  vasitəsi  ilə  udulduqda  1  rad  rentgen  və  у 
şüalanmasının (Q =  1) təsirinə bərabər olur.
63

Vahid zamanda udulma (ekspozisiya və ekvivalent doza) 
müvafiq dozanın gücü adlandırılır.
Radioaktiv  parçalanma  sürətini  xarakterizə  etmək  üçün 
yarımparçalanma dövrü T1  / 2  məfhumundan istifadə edilir. 
Bu vaxt nüvənin ilk sayının yarısının parçalanma vaxtıdır.
Əksər  radioaktiv  izotopların  yarımparçalanma  dövrü 
saatlar və ya günlərlə ölçülür.  Lakin bu vaxtın bilinməsi hər 
bir  hal  üçün  vacibdir.  Qəza  zamanı  radioaktiv  izotopu  ak- 
tivsizləşdirmək,  tullantılarının işlənməsini, basdırılması üçün 
yarımparçalanma vaxtını bilmək vacibdir.
Radioaktiv  maddələrin  parçalanma  sürəti  onların  ak­
tivliyini  göstərir.  Aktivliyin  ölçü vahidi  bekkerel  (Bk) qəbul 
edilib. Aktivliyin sistemdən kənar vahidi küri (Ki) adlandırı­
lır.  1  saniyədə 3,7-1010 atom parçalanması 1  Ki qəbul edilib.
Radioaktiv maddələrlə  işlədikdə elə şərait yaradılmalıdır 
ki,  işləyənlərə  təsir  edən  şüa  minimum  olmaqla  onlarda  bu 
və ya digər xəstəliklərin yaranmasına səbəb olmasın. Keçmiş 
SSRİ-də bu  1969-cu ildə  «Radiasiya təhlükəsizlik normaları 
(RTN-69) qəbul olunmuşdur.
Daxili və xarici  şüalanmada  buraxılabilən doza cədvəldə 
verilmişdir.
Radioaktiv  maddələr  bədənin  ayrı-ayrı  üzvlərinə  müx­
təlif təsir  etdiklərinə  görə  RTN-69-a  əsasən  bədənin  üzvləri 
radioaktiv həssaslığına görə 3 qrupa bölünürlər:
I qrup -  bütün bədən, sümük iliyi;
II  qrup -   əzələlər,  qalxanvarı  vəzlər,  piy  qatı,  qaraciyər, 
dalaq,  böyrək,  mədə -  bağırsaq,  ağciyər,  göz və i.а. (I və III 
qrupa daxil olmayan bütün üzvlər);
III qrup -  dəri örtüyü, sümük, bilək, çiyin, daban, pəncə.
64
Cədvəl  3.
Şüalanma kateqoriyası
Bədən  üzvləri  qrupları  üçün 
buraxılabilən doza ber/il
I
II
III
A  
-   radioaktiv  maddələrdə 
daim a  və  ya  fasilə  ilə  işləyən 
şəxslər
5
15
30
В  -   A  kateqoriyalı  binalar 
yaxınlığında yaşayan şəxslər
0,5
1,5
3,0
V  -  ümumi əhali
0,17
0,5
1
Şüalanan  hər  bir  şəxs  üçün  üç  sinif  normativ  müəyyən 
edilmişdir:
Əsas doza həddi
Buraxılabilən səviyyə BS
Nəzarət səviyyəsi NS
A kateqoriyası üçün əsas doza həddi il ərzində ekvivalent 
dozanın  buraxılabilən  həddi  (BBD)  qəbul  edilir.  В 
kateqoriyası  üçün  isə  ekvivalent  dozanın  illik  həddi  qəbul 
edilir (DH). DH elə bir illik dozadır ki, bunun 50 il insan or­
qanizminə təsirindən insan səhhətinə mənfi təsir olmur.  DH 
miqdarı BBD-dən kiçik olur.
Bütün  orqanizmə  düşən  ümumi  şüalanma  dozası  aşa­
ğıdakı şərti ödəməlidir.
D  < ;5(N -18)
burada N -  insanın yaşı
18 -  insanın şülanma təsirinə məruz qalana qədərki yaşı.
30  yaşa  qədər  bütün  hallar  üçün  bu  norma  60  ber-dən 
artıq olmamalıdır.
Ətraf  mühitdə  yayılaraq  insan  həyatı  üçün  təhlükə  ya­
radan məvhumlardan biri də  elektromaqnit şüalarıdır.
Elektromaqnit  şüalanmasının  mənbəyəi  təbii  və  süni 
şəkildə  iki yerə bölünür.  Bu  mənbələrə  atmosfer elektrikini, 
günəş  və qalaktikadan  gələn radioşüalanmanı, yer kürəsinin
65

elektrik  və  maqnit  sahəsini,  müxtəlif  qurğulardan  yaranan 
süni mənbələri misal  göstərə  bilərik.  Süni elektromaqnit  sa­
həsini  yaradan  mənbələrə  termiki  qurğularda  istifadə  olu­
nan  lampalı  generatorun  kondensatorlarını  (gücü  8  -   200 
kVt),  generatorların, transformatorların, antennalarm dalğa 
ötürücülərinin birləşdirici xətlərini aid etmək olar.
Aşağıdakı  cədvəldə elektromaqnit  şüalanmasının  spektri 
göstərilmişdir.  Bunlar  həm  süni  və  həm  də  təbii  şəraitdə 
yaranan şüalardır.
Cədvəl 4.
Tezlik
Dalğanın
uzunluğu
Elektromaqnit şüalanması
10
103 km
Dəyişən  texniki cərəyan
102
Səs  tezliyinə malik olan
103
Dəyişən  cərəyan
104
105
Uzun
10«
1  km
Orta
107
Qısa
10»
İm
ultraqısa  radiodalğaları
10«
desimetr
10«
santimetr
10“
lm m
millimetr
1012
1013
1  mk
İnfraqırmızı şüalar
101“
10*
görünən şüalanmalar
10*
ultrabənövşəyi şüalar
1017
10'»
rentgen şüalan
10'«
1020
102'
qamma şüalar
1022
1023
kosmik şüalar
1024
66
Qeyd etmək  lazımdır ki,  insan  orqanizmi  öz inkişaf mər­
hələsi  boyu  təbii  şüalanmaya  məruz  qalır.  Güclü  təbii  şüa­
lanma  insana  zərərli  təsir  göstərir.  Bu  baxımdan  müxtəlif 
dalğaların  insan  orqanizminə  təsirini  öyrənib  ondan  mü­
hafizə yollarını göstərmək lazımdır.
Müasir  texnikada  müxtəlif məqsədlər  üçün  elektrik  yır­
ğalanmasından geniş istiadə edilir. Məsələn:
10 hs  avtomatlaşdırma  sahəsində  müxtəlif sınaqlar məq­
sədilə istifadə edilir.
10 -  104hs texnikada işlədilən sənaye cərəyanları:
105-   10,4hs  -   böyük kütləyə malik  olan cisimlərin yırğa­
lanmasını atom və molekulların mexaniki yırğalanmasından 
yaranır.  Bu yırğalanma uzun infraqırmızı istilik ayrılması ilə 
gedən şüalanmadır.
Qısa infraqırmızı şüalar atom daxilində  gedən prosesdən 
yaranır.  Yəni  mərkəzindən  kifayət  qədər  uzaqda  olan 
elektron  nüvə  yaxınlığında  olan  qata  yaxınlaşması  zamanı 
qısa infraqırmızı şüalar yaranır. Elektronun bir qatdan digə­
rinə keçməsi  nüvədən  a   və  /?  hissəciklərinin ayrılmasına  və 
у  şüalarının  şüalanmasına  səbəb  olur.  1021hs-ə  malik  olan 
elektromaqnit  şüalanması  у  şüalanmasıdır.
Kosmik  şüalar  kosmik  fəzada  yüksək  sürətlə  hərəkətdə 
olan  eletromaqnit  hissəciklərinin  selidir.  Bu  şüalanmanın 
tezliyi  1022-1024hs-ə bərabərdir.
Elektromaqnit  şüalanması  insan  orqanizminə  zərərli 
təsir  edir.  Bu  təsir  dərəcəsi  dalğanın  uzunluğundan  və  şüa­
lanmanın intensivliyindən asılıdır.
Sənaye  tezlikli  50 və  60  hs  olan  elektrik  cərəyanı  tərəfin­
dən yaranan elektromaqnit sahəsi bu sahənin yüksək gərgin­
liyində insan orqanizminə bioloji  təsir edir.  İnsan  bədəninin 
elektrikləşməsi  onun  gərginliyi  150-220  kV-dan  yuxarı  olan 
elektrik xətləri  altında yerləşdiyi zaman baş  verir.  Bu  təsirin
67

nəticəsində  mərkəzi  sinir  sistemində  tormozlanma baş verir 
ki,  o  da  insanda  əzginlik,  yuxluluq,  tez  yorulma halına sə­
bəb  olur.  Eyni  zamanda  qanda  müəyyən  dəyişikliklər  baş 
verir.  Qan  təzyiqi  artır,  ürək  döyünməsi  başlayır,  döyüntü­
nün  sayı  yüksəlir.  Lakin  bu  hallar  yalnız  insan  elektro­
maqnit  sahəsində  yerləşdikdə yaranır.  Elektromaqnit zona­
sından  uzaqlaşaraq  müəyyən  qədər istirahət  etdikdən sonra 
göstərilən  hallar  yox  olur.  Elektrik  sahəsinin  təsiri  polya- 
rizasiya  hadisəsilə  yanaşı  onunla  izah  edilir  ki,  insan  bədə­
nindən  yerlə  hər  bir  faza  arasında  tutum  əlaqəsindən  ya­
ranan  cərəyan  keçir.  Aparılan  ölçülər  göstərir  ki,  500  kV 
yarımstansiyada  torpaq  üzərində  dayanmış  insan  bədənin­
dən  0,01-0,03  mA  qədər  cərəyan  keçir.  Naqillə  insan  ara­
sında məsafə minimum olan halda  onun  bədənindən 0,5-0,6 
mA cərəyan keçə bilir.
Verilmiş  dalğa  uzunluğunda  elektromaqnit  sahəsinin 
insan  orqanizminə  bioloji  təsiri  onun  intensivliyindən  və 
orada yerləşmə müddətindən asılı olduğu üçün zərərlilik kri- 
teriyasım  bədən  tərəfindən  udulan  enerji  qəbul  etmək  olar. 
Udulan  enerji  insan  bədənində  axan  cərəyanın  kvadratın­
dan,  insanın  bu  zonada  yerləşmə  müddətindən  və  bədənin 
keçiriciliyindən asılıdır.
Tezliyi 50hs olan elektromaqnit sahəsində yerləşmiş insa­
nın  üzərinə  müəyyən  potensial  yönəlir.  Ölçmə  nəticəsində 
müəyyən  edilmişdir  ki,  550  kV  gərginlikli  naqilə  yaxınlaşan 
zaman,  həmçinin  həmin  zonada  metal  predmetlər  apa- 
rıldıqda,  insana  yönəldilən  potensial  1 0 - 1 5   kV-а  bərabər 
olur.  Yönəldilmiş  potensial altında olan insan  torpaqlanmış 
avadanlığa yaxınlaşdıqda  qığılcım  boşalması  baş  verəcək  və 
insan  bədənindən cərəyan keçəcəkdir.  Yönəldilmiş potensial 
15  kV  həddində  olduqda  qısa  müddət  ərzində  insan  bədə­
nindən  (cərəyanın  keçdiyi  yoldan asılı  olaraq)  bir  neçə  milli 
amper  cərəyan  keçə  bilər.  Bu  cərəyan  insanda  şok  yarada 
bilər.
68
Sənayenin  müxtəlif  sahələrində  materialların  termiki 
işlənməsi  geniş  inkişaf etmişdir.  İşlənmənin  yüksək və daha 
yüksək  tezlikli  (104  -   106hs)  cərəyanla  induksiya  və  di- 
elektrik metodları ilə qızdırılması iqtisadi cəhətdən çox əhə­
miyyətlidir.  Bu üsulda həmçinin işçilərin iş şəraiti yaxşılaşır. 
Belə  ki,  müxtəlif  yanacaqla  işləyən  qızdırıcı  və  əridici 
sobaların  iduksiya  qızdırıcı  qurğularla  əvəz  edilməsində 
sexin  havasının  təmizliyi  yüksək  olur,  işçilərə  təsir  edən  is­
tilik şüalarının intensivliyi və təsir vaxtı qısalır.
Radio və telecihazlar istehsal edən zavodlarda və həmçi­
nin  bunların  tətbiq edildiyi  texnoloji  proseslərdə ultra  yük­
sək  və  daha  yüksək  tezlikli  generatorlardan  istifadə  edilir 
(106-   lOJ'hs).
Şüalanma mənbələri əsasən bunlardır:
—  metalların  əridilməsi,  qaynağında  və  bərkidilməsində 
istifadə olunan induksiya qızdırıcıları;
—  dielektrik  qızdırılması  qurğusunda  istifadə  edilən 
makara.
Bu  qurğular  əsasən  ağac  materialların  qurudulmasında, 
dielektriklərin  yapışdırılmasında  və  plastmasların  qızdırıl- 
masında istifadə edilir.  Bunlardan başqa işçi kondensatorlar 
müxtəlif  generatorlarda  yüksək  və  daha  yüksək  maqnit 
sahələri yaradan mənbələrdir.
İnsanların  yüksək  və  daha  yüksək  (105  -   10n)  tezliklər­
dən şüa zədəsi alması demək olar ki, eynidir.  Lakin bu zədə­
lərin  göstəriciləri  daha  yüksək  tezliklərdə  daha  kəskin  se­
çilir.
Şüalanma  dərəcəsini  müəyyən  etmək üçün  insanın aldığı 
yəni onun tərəfindən udulan enerjini (ar) bilmək lazımdır:
ar = a - F ,v t
burada  a  -  güc  axınının  sıxlığı,  vt/m2;  F  -  effektiv  udulma 
sahəsi, m2.
69

Elektromaqnit  sahəsinin  insan  bədəninə  təsirindən  to­
xumaların və ayrı-ayrı bədən  üzvlərinin qızması yaranır.  Bu 
dəyişikliyin  yaranması  bir  də  onunla  izah  edilir  ki,  dalğa­
ların  1-100  sm  diapazonunda  dəri  özünü  dielektrik  kimi 
aparır  və  bu  zaman  bədəndən  külli  miqdarda  su  ayrılır. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  enerjinin  udulma  mexanizmi  çox 
mürəkkəb bir prosesdir.  Bu proses demək olar ki, ion parça­
lanması,  dipol  udulma  rezonansı udulmalarının  məcmusun­
dan ibarətdir.
Şüanın  zərərli  təsirinin  ilk  göstəricisi  insan  bədəninin 
hərarətinin  artmasıdır.  Udulan  enerjinin  miqdarı  artdıqca 
bədənin  temperaturu yüksəlir.  Temperaturun  yüksəlməsi  öz 
növbəsində toxumaların zədələnməsini dərinləşdirir.
İnsan  bədəninin  bəzi  üzvləri  şüaya  qarşı  çox  həssas  olur 
və  onlarda  temperaturun  artması  daha  intensiv  olur.  Bu 
hissələr  istilik mübadiləsini çətin  aparan  hissələrdir.  Adətən 
belə hissələrə intensiv qan dövranı olmayan üzvlər aid edilir. 
Bunlara  misal  göz,  bəzi  bağırsaq  orqanları,  sidik  yolu  və  s. 
göstərmək  olar.  Bütün  bədənin  şüalanması  bəzi  hissələrin 
şüalanmasından daha  təhlükəlidir.  Bu onunla izah edilir ki, 
bədənin bir hissəsi  şüalandıqda qan  dövranı  orada yaranan 
istiliyi aparır.
Elektromaqnit  sahəsinin  yayılma  xarakteri  və  xassələri 
dalğanın  uzunluğundan  asılıdır  və  bu  şüalanma  tezliyi  A- 
dan  asılı  təyin  edilir.  Şüalanma  mənbəyindən  olan  məsa­
fədən  asılı  olaraq  üç  zona  qeydə  alınır:  yaxın  zona  (induk- 
siya zonası) aralıq  zona (interferensiya)  və uzaq  (şüalanma) 
zona.
Bu  zonada  elektrik  və  maqnit  sahələrinin  gərginliyi 
arasında asılılıq müşahidə olunur.
Bu  zonada  elektromaqnit  enerjisi  müxtəlif  istiqamətdə 
dalğa  şəklində  yayılır,  üst-üstə  düşərək  maksimum  və  da­
yanan dalğalar sistemini yaradır.
Əgər  yaxın  məsafədən  bu  və  ya  digər  əşyalar  vasitəsilə
70
dağlaların əks  edilməsi  baş  verərsə  bu zaman həmin zonada 
difraksiya zonası yaranır.
Difraksiya  zonasında  şüalanma  enerjisi  axın  gücünün 
sıxlığı ayrı-ayrı dalğaların sıxlığının cəminə bərabər olur.
Şüalanma  təzyiqindən  asılı  olaraq,  iş  yeri  dalğa  zonası 
difraksiya və induksiya zonasında yerləşə bilər.
Cədvəl 5.