«Doqquz Bitik» sırası

li-kut
, 
li-kuddu «onun ruhu
, 
onun canı» deyim-
lərində  təkrar  olunan  bu  söz  bəzi  sami  dillərinə  də  keçmiĢdir.  Uqaritdə 
tapılan  samicə  bir  yazıda  `Anat  tanrının  ləqəbi  «qutsal»  anlamlı  KudĢu 
sözü  ilə  bildirilmiĢdir.  Bibliyada  «və  heç  bir  yabançı  qutsal  paydan  ye-
məyəcək» deyimi qədim yəhudi dilində «qutsal aĢ, qutsal pay» anlamlı qō-
deĢ sözü ilə verilmiĢdir. Elam-kassi Gidar tanrıadı kökündə qud/gid sözü 
görünür, lakin bu qədim türk gedar boyadında olan «möhkəm»,
 
«qüvvət-
li» anlamı olan ked/ged sözü ilə əlaqəli ola bilər, kassi Xudxa tanrıadı isə 
qud sözünü əks etdirir.
 7
 
Bölgəsəl sözlərin xarakterik cəhətlərindən biri də budur ki, bəzi kul-
tur terminləri bir dildən baĢqa dilə keçib bu dildə yeni məna çaları qazanır, 
bu dilin səslərinə uyğun olaraq fonetik cildini dəyiĢir və müəyyən dövrdən
 
sonra
 
yenidən
 
əvvəlki  dilə
 
yeni  görkəmdə  qayıdır.
 
Belə  bumeranq  sözlər 
azər
 
dilində  istənilən  qədər  vardır.  Məsələn
, 
vaxtilə  türk  dillərindən  baĢqa 
dillərə,
 
özəlliklə sami,
 
slavyan və iran dillərinə
 
və
 
bu dillər vasitəsilə Av-
ropa dillərinə keçən köĢk, yoğurt,  ardel, bitik, azıq,  yarlıq, tamqa, tavar
, 
kömrük, dilmanc kimi minlərlə sözlərdən bəziləri yenidən azər dilinə ki-
osk, artel, kitab, azuqə sözləri kimi baĢqa görkəmdə qayıtmıĢdır.  
                                                 
6
 ДА, 44). 
7
 ИДВ,1988,  265;  Bibliya.  Levit,  22.10;  ХПИДВ,  1980,  I,  254;  Qud  teonimi  haqqında 
Cəlal Bəydili gərəkli məqalə yazmıĢdır (Мяммядов, 1988). 

---

 
67 
Bölgəsəl  sözləri  seçərkən  sistem  təĢkil  etməyən  təsadüfi  tək-tük 
sözlərdən yayınmaq lazım gəlir. Bir neçə qarĢılığı olmayan belə sözləri 
imkan  daxilində  etimoloji  baxıĢdan  keçirmək  vacibdir.  Məsələn,  bəzi 
antik  qaynaqlar  Qabala  yeradını  Azərbaycanda  və  Aralıqdənizi  yaxası 
Uqaritdə qeyd edir. Doğrudur
, 
m.ö. II minilin ortalarında Uqaritin Ġkiçay-
arası ilə əlaqəsi nəticəsində
 
xeyli onomastik paralel ortaya çıxmıĢdır
, 
lakin 
Uqaritdəki
 
Qabala
 
yerli
 
sami boylarının
 
dilində
 
Qibla
 
(Cibla) olub
, 
yunan-
latın dilində
 
Qabala formasını almıĢdır. Ona
 
görə də,
 
Alban
 
elinin
 
Qabala 
(Qəbələ) Ģəhəri adına bənzəyən həmin sami sözü təsadüfi oxĢarlıqdır.  
Əhalisi sami, het, hurri, Krit mənĢəli gəlmələr və baĢqa etnoslardan 
ibarət olan Uqarit monoetnik ölkə
 
deyildi
 
və
 
arxeoloji kulturunun müəyyən 
qatı Ġkiçayarsının yuxarı
 
Arpaçı kulturu
 
ilə
 
eyniyət təĢkil edirdi.
8
 
Bu baxım-
dan, Uqarit qaynaqlarında (m.ö. XIV-XIII) qeyd  olunan onomastik sözlər 
diqqəti çəkir, çünki bunların içində prototürk sözlərinə bənzəyən xeyli ad-
lar  vardır:  KaraĢu,  Karatu  toponimləri,  sonralar  Κασιος  /Casius  (yunan, 
latın) kimi verilən Xazi yeradı, hurri Ģəxsadı kimi verilən bn kzn [Bin-Ka-
zan], mitan və qaĢqay qızları haqqındakı bəlgələr, Urmiya və Taniya ki-
mi ər-arvad adı, Barisanu (oğlu) Yadlin, Mulzu (oğlu) ġadeyan, ġad (oğlu) 
Aqap-TeĢub, Uzzin, Qaban, YatarĢu adları və