«Doqquz Bitik» sırası

Dəniz  və  göllər.  Azərbaycanın  bir  dənizi,  üç  böyük  və  yüzlərlə 
kiçik
   
gölü
 
vardır,  əslində, Xəzər dənizi də böyük göldür. Xəzər dənizi 
tarix boyu yaxasında
 
yaĢayan türk boylarının adı
 
ilə tarixi qaynaqlara
 
düĢ-
müĢdür.
 
Bu
 
dənizin
 
Kaspi
,
 
Xəzər
,
 
Göy  Xəzər  (Göycə  dəniz),  Quz
,
 
Alban
, 
Girkan/Qurqan,
 
Qəzvin və onlarla baĢqa adı olmuĢdur ki, bunların hamı-
sından  danıĢmağa  imkanımız  yoxdur
, 
yalnız
 
ərəb  qaynaqlarındakı  Quz 
adının  quz/oğuz  boyları  ilə  bağlı  olduğunu,  bu  dənizə  ləzgilərin  Kas 
deməsini qeyd edib,
 
Dəclə çayının baĢlandığı bölgədə Xazar baba dağının 
ətəyindəki  Xazar  (Xəzər)  gölünün  və  Azaq  (Azov)  dənizinin  adında 
«azər»
 
etnoniminin
 
ayrı-ayrı
 
dialektlərdə
 
formalaĢmıĢ
 
variantları olduğu-
na
 
diqqəti
 
çəkək.  Bunun
 
üçün
 
həmin  adları
 
Kaspi  və  Xəzər
 
ilə
 
müqayisə
 
edək:
 
Kas dənizi 
Kaspi dənizi 
Qəzvin dənizi 
Xəzər dənizi 
Xazar gölü 
(Azaq dənizi) 
Xazan çay (Krım) 
Qazan/Kazan göl
 
- kas 
- kas - bi 
- kaz - bi -
 
n 
- xaz - ər 
- xaz - ər 
( - az - aq) 
- xaz - an 
- kaz - an 
 - kas boyu 
 - kas boyu
 
 - kaz boyu  
 - kaz boyu 
 - kaz boyu 
( - az boyu) 
 - kaz boyu 
 - kaz boyu
 
Göründüyü kimi, Kaspi və Xəzər eyni boyun (az~kaz) müxtəlif di-
alektdə
 
yaranmıĢ
 
adını
 
əks
 
etdirən  etnohidronimdir.
247
 Erkən  orta  əsrlərdə
 
Güney
 
Özbək
 
elində
 
T.  Nafasovun
 
qeyd
 
etdiyi
 
tacikcə
 
As-rud
, 
Xuzar-rud 
adlanan  etnohidronimlər
 
həmin qədim  dialekt
 
fərqini aydın  əks  etdirir.
248
 
Göl  adları  içində  Ağgöl,  Qaragöl,  Qanlıgöl,  Duzlugöl,  Qazangöl,  Göygöl 
                                                 
246
 Ящмядов, 1985, 55. 
247
 Çimnaz  Mirzəzadə  ərəb  qaynaqlarında  Xazar,  Tabaristan,  Curcan,  Deyləm,  Bulqar, 
Rus, Xorasan-Xazar, Xorəzm, Cili, Qazvin, Abeskun, Cilan, ġirvan, Saray, Baku dənizi 
kimi  verilən  adları  göstərir  və  Kaspi~Qazvin  adlarını  müqayisə  edib,  kas~qaz  kökünü, 
doğru olaraq, eyni etnonimin dialekt variantları sayıр (Мирзазаде, 1976, 138). 
248
 АОП, 1986, 215. 

---

 
145 
kimi adlar çox yayğındır. Protoazər boylarının əsas böyük gölləri Urmu,
 
Göycə,
 
Vandır və hər üç gölün qədim qaynaqlardakı adı türkcədir. 
Qədim  Subar  bəyliyinin  doğu  qonĢuluğunda 
KUR
Urumu  Ģa  bîtâni 
(Ġç-Urumu) adlanan indiki MuĢ bölgəsində m.ö. I minilin baĢlarında yaĢa-
mıĢ urume boyunun Urmu gölünün yaxasına köçməsilə Urmu adı ortaya 
çıxmıĢdır. Asur yazısında (m.ö. 
IX
)  
m
â
t
Zamûa Ģa bîtâni (Ġç-Zamua gölü) 
adlanan
 
Urmunun  zaman-zaman  türk
 
boylarında Göygöl, haylarda Urmi, 
Kapuyt
 
«göy»,
 
Kaputan-tsov  (Göy-dəniz)  adlanması  da  tarixi  qaynaqlarda 
əks
 
olunmuĢdur.
249
 Öncə
 
«duz
 
çöküntüsü
 
verən
 
Kaptava»
 
gölündən
 
danıĢan 
Strabon  sonrakı  bölmədə  onu  Μαντιηνη  (Μαηιηνη)  adlandırır
 
və
 
bunun
 
«göy»
 
anlamı daĢıdığını yazır.
250
 Əlbəttə
, 
türk
  
müyten
 
(matien)
 
boylarının 
gölü
 
kimi verilən Göygöl (Urmu) hidroniminin sonralar bura gələn pers 
və hay boylarının dilində kalka ilə eyni anlamlı adla verilməsi təbiidir. 
Gögcə
 
(Göycə)
 
gölünün
 
adında
 
da
 
geniĢ  yayılmıĢ  «göy»  apelyativi 
var. Hay
 
qaynaqları
 
bu  gölün
 
adını
 
Geğam
 
(Kełam) və Sevan kimi verir.
251
  
Göycə
 
adı
 
1930-da
 
fərmanla
 
Sevana dəyiĢdirildi. Bu adın ortaya çıxmasını 
buradakı  adada  Qara-vəng  kilsəsinin  hayca  Sev-vank  Ģəklində  tərcümə 
olunması  ilə  bağlayırlar.
252
 Kełam  sözü  isə  sonralar
 
hay
 
dili  qanununa 
uyğun Geğam Ģəklini almıĢdır.  
Hər  iki  halda hidronimin  kökü göl  və göğ  (göy)  sözünü bildirir, 
gürcü qaynaqlarında qeyd olunan Kelakuni variantı da göl (kölək) kökünü 
əks etdirir. Minillər boyu az, azər, saqa və qamərlərin at oynatdığı Göycə 
yaxalarına urartu əsğərləri də gəlib çıxmıĢdı, lakin urartu yazıları gölün 
adını deyil, onu urartuca [tsui] kimi tələffüz olunan sui «göl» sözü ilə 
qeyd etmiĢdir.  
Protoazər boylarının batı sınırındakı Van gölünün adı bura m.ö.
 
I 
minilin sonunda gəlib yerləĢən hayların sonrakı qaynaqlarında Beznunik, 
ReĢtunik, Tospa, Van kimi verilmiĢdir. Strabonun dövründə bu gölün Ar-
sena və Fopitit adlandığı qeyd olunur.
253
 Asur-urartu qaynaqları
 
bu gölün 
əsl adını çəkmir, urartu yazıları gölü Biainili (Urartu) ölkəsinin gölü kimi 
verir. Gölün Van adı həmin urartu deyimi əsasında Biain 
>
Vian 
>
Van də-
                                                 
249
 ТУ, 212; АВИИУ, №32, 300; Хоренаци, 1858 (Приложения, 335, 345, 2-ci qeyd).  
250
 Страбон, 493 (XI. 13. 2);  498 (XI. 14. 8). 
251
 Хоренаци, 1858, 335. 
252
 СМОМПК, 1900, вып. 27, 65. 
253
 Страбон, XI. 14. 8. 

---

 
146 
yiĢməsi ilə ortaya çıxmıĢdır ki, buradakı «bia» (su) apelyativinin, həmçinin 
gölün içindəki Ağ-tamar adası adının türk sözü olduğunu Q. Qeybullayev 
geniĢ Ģərh etmiĢdir.
254
 
Beləliklə,  gözdən  keçirdiyimiz  qədim  hidronimlərin  siyahısı  tam 
olmasa  da,  müəyyən  nəticəyə  gəlmək  üçün  kifayətdir.  Qədim  qaynaq-
larda  qeyd  olunmuĢ  hidronimlərin  zaman-zaman  yer  dəyiĢərək  doğu  və 
quzey  yönlərdə  görünməsi  türk  boylarının  həmin  istiqamətlərə  miqrasi-
yası  ilə  bağlıdır.  Bu  baxımdan,  yuxarıda  gözdən  keçirdiyimiz  axarsu 
adlarını yayılma arealına görə (a) və etnohidronim özəlliyi üzrə (b) qrup-
laĢdırmaq lazım gəlir:  
a)  Qədim hidronimlər və onların sonrakı paralelləri: 
Anadolu, 
Ġkiçayarası