Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

Foto 3 – də Amerika kosmik gəmisi Apollon, Cemini, Merkuri və onların 
buraxılması üçün tətbiq olunan raket daşıyıcılar arasında müqayisə  verilmişdir. 
 
Foto 3. Amerika kosmik gəmisi Apollon, Cemini, Merkuri və onların 
buraxılması üçün tətbiq olunan raket daşıyıcılar arasında müqayisə. 
 
Pilotlu kosmik gəmi bir və ya bir neçə adamın kosmosa fəzaya çatdırıl-
ması, orada nəzərdə tutulmuş proqramın yerinə yetirilməsi və kosmik heyətin 
təhlükəsiz geriyə yerə qaytarılması üçün istifadə edilən mürəkkəb uçan aparat-
dır. Əsas hərəkətverici element kimi adi raket mühərriklərindən istifadə edilir. 
Günəş şüaları ilə işləyən mühərriklərdən hələ istifadə edilmir. Kosmik gəmilər 
yerə
 
enmə
 
qabiliyyətinə
 
görə
 
fərqlənirlər.
 
Onlardan bir qismi paraşütlərlə (Soyuz, 
Vostok), digərləri isə birbaşa yerin atmosferini keçdikdən sonra adi təyyarə kimi 
yerə enə bilirlər (məsələn Spase Shutle, Buran). Para-şütlə düşən kosmik gəmi 
hissəsinə stabilləşdirici aerodinamik forma verilir. Bu onların atmosferə daxil 
oduqdan sonra hərəkətini tən-zimləyir. 
2012-ci il fevralın 8-də Azərbaycanın ilk suni peyki orbitə buraxıldı. 
Azerspace-1 peyki fevralın 8-də Bakı vaxtı ilə saat 1
36
 radələrində  Cənubi 
Amerikada yerləşən Fransa Qvianası Kosmik Mərkəzinin Kuru Kosmodro-
mundan Fransanın Arianespace şirkətinin Ariane 5 raket daşıyıcısı vasitəsilə 
qaldırıldı və uğurla geo-stasionar orbitə çıxarıldı.  
 ABŞ-ın “Orbital Sciences” şirkəti tərəfindən istehsal olunan “Azerspace-1” 
peyki “Ariane-5” kosmik daşıyıcısı ilə orbitə çıxa-rıldı. Təyin olunan vaxtda – 
startdan 34 dəqiqə sonra kosmik aparat raketin gövdəsindən ayrıldı. Azerspace-
1 Malayziyanın Measat Satellite Systems şirkəti tərəfindən istifadə olunan və 
Azərkosmos ASC-yə icarəyə verilən 46° Şərq uzunluq dairəsində geostasionar 
orbitə  çıxarıldı. Azərbaycanın ilk telekommunikasiya peyki ABŞ-ın Orbital 
Sciences Corporation şirkəti tərəfindən işlənib hazırlanan STAR-2 platforma 
əsasında hazırlanmışdır. Peykin ümumi çəkisi 3250 kq təşkil edir və onun 
istifadə müddəti 15 ildir. Peyk 36 aktiv C və Ku siqnal transponderlərə malikdir 
və Azərbaycan, Mərkəzi Asiya, Avropa və Afrika ölkələri üçün xidmət göstə-
rəcəkdir. Peykin orbitdəki yeri isə Şərq istiqamətində 46 dərəcədir. Xatırladaq 

18 
 
ki, peykin imkanlarının 20%-i Azərbaycanın tələbatını ödəmək üçün, qalan 
80%-i isə kommersiya məqsədilə istifadə ediləcəkdir (Foto 4).  
Azerspace-1 peykinin orbitə buraxılması ilə Naxçıvan MR-in ərazisi də daxil 
olmaqla Azərbaycanın bütün ərazisində keyfiyyətli televiziya və radio yayımı, o 
cümlədən sürətli İP xidmətlərin göstərilməsi təmin olunacaq, ötürülən məlumatlara 
daha yaxşı  nəzarət ediləcək, məsafədən təhsil və elektron səhiyyə kimi digər 
proqramlar üçün platforma yaradılacaq, yerüstü fiber-optik şəbəkənin zədələndiyi 
hallarda rabitə problemlərinin aradan qaldırılması üçün səmərəli və sürətli həll yolu 
olacaq, habelə rabitənin təhlükəsizliyi təmin ediləcəkdir.  
Yer səthinin müşahidəsi üçün Azərbaycan peykinin aşağı yer orbitinə 
çıxarılması 2015-ci ilə, ikinci telekommunikasiya peykinin orbitə  çıxarılması 
isə 2016-cı ilə planlaşdırılmışdır. Azərbaycan növbəti illərdə ilk olaraq aşağıor-
bitli peyklərin, daha sonra isə 2020-ci ilədək bir və ya bir neçə optik və radar 
peyklərin orbitə çıxarıl-masını planlaşdırır. 
BMT-nin müvafiq komitəsində Azərbaycan kosmik ölkələr sırasına qəbul 
olunmuş, Azərbaycan kosmik fəzanın sülh məqsədilə istifadəsi üzrə öhdəliklər 
götürmüşdür.  
Milli peykin ehtiyatlarından daxili təlabat və beynəlxalq bazarda xidmət 
üçün istifadə ediləcəkdir. 
Azərbaycanın orbitə çıxaracağı növbəti rabitə peykləri ölkənin özünəməxsus 
orbital mövqelərdə  fəaliyyət göstərəcəkdir. Azərbaycanda kosmik sənayenin 
yaradılması və telekommunikasiya peyklərinin orbitə çıxarılması və Azərbaycanda 
kosmik sənayenin yaradıl-ması  və inkişafı üzrə Dövlət Proqramı ölkənin dünya 
peyk ailəsinin üzvünə çevrilməsi və ölkədə peyk texnologiyalarının istehsalı  və 
tətbiqi üçün geniş imkanlar açmışdır. Milli peykin ehtiyatlarından daxili təlabat və 
beynəlxalq bazarda xidmətlər üçün istifadə planlaşdırılır. Peyk istifadəyə verildik-
dən sonra kosmik texnologiyalarla teleradio yayımı, diplomatik nümayəndəliklərlə 
birbaşa və etibarlı rabitənin yaradılması, ölkənin informasiya təhlükəsizliyinin mü-
hafizəsinin gücləndirilməsi, yüksəksürətli peyk internet xidmətinin təşkili, kosmik 
sahə üzrə kadr hazırlığının təmin edilməsi və insan kapitalının inkişafı üçün yeni 
imkanların yaradılması təmin ediləcəkdir. Kosmik texnika yeni elmi-texniki tədqi-
qatlara rəvac verəcək və bu da öz növbəsində innovasiyalara yol açacaqdır.  
 
Foto 4. Azərbaycanın ilk suni peyki  “Azerspace-1” 

19 
 
Kosmosun fəthi sahəsində xronika (1957—2012) 
Tarix Hadisə Ölkə 
 
Layihə 
 
21 avqust 1957 
İlk qitələrarası ballistik raket SSRİ R-7 
4 oktyabr 1957 
Yerin ilk süni peyki 
Kosmosdan ilk siqnal 
SSRİ "Sputnik-1" 
3 noyabr 1957 Yerin 
orbitində ilk canlı, Layka adlı it 
SSRİ “Sputnik-2” 
31 yanvar 1958 Yerin 
radiasiya 
qütblərinin aşkarlanması 
ABŞ 
“Eksplorer-1” 
17 mart 1958 Günəş batareyasından qidalanan ilk süni peyk 
ABŞ 
“Avanqard-1” 
18 dekabr 1958 
İlk rabitə peyki 
ABŞ 
Project SCORE 
2 yanvar 1959 Yerin 
orbitindən ilk çıxış "Günəş küləyi"nin ilk dəfə 
aşkar olunması Ayın yanından ilk uçuş 
SSRİ “Luna-1” 
4 yanvar 1959 Heliosentrik 
orbitdə ilk obyekt 
SSRİ “Luna-1” 
17 fevral 1959 
İlk meteoroloji peyk 
ABŞ 
“Avanqard-2” 
28 fevral 1959 Qütb 
orbitində ilk süni peyk 
ABŞ 
“Diskaverer-1” 
7 avqust 1959 Yerin 
orbitdən çəkilmiş ilk şəkli 
ABŞ 
“Eksplorer-6” 
13 sentyabr 1959 Başqa göy cisminə, Aya enən ilk aparat 
SSRİ “Luna-2” 
4 oktyabr 1959 
Ayın görünməyən tərəfinin ilk şəkli 
Qravitasiya menvrindən ilk istifadə 
SSRİ “Luna-3” 
1 aprel 1960 
İlk telekameralı meteoroloji peyk 
ABŞ 
TIROS-1 
5 iyul 1960 
İlk kəşfiyyat peyki 
ABŞ 
GRAB-1 
11 avqust 1960 
Orbitdən faydalı məlumatlarla (Yer səthinin 
şəkilləri) qayıdan ilk aparat 
ABŞ 
“Diskaverer-14” 
12 avqust 1960 
İlk passiv rabitə peyki 
ABŞ 
“Echo-1A” 
18 avqust 1960 
İlk fotokameralı kəşfiyyat peyki 
ABŞ 
KH-1 9009 
1961 Orbitdən ilk uçuş Uçuş istiqamətinin uçuş vaxtı  
ilk korreksiyası İlk fırlanma vasitəsilə stabil- 
ləşdirmə Veneranın 100 000 km yaxınlığından  
ilk idarəolunmayan uçuş 
SSRİ “Venera-1” 
12 aprel 1961 
İlk idarəolunan kosmik uçuş (ilk kosmonavt Yuri 
Qaqarin)  İlk idarəolunan orbital uçuş 
SSRİ “Vostok-1” 
5 may 1961 
İlk suborbital idarəolunan kosmik uçuş 
(İdarəolunan ikinci kosmik uçuş) 
ABŞ 
“Merkuri-3” 
7 mart 1962 
İlk orbital Günəş observatoriyası 
ABŞ 
OSO-1 
12-15 avqust 1962 
İdarəolunan kosmik gəmilərin ilk qrup halında 
uçuşu (birləşməsiz) 
SSRİ 
“Vostok-3” və 
“Vostok-4” 
14 dekabr 1962 
Veneranın 33800 km yaxınlığından ilk idarəolunan 
uçuş 
ABŞ 
“Mariner-2” 
16 iyun 1963 
Kosmosda ilk qadın (Valentina Tereşkova) SSRİ “Vostok-6” 
19 iyun 1963 
Marsın 197000 km yaxınlığından ilk idarə 
olunmayan uçuş 
SSRİ “Mars-1” 
19 iyul 1963 
İlk çoxdəfəlik suborbital təyyarə 
ABŞ 
X-15 Flight 90 
26 iyul 1963 Geosinxron 
orbitdə ilk süni peyk 
ABŞ 
“Syncom-2” 
5 dekabr 1963 
İlk peyk naviqasiya sistemi 
ABŞ 
"Transit" 

20 
 
19 avqust 1964 Geostasionar 
orbitdə ilk süni peyk 
ABŞ 
“Syncom-3” 
12 oktyabr 1964 
İlk çoxyerli kosmik gəmi SSRİ “Vosxod-1” 
18 mart 1965 Kosmonavtın açıq kosmosa ilk çıxışı SSRİ “Vosxod-2” 
14 iyul 1965 Mars ətrafında ilk idarəolunan uçuş 
ABŞ 
“Mariner-4” 
2 noyabr 1965 
İlk ağır süni peyk (avtomatik stansiya) və ilk ağır 
daşıyıcı raketin uçuşu 
SSRİ 
"Proton (KA)" və 
"Proton (RN)" 
15 dekabr 1965 
İdarəolunan kosmik gəmilərin qrup halında uçuşu 
zamanı birgə manevrlər (birləşməsiz) 
ABŞ 
"Gemini-6" / 
"Gemini-7" 
3 fevral 1966 Başqa göy cisminə (Aya) ilk yumşaq eniş 
Başqa göy cisminin səthindən ilk şəkillər 
SSRİ "Luna-9" 
1 mart 1966 Veneraya 
çatmış ilk aparat 
SSRİ "Venera-3" 
16 mart 1966 
İlk orbital birləşmə (idarəolunan gəmi və pilotsuz 
aparat) 
ABŞ 
"Gemini-8" / "Agena" 
3 aprel 1966 Başqa göy cisminin (Ayın) orbitində ilk süni peyk 
SSRİ “Luna-10” 
2 iyun 1966 
Aya ikinci yumşaq eniş (raket dartı qüvvəsi ilə eniş) 
Aydan şəkillər 
ABŞ 
Sörveyor-1 
23 aprel 1967 
Kosmik uçuş zamanı kosmonavtın ölümü ilə 
nəticələnən ilk qəza 
SSRİ “Soyuz-1” 
30 oktyabr 1967 
İki pilotsuz kosmik aparatın birləşməsi SSRİ 
“Kosmos-186” / 
“Kosmos-188” 
9 noyabr 1967 Çox 
ağır daşıyıcı raketin ilk uçuşu 
ABŞ 
“Saturn-5” 
15-21 sentyabr 
1968 
Ay ətrafında Yerə qayıdışla nəticələnən ilk uçuş 
Ay ətrafında canlı varlıq tərəfindən ilk uçuş 
SSRİ “Zond-5” 
21-27 dekabr 1968 
İdarəolunan gəmini daşıyan çox ağır daşıyıcı raketin 
ilk uçuşu və başqa göy cisminin (Ayın) orbitində ilk 
idarəolunan uçuş 
ABŞ 
“Saturn-5” və 
“Apollon-8” 
16 yanvar 1969 
İlk idarəolunan birləşmə və ekipajın yerdəyişməsi SSRİ 
“Soyuz-4” / 
“Soyuz-5” 
18-26 may 1969 
Başqa göy cisminin (Ayın) orbitində ilk ayrılma, 
manevr və təkrar birləşmə 
ABŞ 
“Apollon-10” 
21 iyul 1969 
Ayda ilk insan və başqa göy cismindən ilk uçuş 
ABŞ 
“Apollon-11” 
13-16 oktyabr 
1969 
İdarə olunan üç kosmik gəminin qrup şəklində ilk 
uçuşu (birləşməsiz) 
SSRİ 
“Soyuz-6”, “Soyuz-
7”, “Soyuz-8” 
19 noyabr 1969 
Kosmonavtlarla daha əvvəl enmiş avtomatik 
stansiyanın Ay səthində görüşü 
ABŞ 
“Apollon-12” / 
“Sörveyor-3” 
24 sentyabr 1970 
Ay qruntunun nümunələrinin avtomatik götürülməsi 
və Yerə çatdırılması 
SSRİ “Luna-16” 
23 noyabr 1970 Ayda 
hərəkət edən aparat 
SSRİ “Lunoxod-1” 
12 dekabr 1970 
İlk orbital rentgen teleskopu 
ABŞ 
Uhuru 
15 dekabr 1970 Veneranın səthinə ilk yumşaq eniş SSRİ “Venera-7” 
23 aprel 1971 
İlk orbital stansiya SSRİ “Salyut-1” 
iyun 1971 
İlk orbital observatoriya 
SSRİ “Orion-1” 
14 noyabr 1971 Marsın ilk süni peyki 
ABŞ 
“Mariner-9” 
27 noyabr 1971 Mars səthində ilk aparat 
SSRİ “Mars-2” 
2 dekabr 1971 Avtomatik 
stansiyanın Mars səthinə ilk yumşaq 
enişi 
SSRİ “Mars-3” 
3 mart 1972 Günəşin cazibə dairəsindən çıxmış ilk aparat 
ABŞ 
“Pioner-10” 

21 
 
15 iyul 1972 Asteroid 
qurşağına çatmış ilk aparat 
ABŞ 
“Pioner-10” 
3 dekabr 1973 Yupiterin yaxınlığından ilk uçuş 
ABŞ 
“Pioner-10” 
29 mart 1974
 
Merkurinin yaxınlığından ilk uçuş
ABŞ 
“Mariner-10” 
15 iyul 1975
 
İlk beynəlxalq idarəolunan uçuş
 
SSRİ 
ABŞ 
“Soyuz-Apollon” 
8 fevral 2012
 
Azərbaycanın ilk telekommunikasiya peykinin 
orbitə çıxışı 
 Azərb.  “Azerspace-1” 
 
2.2. Planetlərarası avtomatik  stansiyalar (PAS) 
 
PAS - planetləri  və ya günəş sisteminin başqa fəza cisimlərini   öyrənmək   
üçün   göndərilmiş   cihazlardır. 
İlk dəfə 1959-cu il 12 sentyabrda  “Luna-2” PAS keçmiş  SSRİ-nin   gerbi  
olan vımpeli Ay səthinə çatdırdı. Həmin vaxtdan başlayaraq, PAS - Ayı, Marsı, 
Merkurini, Veneranı, Qalley kometasını öyrənmək üçün göndərilmişdir. Ay sət-
hinin, PAS-da qoyulmuş xüsusi cihazlarla alınmış  şəkilləri onun görünməyən 
hissəsinin  öyrənilməsinə imkan yaratmışdır. Beləliklə, Ay səthinin geoloji və 
tektonik xəritələri tərtib edilmişdir. 
1966-cı il 3 fevralda “Luna – 9” PAS ilk dəfə olaraq, Bur oke-anının  kə-
narında enərək, Ay səthinin dairəvi mənzərəsini yerə  çatdırdı. Aydan alınmış 
şəkillərin dəqiq təhlili onun səthində elmi tədqiqatlar aparmaq məqsədilə gön-
dərilən avtomatik  idarəolunan  «Lunaxod – 1,2»və  «Apollon» ay modullarının  
enməsi üçün əlverişli yer  seçilməsinə imkan yaratdı. 
Mars planetinin PAS köməyilə öyrənilməsi 1962-ci il noyabrın əvvəlində 
“Mars-1” vasitəsilə başlanmışdır. Yerə planetin ilk şəkilləri 1965-ci ildə “Mari-
ner-4” vasitəsilə verilmişdir. Sonrakı illərdə “Mars”, “Mariner”, “Vikinq” seri-
yalı PAS-larla planet səthinin epizodik şəkilləri, 1976-cı ildə isə planetin mən-
zərə şəkli alındı. Həmçinin, Marsın təbii peykləri olan Fobos və Deymosun  da   
şəkilləri çəkildi. 
“Mariner” kosmik gəmisi 1974-75-ci illər ərzində Merkuri planeti ətrafın-
da üç dəfə dövrə vuraraq, onun səthinin 30 %-nin televiziya şəklini yerə   gön-
dərmiş  və  nəticədə planet səthinin strukturu və relyefi haqqında məlumatlar 
alınmışdır. Qalın bulud təbəqəsi ilə örtülmüş Venera planetinin öyrənilməsi  
daha böyük maraq kəsb etdiyinə görə, 1970-ci ildən başlayaraq, planet səthinə 
artıq 10-dan artıq Rusiya və Amerika cihazları endirilmişdir. Onların və radio-
lokasiya planalmasının  (RL) köməyi ilə Veneranın bir çox xüsusiyyətlərini 
(səthinin temperaturu, bulud örtüyünün tərkibi, fırlanma sürəti, səthinin  relyefi 
və s.) təyin etmək mümkün oldu. «Venera» seriyalı PAS-dan alınmış RL-
şəkillər planetin əksər hissəsinin xəritəsini tərtib etməyə imkan yaratdı. 1979-cu 
ildə PAS-ın köməyi ilə amerikan mütəxəsislər Yupiter planetinin  peyklərinin  
(Hanimed, Kallisto, Avropa və s.)  şəklini çəkmişlər. Peyklərin birində (İoda) 

22 
 
müasir vulkan fəaliyyəti qeydə alınmışdır. Həmçinin Saturn planetinin Titan, 
Reya, Diona, Taoriya peykləri də öyrənilmişdir. 
Keçmiş Sovet və Avropa PAS-ları Qalley kometasını, onun  yerə 
yaxınlaşması  anında  dəqiq öyrənilməsinə imkan verdi. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Günəş sistemi planetlərinin quruluşu  haqqında 
olan bütün yeni məlumatlar PAS-ın köməyilə alınmışdır. 
 
2.3. İdarə olunan kosmik gəmilər (İKG) 
 
İKG 1961-ci ildən təyyarəçi-kosmonavt Y.A.Qaqarinin “Vostok” kosmik 
gəmisindəki ilk tarixi uçuşu dövründən məlumdur. Sonrakı illərdə “Vostok”, 
“Soyuz”, “Soyuz-T” (keçmiş SSRİ), “Merkuri”, “Jemini”, “Apollon” (ABŞ) 
tipli İKG-dən Yerin küllü miqdarda rəngli və ağ-qara şəkilləri çəkilmiş, vizual  
müşahidələr aparılmışdır. Bu gəmilərdə həmçinin müxtəlif tibbi, bioloji və tex-
noloji təcrübələr də aparılmışdır. 
Yerətrafı uçuşlar geologiya elminə qlobal miqyasda yerin quruluşunun 
öyrənilməsinə, nəzəri geologiyanın bir sıra məsələlərinin həll edilməsinə  və 
faydalı qazıntıların yerləşmə qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsinə imkan 
yaradan yüksək keyfiyyətli   materiallar   vermişdir. 
1975-ci  il 15 iyunda  yerətrafı orbitdə “Soyuz” və “Apollon” kosmik   
kompleksinin uçuşu gələcəkdə uzunmüddətli orbital stansiyaların yaradılmasına 
gətirib çıxardı.  İKG-dən Yer, o cümlədən, digər fəza cisimlərinin  ətrafında 
uçmaq üçün də istifadə etmək olar. Məsələn, Amerika astronavtları 1969-cu 
ildə “Apollon” proqramı üzrə ilk dəfə Aya endilər.  İKG-dən alınmış kosmik 
materialların müsbət nəticələri, mütəxəssis-geoloqun eksperimentdə iştirakı şə-
raitində onların rolunu daha da artıra bilər. 
 
2.4. Uzunmüddətli orbital  stansiyalar (UOS) 
 
Dünyada ilk orbital stansiya 1969-cu ilin  yanvarında «Soyuz-4» və 
“Soyuz-5” kosmik gəmilərinin birgə uçuşu zamanı yaradılmışdır. 
Cihazların enerji təminatını  və elmi-tədqiqat fəaliyyətlərinin imkanlarını 
artırmaq üçün 1971-ci ildən “Salyut” tipli xüsusi orbital stansiyalardan istifadə 
edilir. Uzunluğu 16 m, çəkisi 19 t olan bu stansiya aşağıdakı hissələrdən ibarət-
dir: stansiyalararası keçid, işçi, aralıq, aqreqat və elmi cihazlar yerləşən hissələr. 
Vizual müşahidələr və yer səthinin  şəklinin çəkilməsi  üçün gəmidə 20 
illüminator (pəncərə) vardır. “Salyut” stansiyasında 10 nəfərə qədər heyət   üz-
vü işləyə bilər. Bu - tədqiqatçılara, elmin  müxtəlif  sahələri üzrə növbə ilə 
müşahidələr aparmağa imkan yaradır. “Salyut-6”UOS-n işlədiyi müddətdə  bö-
yük həcmdə elmi-texniki işlər görülmüşdür. Bu UOS-a 30-dan artıq idarəedilən 
və idarəedilməyən yük gəmiləri birləşdirilmiş  və ümumi davamiyyəti 2 ildən 
çox olan ekspedisiyalar təşkil edilmişdir. “Salyut-6”UOS-n uçuşu zamanı    el-

23 
 
min müxtəlif sahələri, o cümlədən  geologiya üzrə 1600-dən çox tədqiqat işləri 
aparılmışdır. Bu stansiya ən müasir elmi cihazlarla təchiz edilmiş iki birləşmə 
qovşağına malikdir. Stansiya “Proqres” tipli yük gəmilərini qəbul edə bilir. 
Yeni  nəsil  orbital  sistem  hesab  olunan “Salyut”-“Soyuz”-“Proqres” kosmik 
kompleksi tədqiqatçıların uzun müddət vaxtaşırı dəyişməsinin mümkünlüyünü 
təmin edən bütün əsas komponentlərə malikdir. “Salyut – 6” UOS-da 10 
beynəlxalq ekipaj üzvünün, “İnterkosmos” proqramı  çərçivəsində müştərək 
tədqiqat işləri aparan 3 ölkənin kosmonavtlarının iştirakı ilə  uçuş  keçir-mişdir. 
1987-ci ilin yazında kosmik fəzada  İKG “Soyuz TM-2”, “Mir” stan-
siyasının yeni nəsli, “Kvant” elmi modulu və “Proqres” yük gəmisindən ibarət 
sistem kimi özünü büruzə verən elmi kompleks işə başlamışdır. Kompleksdəki 
tədqiqatçılar yer səthinin plana alınmasında böyük həcmli işlər görmüş, həmçi-
nin əlavə günəş batareyalarının montajı üçün bir neçə dəfə açıq fəzaya  çıxmış-
lar. Ehtimal ki, UOS gələcəkdə də ən perspektivli kosmik daşıyıcı hesab oluna-
caqdır. 
 
2.5. Kosmik orbitlərin tipləri 
 
Yer səthinin plana alınmasının həyata keçirilməsində YSP-nin uçuş 
orbitinin seçilməsi mühüm rol oynayır. Yer səthinin  şəklini çəkmək üçün 
dairəvi orbit daha əlverişlidir. Onun köməyi ilə YSP-nin bütün uçuşu boyu 
eynimiqyaslı şəkillərin alınması mümkün olur. Meyilli orbitlərin də  əhəmiyyəti 
böyükdür. Meylliyindən asılı olaraq, orbitlər: ekvatorial (0
0
), qütbi (90
0
) və 
maili olur. 
YSP-ni qütbi (və ya kvaziqütbi) orbitə buraxarkən, peykdə olan cihazlar 
bütün yer səthinin tədqiqi üçün yararlı olur. Orbitin meyl bucağı 50-60
0
 
olduqda, qütb sahələri peykdəki cihazların görüş  səhəsinə düşmür. YSP-nin 
orbitinin meylliyi ən mühüm parametrlərdən biridir. Çünki şəkli çəkiləcək Yer 
səthinin eninə  əhatə edilmiş zolağı onunla təyin olunur.YSP-nin uçuş yolu bu 
en zolağından kənara çıxa bilməz, ona görə  də,  şəkli çəkiləcək zolağın eni 
orbitin meylliyindən və yüksəkliyindən asılıdır. Buradan belə bir asılılıq 
meydana çıxır: orbitin meyl bucağı  və yüksəkliyi nə  qədər böyük olarsa, yer 
səthindəki zolaq da bir o qədər böyük olacaqdır (şəkil 1). Adətən, meteoroloji 
peyklər, İKG və orbital stansiyalar, uçan dairəvi orbitdən əlavə, yerdə baş verən 
qlobal prosesləri müşahidə etmək üçün apogey və perigeydəki yüksəkliklərinə 
görə kəskin fərqlənən elliptik orbitlərdən də istifadə olunur. Günəşə və ya Yerə 
nəzərən iki növ: geosinxron və heliosinxron  orbit  ayırırlar. 

24 
 
 
Şəkil 1. YSP-nin tipləri. Dairəvi  və elliptik orbitlər. 
Kosmik planalmanın  əhatə  sahəsinin qiyməti  ilə orbitin  meyl  bucağı ara-
sındakı  asılılıq  göstərilmişdir. 
 
Geosinxron (geostasionar) orbitlər, peykin Yer ətrafında, onun fırlanma 
sürətinə sinxron uçuşu üçün nəzərdə tutulmuşdur ki, bu da, peykin, yer səthinin 
müəyyən bir sahəsi üzərində asılı  vəziyyətdə qalaraq, onu daim müşahidə 
altında saxlayır. 
Helisinxron orbitlər isə yer səthinin müəyyən sahəsinin eyni işıqlanma 
şəraitində şəklinin vaxtaşırı təkrarən çəkilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Buna 
misal olaraq, heliosinxron orbitdə uçan və ilkin şəkilçəkmə nöqtəsinə 18 
gündən sonra qayıdan “Lendsat” amerikan peykini göstərmək olar.  
Heliosinxron orbitdən kosmik planalma (şəkil çəkmə) müasir geoloji 
proseslərin dinamikasının tədqiqində geniş istifadə olunur. 
Yüksəkliklərinə görə YSP-nin uçuş yollarını üç qrupa bölmək olar: İKG 
və orbital stansiyaların uçduğu aşağıorbitli (200-240 km); meteoroloji və resurs 
YSP-nin uçduğu orta orbitli (500-1500 km); kosmik fəzanı  tədqiq etmək 
məqsədi daşıyan telekommunikasiya peyklərinin uçduğu yüksək orbitli (30000-
90000 km). Geoloji məqsədlər üçün aşağı- və ortaorbitli YSP-dən alınmış 
materiallardan istifadə olunur. 
 

25 
 
III. KOSMOSDAN MÜŞAHİDƏ VƏ ÖLÇÜ TEXNİKASI 
 
3.1. Vizual müşahidələr 
 
Hazırda geologiyada kosmik planalmanın müxtəlif növ nəticələrindən 
istifadə edilir (cədvəl 2). 
Yer səthinin kosmik fəzadan tədqiqinin başlanğıcı, dünyanın ilk kosmo-
navtı Y.A.Qaqarinin kosmosa uçduğu tarix - 1961-ci il 12  aprel hesab edilir. 
Vizual müşahidələr özünün yüksək operativliyi ilə  fərqlənərək, müxtəlif 
məqsədlər: geoloji tədqiqat obyektlərinin dəqiq seçilməsi; müşahidə olunan 
geoloji proseslərin dinamikası  və onun sürətinin qiymətləndirilməsi, naməlum 
geoloji obyektlərin və hadisələrin aşkar edilməsi üçün istifadə edilə bilər. 
 
Cədvəl 2 
Bəzi kosmik planalma növlərinin mühüm parametrləri 
 
 
 
Kosmik pla- 
nalmanın növü 
Planalmanın  
xarakteri 
Atmosferin 
təsiri 
Planalmanın  
aparıldığı vaxt 
İnformasiyanın 
alınma forması 
Passiv Zəif Gündüz 
Şəkil Fotoqrafik 
(KŞ) 
Televiziya Passiv 
Zəif Gündüz Təsvir 
Radiolokasiya (RL) 
Fəal 
 
Çox zəif 
 
Gündüz, gecə 
 
Şəkil, qrafik, təsvir 
İnfraqırmızı 
istilik (İQ) 
 
Passiv 
 
 
Ayrı-ayrı 
atmosfer 
pəncərələri 
Gündüz, gecə 
 
 
İstilik şəkli, qrafik 
 
Spektrometrik Passiv  Zəif Gündüz Qrafik 
Lazer 
 
 
Fəal 
 
 
Ayrı-ayrı 
atmosfer 
pəncərələri 
Gündüz, gecə 
 
 
Qrafik 
 
 
Maqnit Passiv 
İstisna Gündüz, 
gecə Siqnal, 
qrafik 
 
Kosmonavtların bütün müşahidələri xüsusi proqramla aparılır, tədqiqatın 
nəticələri isə jurnal və xəritədə qeydə alınır. Yer səthinin öyrənilməsinin ümumi 
dövründə hələlik buna köməkçi, lakin əhəmiyyətli üsul kimi baxmaq lazımdır. 
Kosmosa müxtəlif profilli mütəxəsislərin, o cümlədən, geoloqların göndəril-
məsi mumkün olduqdan sonra, vizual müşahidələrin  əhəmiyyəti daha da arta 
bilər.