O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

Viruslarni ko’paytirishda laboratoriya hayvonlaridan foydalanish. Amalda ko’pincha 
turli xil zotsiz laboratoriya hayvonlaridan (voyaga yetgan, emadigon sichqon bolalari, quyon, 
maymun, dengiz cho’chqachalari va bosh) foydalaniladi. Hayvonlarning ma’lum turdagi 
viruslarga beriluvchanligi va ularning yoshi viruslarning ko’payish qobiliyati tajribada xisobga 
olinadi. Ko’pincha yangi tug’ilgan hayvonlargina u yoki bu virusga (masalan, emadigan sichqon 
bolalari  —  Koksaki virusiga, sichqon, quyon-  qutirish virusiga, oqsim (yashur) virusi-  dengiz 
cho’chqachasi va gripp virusi–sichqon va og’maxon)  sezgir bo’ladi. 
Bu usulning afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Afzalligi shuki, bunda kultura yoki tovuq 
embrionida  yaxshi reproduksiya qilinmaydigan viruslarni ajratib olish mumkin bo’ladi. Bu 
usulning kamchiligi esa, tajriba qilinayotgan hayvon organizmidagi mikroorganizmlarning begona 
virus va mikoplazmalar bilan aralashib ketishidadir.Bundan tashqari ekonomik etikaviy jihatlari, 
shuningdek, virusning “sof” liniyasini olish uchun keyinchalik hujayra kulturasiga hayvondan 
olingan material yuqtiriladi, bu esa tekshirish muddatini cho’zib yuboradi. 
Virus saqlovchi materiallarni laboratoriya hayvonlarga yuqtirishni turli  (teri ostiga, teri 
ichiga. muskul ichiga, qorin pardasiga, subdural va bosh.) usullari qo’llaniladi. 
Viruslarning laboratoriya hayvonlar organizimida reproduksiya bo’lganligini kasallikni 
ko’zga tashlanadigon klinik rivojlanishi, organ va to’qimalarning patomorfologik o’zgarishi, 
organlardan olingan suspenziyalarda virus borligini gemagglyutinasiya (GAR), neytralizasiya 
(NR) reaksiyalari orqali (agar virus o’z tarkibida gemagglyutinin fermenti tutsa) aniqlash mumkin.  
Metodik ko’rsatmalar  
Viruslarni morozov usulida bo’yash. 
Viruslarni Morozov usuli bilan bo’yash uchun uchta reaktiv tayyorlanadi: 
1)  1 ml muzli sirka kislotasiga 40% li 2 ml formalin eritmasi qo’shiladi va distirlangan suv 
bilan uning hajmi 100 ml ga yetkaziladi; 
2)  1 ml karbol kislotasiga 5 g tanin qo’shiladi va distirlangan suv bilan uning hajmi 100 ml 
ga yetkaziladi; 
3)   5 ml kumush nitrati eritmasiga    ammiak    eritmasi biroz quyqa hosil bo’lgunga qadar 
tomchilab tomiziladi. 
Bo’yash usuli: 1) tayyorlangan  surtma —  1-eritma bilan 1 min davomida fiksasiyalanadi, 
so’ng reaktiv to’kiladi va surtma suv bilan yuviladi; 
2)   u 2-eritma bilan    1—2 min davomida    to bug’ paydo bo’lguncha qizdiriladi, so’ngra 
suv bilan yuviladi; 
3)   3-eritma   .bilan surtma to’q   jigar rang hosil bo’lgunga  qadar qizdiriladi, so’ng suv 
bilan yuvib, quritiladi va mikroskop ostida ko’riladi. Bunda virus elementar tanachalari qora 
rangga bo’yaladi.Morozov usulida bo’yalganda ospa vaksina virusni o’lchami 0.2 mkm bo’lib 

113 
 
kokksimon ko’rinishda bo’ladi. Viruslarning SPT  ni o’rganish. Probirkadagi hujayra kulturasini 
tekshirish uchun mikroskopning buyum stolchasiga probirka shunday qo’yiladiki, undagi bir 
qavatli hujayra qatlami yuqoriga qaragan holda bo’lishi kerak. Bir qavatli hujayra yopishgan  joyi    
probirkaning  qarama-qarshi  tomonidan  qalam bilan belgilab qo’yiladi. 
Materialni yuqtirishdan oldin tuxumning havoli kamera ustidagi po’stlog’i 70º li spirt bilan 
tozalanadi, alangada qizdiriladi, 2% li yod eritmasi surtiladi, ikkinchi marta spirt bilan artiladi va 
qizdiriladi. 
Allantois bo’shlig’iga yuqtirish uchun havoli kamera ( ovoskopda tuxumga yorug’lik tushirilganda 
uning chegarasi oldindan kalam bilan chizib qo’yiladi) ustidagi tuxum po’chog’i qaychi, skalpel 
yoki maxsus asbob yordamida extiyotlik bilan teshiladi. Shpris bilan 0,1—0,2 ml virusli material ( 
antibiotik qo’shilib ishlov berilgan) havo kamerasi chegarasidan 2 —  3  mm  chuqurlikka 
yuboriladi. Tuxum po’chog’idagi teshikka eritilgan parafin quyiladi. 
Zararlangan    embrion     virus juda    ko’paygan  vaqtda, ya’ni 48—72 soat 37
 
ºC  da 
termostatda saqlangandan  so’ng ochiladi. Tuxum spirt bilan artiladi va unga 2% li yod eritmasi 
surtiladi. So’ngra qaychi bilan havo kamera atrofi bo’ylab chizilgan belgidan biroz yuqoriroqdan 
tuxum po’chog’i kesiladi. Bunda tuxum po’chog’i bo’shliqqa tushmasligi uchun, qiyshaytirilgan 
holda ushlanadi (37-rasm). Po’choq  olinib, asta-sekin uning pardasi ham olinadi va xorion-
allantois pardasining virus yuqtirilgan joyida gemorragik, oqimtir shikastlanish o’choqlarining 
bor-yo’qligi qayd qilinadi. So’ngra paster pipetkasi bilan xorion-allantois pardasining qon tomiri 
kam bo’lgan joyidan teshiladi va allantois suyuqligi so’rib olinadi. Keyin xorion-allantois pardasi 
ajratib olinib, ikki marta natriy xloridning izotonik eritmasi bilan yuviladi, Petri kosachasiga 
o’rnatiladi va qora fonda, maxsus (spesifik) zararlanish borligi aniqlanadi. 
Gemagglyutinasiya reaksiyasini qo’yish (GAR). Tovuq embrioni ochilgandan so’ng 
allantois suyuqligi so’rib olinadi va probirkalarga yoki pleksiglasdan tayyorlangan plastinkalar 
chuqurchasiga 0,5 ml hajmda (kontrol uchun  0,5 ml yuqtirilmagan embrionning shunday 
suyuqligidan) quyiladi. So’ngra uning ustiga 0,2 ml 1 % li yuvilgan tovuq eritrositidan qo’shiladi 
va uy temperaturasida saqlanadi. Reaksiya natijasi 40 min. dan so’ng, ya’ni eritrositlar cho’kma 
hosil qilgandan keyin  tekshiriladi. Reaksiya musbat bo’lsa probirkaning  ostida bir –biri bilan 
yopishgan eritrositlardan tashkil topgan yupqa parda zontik xosil bo’ladi. Reaksiya natijalari 4 
tagacha musbat belgi bilan  aniqlanadi. Yaxshi gemagglyutnasiya  + + + + —  bu  holatda 
probirkaning ostida parda zontik yaqol ko’rinishida bo’ladi; + + + pardaning oralarida ochiq joylar 
koladi; + + eritrositlarning birlashishida viruslar kamayganligi sababli parda chetlari tekislashadi; 
+ kam agglyutinasiyalangan eritrositlar birikmalari bilan o’ralgan eritrositlarniig cho’kmasi; — 
eritrositlar cho’kmasining atrof chegarasi yaqqol ko’rinib turadi, ammo kontroldan (eritrositlar 
tugmacha formasini oladi) farq qilmaydi-  Agar tajribadagi probirkalarda gemagglyutinasiya 
bo’lib, kontrol probirkalarda bo’lmasa, bu —  tekshirilayotgan suyuqlikda virus borligini 
ko’rsatadi. 
Viruslarni indikasiya qilishda tekshirilayotgan suyuqliklarda viruslarning titrini ( miqdoriy 
ko’rsatkichini) aniqlash muhim amaliy ahamiyatga ega. Virus saqlovchi materialni maksimal 
suyultirilganda virus o’zining (SPT. GAR, xayvonlarni nobud qilish va bosh.) infeksion aktivligini 
na’moyon qila oladigan miqdoriga virus titri deb ataladi. Titr 1 birlik qilib olingan, ya’niy shu 
titrda viruslar 50% yuqtirilgan kulturalarda SPT keltirib chiqaradi. GAR virus tirtri deb ++ ( I AE 
–  bitta agglyutinasiya beruvchi birlik) dan kam bo’lmagan eritrasitlarni agglyutinasiyasini 
beruvchi eng ko’p suyultirilgan eritmasiga aytiladi. Viruslarni titrlarini aniqlash , viruslarning 
ishchi, yuqish  dozalari ishlab chiqishda va keyinchalik viruslarni   
Bakteriofaglar ( “bakteriya va yunoncha so’z phagos yeb yuboruvchi) –bakteriya 
hujayralariga maxsus kirishi va ularda parazitlik  qilib, lizisga, o’limga olib keluvchi bakteriya 
viruslari xisoblanadi. 
Bakteriofaglar atrof-muhitda, suv havzalarida, tuproqda keng tarqalgan.Shu bilan birgalikda 
ularni  ko’pchiligi bakteriyalardan va boshqa mikroorganizmlardan va  zamburug’lardan 
topilgan.Shuning uchun bakteriofaglar keng ma’noda umumiy so’z bilan fag deb nomlanadi. 
Faglarni nomlashda lotin, yunon va rus alfaviti hariflaridan, sifrlardan foydalaniladi va ularning 
oldida bakteriya avlodi va turi yoziladi ( E. coli  T2 ). Qarindosh avlod va tur vakillarini 

114 
 
nomlashda, ularning ajratib olingan manbasi nomi beriladi: kolifaglar, stafilofaglar, aktinofaglar 
va bosh. 
Faglarni asosan elektron mikroskopda ularning ultrastrukturasi o’rganiladi (rasm 38). Faglar 
shakli va struktura tuzilishi jihatdan bir nechta morfologik tiplarga bo’linadi:  ipsimon; mayda 
kubsimon  
(ba’zilarida o’simtalar analogi bo’lishi mumkin); spermatozoidsimon faglar, ya’niy kubsimon 
boshi va dum qismidan iborat bo’lib, ustida qisqaruvchi va qisqarmaydigan yopqichlar mavjud 
bo’ladi. Faglarni o’lcham 20 dan 800 nm gacha bo’ladi. 
Faglar o’zlarini tarkibida DNK yoki RNK tutadi. Faglarni nuklein kislotalari ikki ipli, bir 
ipli, chiziqli halqasimon bo’lishi mumkin. Ko’pchilik faglar ikki ipli halqasimon DNK tutadi. 
Struktura tuzilishlari viruslarga o’xshash kapsid va kapsomerlar faglar shakillanishida qatnashadi, 
lekin faglarda simmetriya tiplari aralash bo’ladi. Bosh qismi kubsimon simmetriyaga ega bo’lsa 
dum qismida spirallsimon simmetriya tiplari uchraydi. 
Faglarni antigen xususiyati. Bakteriofaglar gruppospesifik va tipospesifik antigenlar tutadi 
va ular immunogen xususiyatga ega, organizmda maxsus antitelalar hosil qiladi.Bu antitelalar 
faglar bilan birikib ularni bakteriyaga qarshi litik xususiyatini neytrallashi mumkin.Tipospesifik 
xususiyati bo’yicha faglar serotiplarga bo’linadi. 
Rezistentligi (chidamliligi). Viruslarga qaraganda tashqiy muhit faktorlariga ancha chidamli. 
Temperatura tasirida 65-70ºS o’ladi,bundan tashqari UF nurlari va radiasiyaning yuqori dozalari, 
kislota, farmolinlarga chidamli.Uzoq vaqt past temperaturada, quritganda saqlanib qoladi. 
Faglarning yuqumliligi o’ta maxsus bo’lib, ma’lum bakteriyalarda ko’payadi. Ularni maxsus  
strukturasiga nisbatan sezgir bakteriyalarda reseptorlar mavjud.Faglarni sezgir bakteriyalar bilan 
maxsus o’zaro munosabatiga asosan faglar quyidagi ko’rinishlarda bo’ladi: polivalent – qarindosh 
bakteriyalarda ko’payya oladi; monovalent-  ma’lum tur bakteriyalarda ko’payadi; tipovoy – 
bakteriya turlarining aloxida tiplarida ko’paya oladi. 
Faglarni bakteriya bilan o’zaro munosabati viruslarga o’xshab produktiv, abortiv va 
integrativ ko’rinishda kuzatiladi. Produktiv formada fag bakteriyani to’liq lizisga uchratadi va 
fagning avlodlari hosil bo’ladi. Abortiv formada, bakteriya lizisga uchramaydi va fagning 
avlodlari ham hosil bo’lmaydi. Integrativ tipda esa fag bakteriyaning xromosomasiga kirib oladi  
va u bilan birga (profag) turadi. Shuning uchun faglarni bakteriyalar bilan o’zaro munosabati 
natijasida ular ikki xil ko’rinishda, virulent va avirulent (mo’’tadil) bo’ladi. 
Virulent faglarni bakteriyalar bilan o’zaro munosabati produktiv tipda kuzatiladi. Ularning 
reproduksiyasida 200-300 ta yangi faglar xosil bo’ladi. 
Mo’’tadil faglar virulent faglardan farqlanib ularning bakteriyalar bilan munosabati 
produktiv yoki integrativ bo’lishi mumkin (rasm -39). Produktiv ko’rinishda virulent fagdan 
reproduksiyasida farq kuzatilmaydi va bakteriyaning lizisi bilan tugaydi. Integrativ tipda fag 
genomi bakteriyaxromosomasiga kirib oladi va sinxron ko’rinishda ko’payayotgan bakteriya 
genomi bilan birga replikasiya bo’ladi, bakteriyani lizisga uchratmaydi. Shunday DNK saqlovchi 
faglar p r o f a g  deb ataladi, bakteriya esa  “l i z o g ye n” li kultura deb nomlanadi, chunki 
bunday lizogenli bakteriyalarda har doim profag aktivlansa lizisga uchrash ehtimoli yuqori 
bo’ladi.. Bunday bakteriyalar profagni o’z avlodlariga o’tkazadi. Lekin,  fag replikasiyaga 
uchramaydi va o’z naslini qoldirmaydi. Buning sababi bakteriya hujayrasida fagni 
transkripsiyasini to’xtatib turuvchi past molekulyar oqsil repressor ishlab chiqiladi. Repressorlar 
biosentizini fag genlari boshqaradi. Shuning uchun bunday lizogenli bakteriyalarda boshqa 
faglarga nisbatan immunitet xosil bo’ladi, ya’niy boshqa yaqin qarindosh faglar bakteriyaga kira 
olmaydi.Ammo, lizogen termini shu bakteriyalarni har doim lizisga uchrashi mumkinligini 
bildiradi. Buning isboti sifatida, bakteriyalar tarkibidagi fag o’z-o’zidan spantan ravishda, yoki 
fizik, kimyoviy faktorlar ta’sirida vegitativ formaga o’tishi va  bakteriya hujayrasini lizisga 
uchratishi mumkin. Bakteriya xromosomasidan ajrab chiqgan fag, bakteriyadan ma’lum ma’lum 
informasiya saqluvchi genlarni o’ziga biriktirib olishi va bu ma’lumotlarni boshqa bakteriyalarga 
(transduksiya xodisasi) o’tkazishi mumkin. Bakteriyalar oldin o’zlarida kuzatilmagan belgi va 
xususiyatlarni na’moyon qilishi mumkin. Profag ta’sirida bakteriyalarni xususiyatlarini o’zgarishi 
“ fagli konversiya” deb nomlangan ( lot. sonver-sio- o’zgartirmoq).  

115 
 
Bakteriofaglar amaliyotda quyidagi maqsadlarda qo’llaniladi; fagoterapiyada, 
fagoprofilaktikada, fagoidentifikasiyada va fagotiplashda.Bundan tashqari ichak tayoqchasini 
kolifagi tashqi muhit ob’ektlarini ifloslanishini aniqlashda sanitar ko’rsatkich (indikator) 
mikroorganizm sifatida qo’llaniladi: 
1) fagoterapiya —  ayrim  yuqumli  kasalliklarni keltirib chiqaradigan (shigella, protey, 
stafilokokk, ko’k yiring tayoqchasi) bakteriyalarga qarshi davolashda ishlatiladi.  
2) fagoprofilaktikada —  epidemik o’chokda    bo’lgan  kishilar orasida   ayrim 
kasalliklarning oldini olishda   (masalan, dizenteriya, vabo);   
3) fagoidentifikasiyada —  fag yordamida bakteriya kulturasini qaysi turga mansubligini 
aniqlash;  
4)   fagodiagnostika     kasal     organizmidan      (masalan, najasdan)   fagni ajratib olishdan 
iborat  bo’lib, organizmda shu fagning mikrobi borligini ko’rsatadi,  ya’ni fag bilan diagnoz 
qo’yish; 
5) fagotiplash - bakteriyalarni  fagotipini aniqlashda, ya’ni fagotipning, bir turdagi bakteriya 
shtammini shu tipga xos faglar bilan lizis  qilish orqali aniqlanadi; bu esa tekshirilayotgan  
kulturalarni belgilaganda,  kasallikni epidemiologik tekshirishda ayniqsa muhimdir. 
Amaliyotda bulonda o’stirilgan bakteriyalar hujayralaridagi virulent faglar reproduksiyasi bu 
hujayralarning lizisga uchrashi va muhitning tiniq, yaltiroq tusga aylanishi bilan tugaydi. Petri 
kosachasidagi agarli muhitda sezuvchan bakteriyani gazon usuli bilan o’stirilganda faglar lizis 
o’choqli yoki yaxlit zonalarini hosil qiladi. Bu esa, fagning kopsentrasiyasiga bog’liqdir. Lizisning 
o’choqli  zonalari fagning negativ koloniyalari yoki steril dog’lar —  pilakchalar deb nomlanadi. 
Ular ma’lum faglarga xos morfologiyaga ega bo’lib, birgina fag zarrachasidan hosil bo’ladi va 
boshqa hujayralarga kirishi va keyinchalik ko’payishi natijasida hosil bo’ladi.  
Fagning «sof liniyasini» (boshqa faglar aralashmasidan holi) olish uchun morfologik 
jihatdan bir xil bo’lgan negativ koloniyalarning qator    passajlari bir xil  bakterial shtamm 
gazonining aynan o’zida olib boriladi.  
Metodik ko’rsatmalar 
Fagni atrof-muhitdan ajratib olish. Virulentli fag olish uchun dastlabki material (suv, 
najas suspenziyasi va boshkalar) bakteriya filtridan o’tkaziladi. So’ng filtrat tayyorlanadi. Olingan 
filtrat ma’lum bakteriya kulturasi bilan birgalikda bulonga ekiladi va termostatda 37°S da 18—24 
soat davomida saqlanadi. Kultura lizisga uchragandan so’ng, qolgan bakteriya hujayralaridan fag 
sentrafuga yordamida yoki filtrdan o’tkazib tozalanadi. Filtratda fagning borligini sifat va son 
jihatidan aniklaydigan usullar bilan tekshiriladi. 
S.aureus fagini sifatini aniqlash usuli
 
Oziqli agarli Petri kosachasiga S.aureus  sutkali, 
bulonli kulturasi gazon bilan ekiladi va 37°S da 10—15 min davomida quritiladi. So’ng gazon 
yuzasiga bir tomchi fag tomiziladi  va ikkinchi chetiga tomchi yetib borguncha Petri kosachasi 
qiyshaytiriladi. Termostatda bir sutka davomida inkubasiya qilinganidan so’ng, kosacha ko’zdan 
kechiriladi, bunda fag tomchisi tekkan yerda lizis zonasining borligi belgilanadi. 
Miqdoriy usul — Grasia usuli bilan fagning titrini aniqlash. 
Usulning moxiyati. Probirkadagi suyultirilgan GPA ga indikator mikrobidan va suyultirilgan 
ma’lum fag saqlovchi materialdan 1.0 ml quyiladi va yaxshilab aralashtiriladi so’ng Petri 
kasachasiga quyib inkubasiya qilingandan kiyin kosachadagi negativ koloniyalar sanaladi va 1.0 
ml tekshirilayotgan materialdagi virus miqdori xisoblab topiladi. Tajriba o’tkazish uchun oldindan 
quyidalarni tayyorlash dozim:  
a) oziqli agar Petri kosachasiga quyiladi, termostatda kuritiladi; 
b) 3—4  ml dan probirkaga quyilgan, 0,7%  li yarim suyuq oziqli agar suv hammomida 
eritiladi. 
 Tekshirilayotgan    fag o’n martadan  (10
-2
-10
-7 
va yana ham fagning taxminiy titriga ko’ra 
ko’proq suyultirshi mumkin) natriy xloridning izotonik eritmasida suyultiriladi. So’ng eng oxirgi 
suyultirilgan (10
-7
) fagdan  0,5 ml olib, shy  hajmdagi fagga sezuvchan bakteriyaning sutkali 
bulonli  kulturasi bilan aralashtiriladi va 45 S gacha sovutilgan, yarim  suyuq  agarli  probirkaga 
quyiladi. Bu aralashma tezlikda agarli Petri kosachasiga quyiladi, nadijada yupqa qavat hosil qilib 
qotadi. Bakteriyalar va yarim cyyuq agar bilan keyingi (10 
6
) suyultirishdagi fag aralashmasi ham 

116 
 
xuddi shunday  tayyorlanib, boshqa kosachadagi agar yuziga quyiladi,  keyin — 10 
5
 suyultirilgan 
joydan aralashma  tayyorlanadi. 
Agarning ikkinchi  quyilgan qavati qotganidan  so’ng kosacha 37°S da inkubasiya kilinadi. 
Fag  bilan  zararlanmagan bakteriyalar ko’payib, oziqli agar yuzasida bir tekis o’sib, gazon hosil 
qiladi. 
Fag bilan zararlangan har bir bakteriya lizisga uchraydi va natijada bir necha yuz yangi fag 
zarrachalarn ajralib  chiqadi. Ular butun hujayralarga  yana kiradilar va sikl  qaytadan boshlanadi. 
Hujayralar lizisi natijasida yaxlit bakterial gazon ichida  «steril» dog’lar yoki fagning negativ 
koloniyalari hosil bo’ladi. Shu dog’larning soni aralashmadagi ekilgan fag zarrachalarining soniga 
teng. Ya’ni 1 ml tekshirilayotgan suspenziyadagi miqdorini ko’rsatadi, bu esa uning titri deb 
ataladi. Masalan 10 
-  7 
suyultirilgan namunadan ekilganda hosil bo’lgan fagning “steril” dog’lar 
soni 5 ta ekan, bunda 1 ml tekshirilayotgan suspenziyadagi fag miqdori 7,5 x 10
7
 teng bo’ladi. 
 
 
Labaratoriya mashg’uloti 5 
Mavzu: Dorilarning va dorivor xom ashyolarni sanitar mikrobiologik usullarda tekshirish. 
Dorivor preparatlarning sterilligini aniqlash usullari.  
1. Darsning maqsadi: Talabalarda  dori-darmonlar va dori vositalarining mikrob bilan zararlanish 
manbalari , zararlanishnung oldini olish choralari, zararlanishning mikrobiologik nazorat qilish 
usullari haqida bilim hosil qilish. 
2. Darsning vazifasi: Talabalarda  dori preparatlardagi umumiy va patogen mikroblar sonini 
aniqlash usullarini , dorivor moddalarning sterilligini aniqlash usullarini o’rgatish. 
Mavzuga mustaqil tayyorlanish uchun savollar. 
1. Dori-darmonlar  va  dori vositalarining mikrob bilan zararlanish manbalari. 
2. Dori-darmonlarning mikrob bilan zararlanishining oldini olish choralari. 
3. Dori-darmonlarning zararlanishini mikrobiologik nazorat qilish usullari. 
4. Sterillangan dorivor moddalarni ishlab chiqarishdagi asosiy talablar. 
5. Pirogenlar, ularning dorivor moddalarga tushib qolish xavfi. 
6.  Dorivor moddalarning sterilligini aniqlashning metodlari. 
3. Darsning mazmuni: 
1. O’simliklarda uchraydigan mikroorganizmlarning asosiy turlari va ular to’grisida ma'lumot. 
2. O’simliklarda uchraydigan kasalliklar va ularga qarshi kurash choralari. 
3. Dori-darmonlar  va  dori vositalarining mikrob bilan zararlanish manbalari. 
4. Dori-darmonlarning mikrob bilan zararlanishining oldini olish choralari. 
5. Dori-darmonlarning zararlanishini mikrobiologik nazorat qilish usullari. 
      4. O’quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi  (metod, forma, (shakl) vosita, usul, 
nazorat, baholash). 
         a) Darsning turi-suhbat 
         b) Metod:- 1.Davra suhbati”, 2. “Qor bo’ron”, 3.”interaktiv usul”. 
         v) Forma(shakl)-guruh 
         g) Vosita-doska, tarqatma material, tablitsa, tayyor preparat, mikroskop,  
           kompyuter, labarator idish, uskunalar. 
          d) Usul-nutqli 
         ye) Nazorat-kuzatish ( ko’rish)  
         j) Baholash – o'z-o'zini va umumiy baholash. 
     5.Metodlar –1.Davra suhbati”, 2. “Qor bo’ron”, 3.”interaktiv usul”. 
 “Davra suhbatsh” ish o'yinini o'tkazish metodikasi. 
         Ish uchun zarur:  
          Vaziyatli masala va savollar tuplami alohida oq qog’ozlarga pechatlangan. 
         Guruhdagi talabalar soniga qarab qur'a tashlash (jerebevka) uchun savollar.  
         Toza qog’oz varaqlari. 

117 
 
        
 
5.1-rasm 
 Ish bajarish tartibi: 
         1. Qur'a tashlash yo'li bilan guruh 3-4 ta talabadan iborat bo'lgan kichik guruhlarga bo'linadi. 
         2. Har bir kichik guruh alohida stol atrofiga o'tiradi, toza qogoz varoq va ruchka tayorlanadi. 
         3. Varaqda sana, guruh soni,fakultet ish uyinini nomi, shu kichik guruhda ishtirok etadigan 
talabalar familiyasi, ismi, sharifi yoziladi. 
         4. Har  bir kichik guruhlarni bitta qatnashchisi o’qituvchisini oldiga kelib konvertdan 
topshiriq variantini oladi. 
         5. Talabalar varaqga o'zlarining topshirqlarini ko’chiradilar. 
         6. Bu varaq stol aylana yuboriladi. 
         7. har bir student o'zuni javob variantini yozadi va boshqaga uzatadi. 
         8. Har bir student javobiga 3 min ajratiladi. 
         9. Vaqt tugagach javob varog’i o'qituvchiga topshiriladi. 
         10.Hamma qatnashchilar natijalarni muhokama qilishadi, to'g’riroq   
               javoblarni tanlashadi va ularga maksimal ball qo’yiladi. 
         11. Muhokamaga 15 min ajratiladi. 
         12. Talabalar javoblari uchun reyting ballarini olishadi. 
         13. Talabalar olgan ballari shu mavzu bo'yicha joriy ballashda  
               qo’llaniladi. 
         14. Jurnalning pastki bo'sh qismida ish uyini o'tkazilganligi haqida  
               yozib qo’ yiladi va guruh sardori qo'l qo'yadi.  
1. 
Talabalar ishlari o'qituvchida saqlanib qoladi. 
 Ish uyini o'tkazish uchun      savollar to'plami. 
1. Dori-darmonlar  va  dori vositalarining mikrob bilan zararlanish manbalari. 
2. Dori-darmonlarning mikrob bilan zararlanishining oldini olish choralari. 
3. Dori-darmonlarning zararlanishini mikrobiologik nazorat qilish usullari. 
4. Sterillangan dorivor moddalarni ishlab chiqarishdagi asosiy talablar. 
5. Pirogenlar, ularning dorivor moddalarga tushib qolish xavfi. 
6.  Dorivor moddalarning sterilligini aniqlashning metodlari. 
2.“Qor bo’ron ” usulida ish o’yinini o’tkazish.  
         Maqsad: Guruh talabalarining qammasini bir vaqtning o’zida bilimini nazorat qilish. 
Ishni o’tkazish tartibi: 

118 
 
Guruh 2-3 talabadan iborat kichik guruhchalarga bo’linadi. Guruh talabalarining hammasi bitta 
savol yoki vaziyatli masalani o’zaro taqlil qilishadi. Har bir to’g’ri javob bergan guruhchaga ball 
sifatida qor bo’ron yozib qo’yiladi. Natijada eng ko’p bo’ronlar to’plangan guruhcha qolib bo’ladi.