Mühazir Arxitektura anlayışı. Fon Neyman prinsipləri. Ehm-lərin inkişаf tаriхi və nəsilləri

Arxivləşdirmə proqramı  
 Komputerdə  aparılan  mühüm  əməliyyatlardan  biri  də  informasiyanın 
arxivləşdirilməsidir.  Bu  əməliyyat  hər  şeydən  əvvəl  mühüm  faylların  qorunması 
baxımından  onların  ehtiyat  kopiyalarının  saxlanılması  üçün  əhəmiyyətlidir.  Belə  ki, 
faylların hər hansı səbəbdən korlanması zamanı onları arxivdən bərpa etmək olar. Eyni 
zamanda  bu  əməliyyat  bərk  diskdə  istifadə  olunmayan  faylların  arxivləşdirilməsi 
hesabına  diskin  xeyli  hissəsinin  boşaldılmasına  və  boş  yaddaş  sahəsinin  artırılmasına 
imkan  verir.  Arxivləşdirilmə  əməlyyatının  aparılması  üçün  sistemdə  xüsusi  utilitdən 
istifadə edilir: Аrхivацiə dаnnых 
Beləliklə,  arxivləşdirilmə  proqramı  Аrхivацiə  dаnnых    verilənlərin  ehtiyat 
kopiyalarının  yaradılması  və  onların  arxivdən  bərpa  edilməsi  üçün  istifadə  edilir.  Bu 
proqram  verilənlərin  ehtiyat  kopiyalarının  müxtəlif  disklərdə  yazılıb  saxlanılmasına 
imkan verir. 
Fayl və qovluqların arxivləşdirilməsi aşağıdakı addımlardan ibarətdir: 
1. Arxivləşdirilən fayl və qovluqların seçilməsi; 
2. Onların kopiyalarının yerləşdirilməsi üçün qurğuların seçilməsi; 
downloaded from KitabYurdu.org

143 
 
3. Bilavasitə arxivləşmə prosesi. 
Windows  sisteminin bərpası  
Təcrübə  göstərir  ki,  kompüterdə  işləyərkən  bəzi  hallarda,  xüsusilə  də  yeni 
qurğuların  və  ya  proqramların  quraşdırılmasından  sonra  əməliyyat  sisteminin  işində 
müəyyən  sapmalar  baş  verir,  sistem  həmişəki  kimi  saz  işləmir  həmişəkindən  fərqli 
olaraq  kompüterin  sürəti  aşağı  düşür.  Hətta  elə  hallar  ola  bilir  ki,  bu  cür  proqramları 
ləğv etməkdən sonra da vəziyyət düzəlmir. Odur ki, belə vəziyyət yarandıqda Windows 
XP  sisteminin  tərkibində  olan  xüsusi  proqramdan  istifadə  edərək  əməliyyat  sisteminin 
əvvəllər stabil  işlədiyi  vəziyyətini bərpa etmək  olur.  Yəni, bu  halda sistem  fayllarının 
bərpa  olunması  üçün  xüsusi  mexnizmdən  istifadə  edilir.  Bu  mexanizmin  mühüm 
xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  sistem  bərpa  olunarkən  kompüterdə  olan  sənədlər 
korlanmır. 
Sistemin  bərpası  proqramının  icrası  üçün  Baş  menyudakı  Prоqrаmmы
→
 
Stаndаrtnыe
→
Sluжebnыe
→
Vоsstаnоvlenie sistemы əmrlərini ardıcıl seçirik. Nəticədə 
Vоsstаnоvlenie sistemы adlı dialoq pəncərəsi ekrana çıxır. 
 
Zədələnmiş  sistemin  bərpası  üçün  bu  dialoq  pəncərəsində    Vоsstаnоvlenie  bоlee  
rаnneqо sоstоəniə kоmpьюterа (Kompüterin daha əvvəlki vəziyyətinin bərpa olunması) 
rejimi  seçilir  və  Dаlee  düyməsi  sıxılır.  Nəticədə  bərpaolunma  nöqtəsini  seçmək  üçün 
nəzərdə tutulan xüsusi dialoq pəncərəsi ekrana çıxır. 
Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  seçilən  tarixdən  sonra  quraşdırılmış  proqramların  heç 
biri ondan sonra işləməyəcək. 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. О.А.Аkulоv, N.B.Medvedev. Infоrmаtikа. Bазоvыy kurs. Mоskvа, 2007 
2.S.Simonoviч, Q.Evseev, A.Alekseev.Speцialьnaə informatika. Uчebnoe posobie. 
Moskva, AST Press, 2002 
3. Ə.Abbasov, M.Əlizadə və s. İnformatika və kompüterləşmənin əsasları. Dərslik. 
Bakı, 2006. 
4. www.ilkaddimlar.com 
 
 
Mühazirə 
21 
UNIX, LINUX, Mac OS əməliyyat sistemləri. 
downloaded from KitabYurdu.org

144 
 
 
Unix Əməliyyatlar Sistemi 
1969-cu  ildə  AT&T  şirkətinin  proqramçıları  Ken  Tompson  Denis  Ritçi  PDP-7 
kompüteri üçün kiçik bir ƏS yaratdılar. Bu ƏS-nə UNIX adını verdilər. Lakin, AT&T 
şirkətinin planında bu ƏS-nin yayılması yox idi və şirkət onu ABŞ elmi müəssisələrinə 
simvolik qiymətə verdi. Demək olar ki, bütün universitetlərin hesablama mərkəzlərinin 
nümayəndələri  bu  ƏS-dən  istifadə  edirdilər  və  bir-birləri  ilə  bu  ƏS  vasitəsilə 
əməkdaşlıq edirdilər. Onlar özləri səhvlər yaradır, faydalı proqram və utilitlər yaradır və 
onları istifadə edirdilər. Onların işinin nəticəsi - Unix ƏS-nin tam versiyası oldu (1990-
cı  ildə).  Bu  versiyanın  adı  Unix  System  V  Release  4  –  SVR4  idi.Unix  istifadəçi 
qruplarından  biri  Berklidə  Kaliforniya  universitetində  idi.  1977-ci  ildə  bu  elmi 
müəssisənin mütəxəssisləri Unix tarixində növbəti addımı atdılar.  Belə ki, onlar 2BSD 
(Berkeley Software Distribution) ƏS ilə maqnit lentlərin yayılmasına başladılar. Onun 
75 nüsxəsi  satıldı.  Unix  və  Unix-əsaslı sistemlərin  çoxlu  növləri  var. Onlardan  ən çox 
tanınanları aşağıdakılardır: 
· Solaris (əvvəllər SunOS adlanırdı). Bu ƏS – SUN Microsystems-ə məxsudur;  
· IBM şirkətinə məxsus olan AIX; 
· DEC şirkətinə məxsus olan DEC Unix; 
· SCO UnixWare və s  
Yuxarıda  adları  qeyd  olunan  ƏS-lərinin  hamısı  kommersiya  məqsədlidir  və  onların 
çoxu  yüksək  qiymətə  malikdir.  Onlar  müxtəlif  arxitekturalarda  işləyirlər  (Intel,  Sparc, 
Alpha, PowerPC və b.). 
Unix əməliyyat sistemlərinə  GNU/Linux, FreeBsd, Solaris, AİX, HPUX və s. misal 
göstərmək olar. Bu misal gətirdiyimiz Unix sistemləri hansısa məsələlərdə bir-birindən 
müəyyən fərqə malik olsalar da, ümumi Unix standartlarına hamısı cavab verir. 
Unix sisteminin digər sistemlərdən fərqləndirən bir çox üstün və çatışmayan cəhətləri 
vardır. Belə bir anlayış mövcuddur ki, Unix proqramçıların proqramçılar üçün yaratdığı 
sistemdir, yəni Unix adi istifadəçilər üçün yox, proqramçılar üçün nəzərdə tutulmuş bir 
sistemdir. Unix sistemlərindən istifadənin çətinliyi və proqramçılara bu sistemlərin bir 
çoxunda nüvədən tutmuş (kernel), istifadəçi proqramları, kompiyatorlar, kitabxanalar və 
downloaded from KitabYurdu.org

145 
 
s. proqram kodlarında istənilən dəyişikliyi edə bilmə imkanının verilməsi bunu deməyə 
əsas verir. 
Unix  sistemlərinin  bir  çoxu,  o  cümlədən,  GNU/Linux,  FreeBsd,  OpenSolaris  və  s. 
tam  açıq  kodlu  sistemlərdir.  Yəni  proqramçı  istənilən  qurğunun  drayverində,  nüvə 
kodunda, kompilyatorda və s.- də istənilən dəyişikliyi edib, yenidən kompilyasiya edib, 
sistemdəki  öz yeni dəyişikliklərindən istiadə edə bilər. Bu səbəbdən Unix sistemlərini 
əsasən, sistem proqramçıları işlədir. 
Təhlükəsizlik,  etibarlılıq,  performans.  Unix  sistemləri  mövcud  sistemlər  arasında 
ən  təhlükəsiz,  etibarlı  və  sürətli  olduqlarına  görə,  bir  qayda  olaraq,  ancaq  imkanlı 
şirkətlər Unixdən istifadə edir və bu sistemlər daha çox inkişaf etmiş ölkələrdə yayılıb. 
Səbəb Unix sistemlərinin texniki xidmətinin həddən artıq baha olmasıdır. Bizim ölkədə 
də tədricən bir çox banklar, internet provayderlər, Mobil operatorlar təhlükəsizlik və s. 
məsələlərə görə Unix-ə keçirlər.  
Linux  əməliyyat sistemi 
Linux-un tarixi.  
Hal-hazırda  Unix-əsaslı  ƏS-lərindən  ən  çox  maraq  cəlb  edənləri  açıq  kodlu  ƏS-
ləridir. Bu sistemlərdən biri də Linuxdur. 
Linux – əvvəllər Unixin müstəqil yayılan versiyası kimi işlənmişdir. 
1991-ci ildə Helsinki universitetinin tələbəsi Linus Torvalds Linuxun ilk versiyasını 
təqdim  edir.  O,  Linuxu  Minix  ƏS-nin  əsasında  yaratmışdır.  Minix  –  Unixin  fərdi 
kompüterlər üçün yaradılmış məhdud analoqudur. 
1992-ci ilin martında ilk “demək olar ki, səhvsiz” versiyanın buraxılmasından sonra 
dünyanın  əksər  proqramçıları  bu  ƏS-nin  üzərində  işləməyə  başladılar  və  Linux  ƏS 
inkişaf etməyə başladı. 
Hal-hazırda Linux tamfunksiyalı, açıq və demək olar ki, pulsuz ƏS-dir. Lakin, GNU 
layihəsi çərçivəsində proqram təminatı olmasaydı bu baş verməyəcəkdi. GNU – GNU’s 
not Unix, yəni, GNU Unix deyil deməkdir. 
downloaded from KitabYurdu.org

146 
 
Linux  –  GNU-nun  çoxlu  utilitlərini  özündə  saxlayır:  bir  çox  proqramlaşdırma 
dillərinin  (C,  C++,  Fortran,  Pascal,  LISP,  Ada,  BASIC,  SmallTalk,  Perl,  PHP  və  s.) 
translatorları, mətn redaktorları, çap utilitləri və başqaları. 
GNU layihəsi azad yayılan proqram təminatı fondunun  - Free Software Foundation 
(FSF) hesabına inkişaf edir. 
Linux – Unixin analoqudur. Unix kimi o da azad yayılan çoxməsələli, çoxistifadəçili 
ƏS-dir.  Linux  xüsusi  olaraq,  Intel  prosessorlu  fərdi  kompüter  platforması  üçün 
hazırlanmışdır  və  arxitekturanın  üstünlükləri  sayəsində  məhsuldarlığın  artırılmasına 
imkan verir. Həmçinin, Linux digər platformalara da keçdi. 
Linux-un  nüvəsi.  Nüvə  -  ƏS-nin  əsasıdır.  O,  yaddaşın  paylanması,  proseslərin  və 
perfieriya  qurğularının  idarə  olunmasına  cavab  verir.  Kompüterin  fiziki  yaddaşı  ilə 
müqayisədə,  operativ  yaddaşın  böyük  həcminin  dəstəklənməsi  üçün,  nüvə  operativ 
yaddaşın  səhifələrini  sərt  diskdə  yerləşdirməklə,  adaptiv  yaddaşdan  istifadə  etməyə 
imkan verir. 
Linuxun nüvəsi FAT və FAT32 də daxil olmaqla bir çox fayl sistemlərini dəstəkləyir. 
Linuxun  öz  fayl  sistemləri  (ext2  və  ext3)  disk  yaddaşından  optimal  istifadə  üçün 
hazırlanmışdır. 
GNU  utilitləri:  Linux - GNU utilitlərini özündə saxlayır. Bu utilitlər olmadan ƏS-i 
ilə işləmək mümkün deyil.  
X  Window:  Linuxda  istifadəçinin  qrafik  interfeysi  X  Window  vasitəsilə  verilir. 
Müxtəlif pəncərə şəklində menecerlər (IceWM, WindowMaker, Fluxbox və s.), KDE və 
GNOME kimi qrafik vasitələr multimedia vasitələri ilə rahat işləməyə imkan verir. 
DOS  və  Windows  interfeysləri:  Linux  fərdi  kompüterlər  üçün  yaradıldığından 
proqramçılar  hesab  edirlər  ki,  MS-DOS  proqramları  ilə  uyğunluq  yaratmaq  olar. 
Linuxda distributivin bir hissəsi kimi DOS emulatoru təklif olunur. O, Linux vasitəsi ilə 
birbaşa 
olaraq 
DOS 
proqramını 
yerinə 
yetirməyə 
imkan 
verir. 
Microsoft  Windowsun  proqramlarının  işləməsi  üçün  bir  neçə  vasitə  hazırlanmışdır. 
Onlardan ən çox tanınanı Wine-dır. Wine – Windows API-ın sərbəst realizə edilməsidir.  
Wine, həmçinin, Linuxun distributivlərinin çoxunda var.  Linux – DOS və Windows 
fayl sistemləri arasında faylların problemsiz ötürülməsinə icazə verir. Belə ki, bunu sərt 
downloaded from KitabYurdu.org

147 
 
diskin  uyğun  bölmələrinə  müraciət  etməklə  həyata  keçirir.  Lakin,  bu  zaman  bəzi 
tənzimləmələr etmək lazımdır. 
Şəbəkəni  dəstəkləməsi:  TCP/IP  –  Unix  və  Linuxun  istifadə  etdiyi  əsas  şəbəkə 
sistemidir.  TCP/IP  –  internet  üçün  hazırlanmış  protokollar  yığımıdır.  Yalnız  lokal 
şəbəkəyə  birləşmək  üçün  Unix  maşını  da  TCP/IP  istifadə  edir.  Həmçinin,  Linux 
IPX/SFX, AppleTalks və s. bu kimi protokolları dəstəkləyir. 
Linuxu  internetdən  tamamilə  pulsuz  və  qanuni  şəkildə  endirə  bilərsiniz. 
Başa düşürəm, bu tamamilə pulsuz başa gəlmir. Çünki, siz kompüter, yazmaq üçün CD-
ROM disk almalısız, internet və elektrik enerjisi üçün pul ödəməlisiz. Lakin, distributiv 
özü tamamilə pulsuzdur. 
Çoxları  başa  düşmürlər  ki,  ƏS  necə  ola  bilər  ki,  pulsuz  olsun  və  nəyə  görə?  Bunu 
aydınlaşdıraq.  Məsələn,  televiziya  proqramları  pulsuzdur  və  bu  heç  kimi 
təəccübləndirmir.  İstənilən  şəxs  televizor  ala,  adi  antena  quraşdıra  və  bir  neçə  kanala 
pulsuz  şəkildə  baxa  bilər.  Linux  üçün  də  belədir.  Deyə  bilərsiz  ki:  “Mən  reklama 
baxmaqla, televiziyaya pul vermiş oluram və ya televiziya elə düşünür ki, mən onların 
reklamlarına  baxıram.”  Haqlısız,  bu,  Linux  üçün  də  keçərlidir.  Siz  Linuxdan  istifadə 
etməklə Linuxu hazırlayanlara sanki, pul ödəmiş olursunuz. Bu faktdır ki, Liuxu istifadə 
etməklə siz onu reklam etmiş olursunuz. 
Açıq  kodludur.  Kod  dedikdə,  proqramın  proqramçı  tərəfindən  hər  hansı  bir 
proqramlaşdırma dilində yazılmış, ilkin mətni başa düşülür. Bəzi dəyişikliklərdən sonra 
insanın  başa  düşdüyü  bu  kodlar  yerinə  yetirilən  proqrama  çevrilir.  Bu  proqram  – 
kompüterin  başa  düşəcəyi,  lakin,  proqramçının  başa  düşmədiyi  dildə  yazılmış, 
kompüter  üçün  təlimatlar  yığımıdır  (“əks  çevirmə”  imkanı  məhdudlaşdırılıb).  Hələ  ki 
ƏS bazarında bağlı kodlu məhsullar üstünlük təşkil edir. Kommersiya məqsədli bu ƏS-
lərinin  proqramçıları  öz  proqramlarının  daxili  kodlarını  etibarlı  şəkildə  gizlədirlər. 
Yəqin  ki,  ehtiyat  edirlər  ki,  kimsə  oz  məhsullarında  bu  kodların  hansısa  hissələrini 
istifadə edə bilərlər. Başqa bir səbəb də bu ola bilər ki, bu proqramlarda səhvlər taparlar 
və  bunu  hamı  bilər  (səhvlər  bütün  proqramlarda  var  və  bu,  keyfiyyət  və  xətalarla 
bağlıdır).  İstənilən  halda  əsas  ƏS-lərin  kodları  bağlıdır.  Bağlı  kodlu  proqramları 
almaqla, sanki torbada pişik almış olursunuz . 
downloaded from KitabYurdu.org

148 
 
Linux  və  onun  proqramlarının  mənbə  kodları  hamı  üçün  açıqdır.  Bütün  dunyada 
proqramçıların  çoxu  Linuxun  proqram  təminatını  təkmilləşdirir,  xətaları  düzəldir, 
üzərində işləyir və test edirlər. 
Unix  əsaslıdır.  UNIX  –  bu  çoxüzvlü  qrup,  fərdi  kompüterlər  yaranana  qədər 
hazırlanmış populyar ƏS-lərinin əcdadıdır. Bu qrupa aşağıdakı ƏS-ləri daxildir: SunOS, 
Solaris,  UnixWare,  FreeBSD,  OpenBSD,  NetBSD.  Unix  əsasında  Apple  meyvə 
şirkətinin  fərdi  kompüterləri  olan  makintoşlar  üçün  ƏS-ləri  hazırlanmışdır.  Unix  və 
Unix-əsaslı  sistemlər  bank  serverləri,  interner-ruterlər,  tədqiqat  maşınları,  hesablama 
klasterləri və başqa fərdi kompüterlərdə yazılmışdır. Ümumi halda, harada etibarlılıq və 
məhsuldarlıq  tələb  olunursa,  orada  Unix  və  Unix-əsaslı  ƏS-ləri  istifadə  olunur. 
Prinsipcə, Linuxu Unixlə eyni adlandırmaq olardı, amma, bu, müəllif hüquqları ilə bağlı 
problem yarada bilər. Belə ki, Unix – kommersiya markasıdır. 
Linuxda “ənənəvi” Unixə olunmuş çoxlu əlavələr var və buna görə də Linuxa Unixlə 
eyni yox, tamhüquqlu şəkildə Unix-əsaslı demək olar. 
Bir neçə “yaxın əlaqəli” məhsulun təqdim olunması.  Qeyd etdiyimiz kimi Linux – 
yalnız  bir  ƏS  deyil,  ƏS-ləri  qrupunudur  (distributivlər).  Onların  arasında  ən  məşhur 
olanlarını əlifba sırası ilə aşağıda qeyd etmişəm: 
Debian 
Fedora 
Gentoo 
Ubuntu 
Linuxun distributvlərinin tam siyahısını internetdə axtarış etməklə tapmaq olar.  
Linux  fərdi  kompüterlər  və  serverlər  üçün  ƏS-dir.  Linuxun  bəzi  fərqli 
xüsusiyyətləri  -  pulsuz,  etibarlı,  təhlükəsiz,  universal  və  məhsuldar  olması,  onun 
biznesdə də ideal seçim olduğunu göstərir.  
1. 
Pulsuz olması. Linux Açıq Lisenziya Razılaşmasına əsasən pulsuz şəkildə yayılır. 
Bu,  IT-də  bir  çox  hüquqi  məsələlərin  qarşısını  almağa  və  xərclərin  əhəmiyyətli 
dərəcədə azalmasına imkan verir. 
2. 
 Etibarlılıq.  Digər  Unix  əsaslı  ƏS-ləri  kimi  Linux  da  yüksək  etibarlılıqla 
xarakterizə  olunur.  Məsələn,  tutaq  ki,  siz  Windows  ƏS-də  bəzi  işlər  görmüsüz, 
downloaded from KitabYurdu.org

149 
 
lakin,  yaddaşda  saxlamamısınız.  Sistemdə  nə  isə  səhv  olur,  sistem  yenidən  işə 
düşməli  olur  və  ya  sistemin  işi  yarımçıq  qalır.  Bu  zaman  sizin  yaddaşda 
saxlamadığınız  fayllar  itir.  Bu  cəhətdən  Linux  çox  etibarlıdır.  Yəni,  Linuxda  bu 
cür problemlər olmur. 
3. 
 Təhlükəsizlik.  Kompüter  virusları  -  icra  edilə  bilən  bir  proqramdır,  yəni 
kompüterinizin  əməliyyat  sistemində  olan  imkanlardan  istifadə  edən  əmrlər 
ardıcıllığıdır. Viruslar Windows ƏS altında işləyən kompüterlərdə işləyir. Linuxu 
seçməklə kompüter viruslarını tamamilə unutmaq olar və heç bir antivirusa ehtiyac  
olmaz.  Deməli, Linux təhlükəsizdir. 
4. 
 Universallıq.  Microsoft  şirkəti  öz  gəlirlərini  maksimum  dərəcədə  artırmaq  üçün 
Windows sistemini müxtəlif paketlərdə yayırlar: professional istifadəçilər üçün, ev 
kompüterləri üçün, serverlər üçün, korporativ klientlər üçün və s. Bu, istehlakçılar 
üçün  əhəmiyyətli  dərəcədə  əlavə  xərclər  yaradır.  Linuxdan  istifadə  etməklə  bu 
xərclərdən  azad  olmaq  olar.  Linuxun  hər  hansı  distributivini  seçməklə,  yerinə 
yetirilən məsələlərdən asılı olaraq sistemi müxtəlif kompüterlərdə müxtəlif şəkildə 
tənzimləmək olar. 
5. 
 Məhsuldarlıq.    Linuxu  istənilən  məsələnin  həlli  üçün  təmzinləmək  və  beləliklə, 
maksimum  məhsuldarlığa  nail  olmaq  mümkündür.  Buna  ən  yaxşı  sübut  Linuxun 
böyük hesablama qrupları və internet-serverlər üçün geniş istifadə olunmasıdır. 
 
Mac OS (Macintosh Operating System) əməliyyat sistemi 
Fərdi kompüterlər istehsal edən Apple Computer İnc. şirkətinin məhsulu olan bir 
əməliyyat  sistemidir.  Macintosh  qısaca  Mac  olaraq  tanınır  və  adını  Macintosh  alma 
növündən alır. 
Macintosh-un istehsalına 1984-cü ildə başlanılmışdır. Apple şirkəti siçan və qrafiki 
interfeysdən  ilk  dəfə  istifadə  edən  şirkətlərdəndir.  Macintosh-dan  əvvəl  Apple 
şirkətinin 
Lisa
,  Apple  II,  Apple  III  kimi  sistemləri  olsa  da,  1986-cı  ildə  onların 
fəaliyyəti  dayandırılmışdır  və  bütün  məhsullar  Macintosh  adı  altında  toplanmışdır. 
Macintosh-un PowerPC arxitekturasını istifadə etdiyi 1994-2005-ci illəri arası onu x86 
downloaded from KitabYurdu.org

150 
 
sinifli  komputerlərdən  ayıran  ən  əsas  xüsusiyyəti  RİSC  (Reduced  İnstruction  Set 
Computer) olmuşdur. 
Mac OS sistemini ümumi olaraq iki hissəyə bölmək olar: 
Mac OS 
Classic
 və 
Mac OS X
.  
2002
-ci ildən satışa çıxarılan əməliyyat sistemi Mac OS X artıq 
5-ci  nəslini  yaşayır. 
Mac  OS  X
 
Unix
 üzərində  yaradıldığı  üçün  çox  stabildir  və 
təhlükəsizdir.  Bu günə qədər bu sistem üçün virus yoxdur. 
Macintosh  seriyalı  kompüterlər  Apple  şirkətinin  öz  məhsulu  olan  Mac  OS  X 
əməliyyat sistemindən istifadə edirlər. Mac OS X əməliyyat sistemi öz aralarında Mac 
OS  X  və  Mac  OS  X  Server  deyə  iki  qrupa  ayrılırlar.  İki  əməliyyat  sistemi  də  bir-
birindən fərqlənir. 2015-cu ilin avqust ayında Mac OS X əməliyyat sisteminin ən son 
versiyası  olan  El  Capitano  satışa  təqdim  edilmişdir.  Bununla  da  Apple  şirkətinin 
istehsalı  olan  komputerlərdə  sürət  və  performans  dəfələrlə  artmışdır.  Apple  şirkətinin 
istehsalı  olan  personal  komputerlərə  Microsoft  və  İntel  şirkətinin  istehsalı  olan 
avadanlıqlar və  ya  proqram  sistemləri  yükləmək  mümkündür.  Bu  proqramları  sistemə 
inteqrasiya edilmiş Boot Camp proqramıyla həyata keçirmək mümkündür. 
 
Mühazirə 
22 
Mobil kompüterlər və smartfonlar üçün yaradılmış əməliyyat sistemləri 
Android  
Smartfonlar, planşetlər, kompüterlər,   Elektron    kitablar,   Televizorlar, Google 
Glass və  digər  cihazlar  üçün  nəzərdə  tutulmuş, Linux  nüvəli  açıq  qaynaq 
kodlu əməliyyat  sistemidir.  Android,  Linux  əməliyyat  sistemi  əsaslı  mobil  və  Pda-lar 
üçün  inkişaf  etdirilmiş  açıq  qaynaq  kodlu  bir  əməliyyat  sistemidir.  Google  və  Open 
Handset 
Allience 
ortaqlığı  ilə  hazırlanmışdır.  Gələcəkdə avtomobillərin də 
dəstəklənməsi planlaşırılır.Əvvəcə Android İnc. Şirkəti tərəfindən inkişaf etdirilib,daha 
sonralar Google tərəfindən alınmışdır. Google-un bu təşəbbüsü Open Handset Alliance-
nın  yaranmasına  səbəb  olmuşdur  və  hal-hazırda  platformanın  sonrakı  inkişafı  ilə 
məşğuldur.  Android,  cihazların  funkionallığını  artıran  proqramlar  yazan  böyük  bir 
mühəndis(developper)  qrupuna  sahibdir.  Android  üçün  hal-hazırda  1  milyondan  çox 
proqram  vardır.  Android  əməliyyat  sitemi  ilə  işləyən  proqramlar  müxtəlif  saytlardan 
downloaded from KitabYurdu.org

151 
 
yüklənə bilməsiylə yanaşı, Google tərəfindən qurulan Google Play mağazasından da də 
yüklənə  bilir.  2014-cü  ilin  ikinci  yarısında  satılan  smartfonların  86%-i  android 
əməliyyat  sistemi  ilə  təchiz  olunmuşdur.  2014-cil  boyunca  1  milyarddan  çox  android 
cihaz satılmışdır.  
2005
-ci  ilin  iyulunda 
Google  korporasiyası
 Android  Inc şirkətini  aldı.  5  noyabr 
2007-ci  il  şirkət  rəsmən 
Open  Handset  Alliance
 (OHA)  yaradılmasını  və  Android  açıq 
mobil platformasını elan etdi. 12 noyabr 2007-ci ildə isə İttifaq paketin birinci versiyası 
olan Android "Early Look" SDK və Android emulyatorunu təqdim etdi. 
23 sentyabr 
2008
-ci il rəsmən əməliyyat sisteminin birinci versiyası və həmçinin 
ilk tam mühəndis paketi SDK 1.0 çıxdı. Platformanın birinci versiyasının çıxış anından 
etibarən  sistemin  bir  neçə  yeniləməsi  oldu.  Bu  yeniləmələr,  bir  qayda  olaraq,  aşkar 
edilmiş  səhvlərin  düzəldilməsi  və  sistemə  yeni  funksionallığın  əlavə  edilməsi  ilə 
əlaqədar idi. 
2009-cu  ildə  platforma  üçün  4  tam  yeniləmə  (update)  təqdim  olundu.  Nəhayət 
fevral  ayında  müxtəlif  səhvlərin  aradan  qaldırılması  üçün  1.1  versiya  versiya  çıxdı. 
Aprel və sentyabr aylarında isə daha iki yeniləmə 1.5 «Cupcake»və 1.6 «Donut» təqdim 
edildi.  «Cupcake»  yeniləməsi  əhəmiyyətli  dəyişiklikləri  əlavə  etdi.Bunlar  –  virtual 
klaviatura, videoların oynadılması və qeydə alınması,brauzer və s. idi. «Donut»da isə ilk 
dəfə  olaraq  müxtəlif  ölçülü  və  müxtəlif  sıxlııqlı  ekranların  və 
CDMA
 şəbəkələrinin 
dəstəklənməsi mümkün oldu.Həmin ilin oktyabr ayında Android 2.0 «Eclair» versiyası 
təqdim  olundu.Bu  versiya  bir  neçə  Google  hesabının dəstəklənməsi, 
HTML5
brauzerin 
dəstəklənməsi  və  həmçinin  bir  neçə  yenilənmədən  sonra  canlı  divar  kağızlarının 
istifadəsi ilə əlamətdar oldu. 
2010-cu  ilin  ortalarında  Google,  Android  2.2  versiyasını  «Froyo»,  2010-cu  ilin 
sonlarında  Android 2.3 versiyasını  «Gingerbread»  adları  altında  təqdim  etdi.  «Froyo» 
yeniləməsindən  sonra  smartfonu  giriş  nöqtəsi  (acces  point)  kimi  istifadə  etmək,ekran 
kilidinin  şifrəsini  həm  rəqəm  həm  də  hərf-rəqəm  kombinasiyaları  ilə  şifrələmək 
mümkün  oldu.  «Gingerbread»  yeniləməsi  isə  kopyalama  və  yapışdırma  funksiyası 
downloaded from KitabYurdu.org

152 
 
üzərində tam nəzarət, cihazda bir-neçə kameranın dəstəklənməsi və s. digər yenilikləri 
özü ilə gətirdi.  
 22  fevral  2011-ci  ildə 
Planşetl
ər  üçün  uyğunlaşdırılmış  Android  3.0 
«Honeycomb»
 
 rəsmən təqdim edildi. 
Android  4.0  «Ice  Cream  Sandwich»  19  oktyabr  2011ci  ildə çıxan  ilk  universal 
platforma  idi  hansı  ki  həm  planşetlər  üçün  həm  də  smartfonlar   üçün  nəzərdə 
tutulmuşdu.Həmçinin bu versiya özü ilə yeni «Holo» interfeysini gətirmişdi . 
2012-ci il iyun ayında yeni versiya olan Android 4.1 «Jelly Bean» təqdim olundu. 
Bu versiyaya həmin ilin oktyabr ayında  4.2 və 2013-cü ilin iyul ayında 4.3 yeniləmələri 
gəldi. 
31  oktyabr  2013-cü  ildə  Google,  əməliyyat  sisteminin  növbəti  versiyası  olan 
Android  4.4  təqdim  etdi  hansı  ki,  adını 
Nestle
 kompaniyası  ilə  olan  müqailəyə  əsasən 
«
KitKat
»  şokoladından  götürmüşdü.  İlk  olaraq  Kitkat 
Nexus  5
 cihazlarında 
görülmüşdür. 
 
Android L Developer Preview 
25 iyun 2014-cü ildə Google 
Android Lollipop
-u mühəndislər üçün elan etdi. 
2014-cü  ildə  geyiləbilən  cihazlar  üçün 
Android  Wear
 əməliyyat  sistemi  təqdim 
olunmuşdur.Həmçinin  maşınlar  üçün  Android  Auto  və  televizorlar  üçün  Android  TV 
təqdim  olunmuşdur.Bununla da  Android yalnız  mobil  cihazlar  üçün  əməliyyat  sistemi 
olmadığını sübut etmişdir. 
downloaded from KitabYurdu.org

153 
 
15  oktyabr  2014-cü  ildə  rəsmi  şəkildə  Android  5.0  Lollipop  versiyası  təqdim 
olundu.Sistemin əsas yeniliyi yeni Material Design inerfeysi oldu. 
 
 
 
HTC Dream
 (T-Mobile G1) – Android ƏS ilə işləyən ilk smartfon 
downloaded from KitabYurdu.org

154 
 
 
Android 1.5-in emulyatorda ekran görüntüsü 
Androidlə  işləyən  ilk  qurğu  23  sentyabr  2008-ci  ildə  nümayiş  olunmuş 
HTC 
Dream
 smartfonu  olmuşdur.  Tezliklə  digər  smartfon  istehsalçıları  da  Android  siteminə 
keçəcəklərini  bəyan  etdi.  Androidin  3-cü  versiyası  olan  planşetlər  üçün 
uyğunlaşdırılmış «Honeycomb»un çıxışından sonra Android sisteminə keçən smartfon 
istehsalçılarının sayı daha da artdı. Bundan başqa mobil sənayenin müxtəlif nəhəngləri 
ilə  əməkdaşlıq  edən  Google  şirkəti  öz  «
Google  Nexus
»  seriyasında  şəxsi  qurğularını 
istehsal  edir.  Məhz  bu  qurğular  Android  üçün  olan  yeniləmələri  birinci  alır.  Google 
Nexus  seriyasında  nəinki  yalnız  smartfon  və  planşetlər  həmçinin  Android  sistemi  ilə 
işləyən 
Nexus  Q
 mediaplayer  də  var.  Smartfonlar  və  planşetlərdən  başqa  android 
əməliyyat  sistemi  digər  qurğularda  da  istifadə  olunnur.2011ci  ilin  iyun  ayında  italyan 
şirkəti Blue Sky android əməliyyat sistemi ilə işləyən intelektual qol saatı I’m Watch-ı 
təqdim etdi. 2012ci ilin avqustunda Nikon şirkəti dünyada ilk olaraq Android sistemi ilə 
işləyən  fotoaparatını  təqdim  etdi.  Bundan  başqa  Android  həvəskarları  digər  məhşur 
qurğulara  da  Android  sistemini  tətbiq  etməyi  (port  etmək)  başarmışlar. 
Məsələn, 
Windows  Mobile
 platformasında  olan 
HTC  Touch  Dual
 və 
HTC  TyTN 
II
 smartfonları  emulyator  rejimində  Android  əməliyyat  sistemində  işləyə  bilir. 
Həmçinin 
Maemo
 platformasıyla  işləyən 
Nokia  N810
 
planşeti
, 
Nokia  N900
,  Meego 
downloaded from KitabYurdu.org

155 
 
platformasında  işləyən 
Nokia  N9
 və 
Windows  Mobile
 platformasında  işləyən 
HTC 
HD2
 smartfonlarına tamamilə android əməliyyat sitemi tətbiq olunmuşdur.Androidi bu 
qurğularda həm 
microSD
 kartdan həm də daxili NAND yaddaşdan çalışdırmaq olar.Bu 
cür  Android  digər  androidlərdən  heç  bir  cəhətinə  görə  fərqlənmr.Bundan  basqa 
iphone,İpod  touch,İpad  kimi  apple  cihazlarına  da  android  sisteminin  təbiqi  təcrübəsi 
mövcuddur.  2012-ci  ilin  oktyabrında  Google-un  icraçı  direktoru 
Larri  Peyc
 artıq  500 
milyondan çox smartfonun Android sistemində aktivləşdirildiyini və həmçinin bu sayın 
hər  gün  1.3  milyon  daha  artdığını  bildirdi.  2013-cü  il  sentyabrın  əvvlində  isə  artıq 
dünyada 1 milyarddan çox android cihazın aktivləşdirildiyi elan olundu. 
22 oktyabr 2008ci ildə 
Google
 şirkəti  Android  ƏS  üçün  “ 
Android  Market
” adlı 
onlayn  mağazanın  açılışını  elan  etdi.  Razılaşmaya  əsasən  istehsalçılar  gəlirin  70%ni 
mobil  operatorlar  isə  30%ni  alırlar.  2009-cu  ilin  fevralında 
ABŞ-dan
 və 
Böyük 
Britaniyadan
 olan  istehsalçilar  üçün  mağazaya  ödənişli  proqramların  qoyulması  aktiv 
oldu.  İlk  dəfə  olaraq 
Sony  Ericson
 şirkəti  Android  Market  onlayn  mağazasında  kanal 
açaraq  öz  oyunlarını,proqramlarını  nümayiş  etdirmişdir.  Yaradıldığı  2011  dekabr 
ayından etibarən 
Android Marketd
ən 10 milyarddan çox proqram yüklənilib. 2012ci ilin 
mart  ayında 
Google
 «
Google  Books
», 
Android  Market
, 
Google  Music
 və  digər 
servislərin vahid bir servisdə – 
Google Playd
ə birləşdirdi.
Google Play
 internet mağazası 
190 ölkədə faliyyət göstərir və 700 mindən çox proqramdan ibarətdir. Yarandığı gündən 
bu günə kimi mağazadan 25 milyard yükləmə edilmişdir. 
Bəzi həvəskar cəmiyyətlər vardır ki bunlar Androidin modifikasıyası ilə məşğul 
olurlar.Bu modifikasiyalara 
CyanogenMod
, 
MIUI
, AOKP (Android Open Kang Project) 
və s.  göstərmək  olar.  Modifikasiya  Androidə  yeni  funksiyalar,seçimlər,  tənzimləmələr 
əlavə  etmək  üçün  edilir.  Modifikasiya  olunmuş  Android  yükləmək  üçün 
smartfon 
Root
 (Superuser)  səlahiyyətlərinə  malik  olmalıdır.Qeyd  etmək  lazımdır  ki 
düzgün  şəkildə  yerinə  yetirilməyən  root  əməliyyatı  bir  çox  problemlərə,  həmçinin 
qurğunun zəmanətinin itirilməsinə səbəb ola bilər. 
 
Android  əməliyyat  sisteminin  hər  versiyasının  kod  adı,  1.5  versiyasından 
başlayaraq, hər hansı bir desertin adı ilə adlandırılmışdır.Hər bir adın ilk hərfi latın 
downloaded from KitabYurdu.org

156 
 
əlifbasının  hərflərinə  uyğun  seçilmişdir:  1.5  Cupcake  («keks»),  1.6  Donut 
(«ponçik»),  2.0/2.1  Eclair  («Ekler  pirojnası»),  2.2  Froyo  («dondurulmuş  yoqurt»), 
2.3  Gingerbread  («zəncəfilli  peçenye»),  3.0  Honeycomb  («arı  pətəyi»),  4.0  Ice 
Cream  Sandwich  ,  4.1,  4.2,  4.3  Jelly  Bean  («jele  konfeti"),  4.4  KitKat  (şokolad 
batonlarının eyni adlı markasının şərəfinə) və 5.0 Lollipop («çubuqlu nabat»). 
 
Xüsusi olaraq Android platforması üçün 
Droid
 və 
Roboto
 şiriftləri yaradılmışdır. 
 
Androidin  rəsmi  saytında  hələ  də  cihazlar  üçün  minimal  sistem  tələbləri 
göstərilməmişdir. 
 
2011-ci  ilin  fevral  ayının  məlumatlarına  görə  Android  ƏS  ilə  işləyən 
qurğular 
iPhone 4
 - ü arxada qoyaraq Böyük Britaniyanın ən məşhur smartfonlarının 
siyahısında əminliklə liderlik etmişdir. 
 
Android 2.3 və yuxarı versiyalarda 
Pasxa yumurtası
 gizlədilmişdir. Onu işə salmaq 
üçün  «Settings»dən  «About  Phone»yə  daxil  olub  « Android  version»  yazısının 
üzərinə 3 dəfə basmaq lazımdır. Hər bir versiyada qarşınıza ya xüsusi bir şəkil və ya 
animasiya çıxacaq. 
 
Android  4.2  və  daha  yuxarı  versiyalarda  «Developer  options»  (mühəndis  modu) 
söndürülmüşdür.  Onu  aktiv  etmək  üçün  «Build  number »  yazısına  7  dəfə  basmaq 
lazımdır.