1. Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti. Dövlətin anlayışı

KitabYurdu.az 
99
 

olmayaraq, şəxs, onun ölmüş elan edilməsindən sonra  əvəzsiz  olaraq  başqa  şəxsə 
verilmiş  əmlakdan  qalanının  qaytarılmasını  tələb  edə  bilər.  Əvəzli  əqdlər  üzrə 
əmlak  o  vaxt  qaytarılır  ki,  həmin  şəxs  əmlakı  əldə  edərkən  şəxsin  sağ  olmasını 
bildiyi sübut edilsin.
 
Əgər  ölmüş  elan  edilmiş  şəxsin  əmlakı  dövlətə  keçmiş  və  satılmışsa,  onda 
əmlakmın satışından götürülmüş məbləğ ona qaytarılır.
 
Hüquqi  şəxslər  və  dövlət  mülki  hüquq  münasibətlərinin  subyektləri 
kimi.  Mülki  hüquq  münasibətlərinin  subyekti  təkcə  fiziki  şəxslər  deyil,  həm  də 
təşkilatlar,  idarə  və  müəssisələr  ola  bilər.  Mülki  qanunvericilikdə  idarə,  müəssisə 
və təşkilatları fiziki şəxsdən fərqli olaraq, hüquqi şəxs adlandırırlar. Hüquqi şəxsin 
anlayışı  Mülki  Məcəllənin  43.1-ci  maddəsində  verilmişdir.  Həmin  maddəyə 
əsasən,  hüquqi  şəxs,  qanunla  müəyyənləşdirilən  qaydada  dövlət  qeydiyyatından 
keçmiş, xüsusi yaradılmış elə bir qurumdur ki, mülkiyyətində ayrıca əmlakı vardır, 
öz  öhdəlikləri  üçün  bu  əmlakla  cavabdehdir,  öz  adından  əmlak  və  şəxsi  qeyri-
əmlak  hüquqları  əldə  etmək  və  həyata  keçirmək,  vəzifələr  daşımaq,  məhkəmədə 
iddiaçı və ya cavabdeh olmaq hüququna malikdir. Göründüyü kimi, hər bir qurum 
deyil, yalnız aşağıdakı əlamətlərə malik olanlar hüquqi şəxs hesab olunurlar:
 
1.  Təşkilati vahidlik.
 
Bu  o  deməkdir  ki,  hüquqi  şəxs  tam,  vahid  təşkilat  qismində  təşkil  edilir. 
Hüquqi şəxsin təşkilat vahidliyinə malik olması onun nizamnamə və ya əsasnaməsi 
ilə  müəyyən  olunur.  Hüquqi  şəxsin  təsisçiləri  tərəfindən  təsdiq  edilmiş 
nizamnaməsi  hüquqi  şəxsin  təsis  sənədidir.  Nizamnamədə  hüquqi  şəxsin  adı, 
olduğu  yer,  fəaliyyətinin  idarə  edilməsi  qaydası,  habelə  onun  ləğvi  qaydası 
müəyyənləşdirilir. Dövlət büdcəsində olan idarə və müəssisələr, həmçinin, ictimai 
və  s.  təşkilatlar  həmin  növ  təşkilatlara  dair  ümumi  əsasnaməyə  uyğun  olaraq 
hərəkət edirlər.
 
2.  Ayrıca əmlaka malikolma.
 
Əgər təşkilati vahidlik çoxlu şəxslərin vahid bir kollektiv halında birləşməsi 
üçün  vacibdirsə,  onda  əmlak  ayrılığı  da  bu  birliyin  fəaliyyətinin  maddi  bazasını 
əmələ  gətirir.  Hər  hansı  bir  təşkilat  özünün  maddi  bazasına  -  torpaq  sahələrinə, 
texniki  predmetlərə,  daşınar  obyektlərə,  pul  vəsaitlərinə  və  s.  malik  olmadan 
fəaliyyət  göstərə  bilməz.  Bütün  bunlar  kompleks  halında  hüquqi  şəxsin  xüsusi 
əmlakını təşkil edir və onu digər şəxslərdən fərqləndirir.
 
3.  Müstəqil əmlak məsuliyyəti.
 
Ümumi  qaydaya  görə  hüquqi  şəxsin  əmlakının  mülkiyyətçiləri  və  yaxud 
iştirakçıları onun öhdəliklərinə görə cavab vermirlər, eyni zamanda hüquqi şəxslər 
də  onların  öhdəliklərinə  görə  məsuliyyət  daşımırlar.  Başqa  sözlə,  hər  hansı  bir 
hüquqi  şəxs  öz  öhdəliklərinə  görə  müstəqil  surətdə  mülki-hüquqi  məsuliyyət 
daşıyır.
 
Hüquqi şəxsin kreditorları öhdəlikdən yaranan tələblə  yalnız həmin  hüquqi 
şəxsə  müraciət  edə  bilərlər.  Bu  tələbə  görə  çərimə,  qanun-vericiliklə  müəyyən 
edilmiş qaydada yalnız hüquqi şəxsin əmlakından alına bilər.
 
4.  Mülki dövriyyədə öz adından çıxış etməsi.
 
Hüquqi  şəxsin  mülki  dövriyyədə  öz  adından  çıxış  etməsi  özünü  onda 
göstərir  ki,  o,  öz  adından  mülki  hüquqlar  əldə  edə  və  həyata  keçirə,  habelə 
vəzifələr daşıya bilər, məhkəmədə iddiaçı və cavabdeh kimi çıxış edə bilər.
 
Azərbaycan  Respublikası  Mülki  Məcəlləsinin  49.1-ci  maddəsinə  əsasən 
hüquqi  şəxslər  qanunvericiliyə  və  nizamnaməyə  uyğun  fəaliyyət  göstərən  öz 
KitabYurdu.az 
100
 

orqanları  vasitəsilə  mülki  hüquqlar  əldə  edir  və  öhdələrinə  mülki  vəzifələr 
götürürlər. Bəzi hallarda hüquqi şəxsin marağına  uyğun olaraq hüquqi hərəkətləri 
onun  adından  etibarnaməyə  əsasən,  onun  təmsilçiləri  həyata  keçirirlər.  Yuxarıda 
göstərilən maddənin 3-cü bəndinə müvafiq olaraq hüquqi şəxs adından çıxış edən 
şəxs  təmsil  etdiyi  hüquqi  şəxsin  mənafeləri  üçün  vicdanla  və  ağılla  hərəkət 
etməlidir.  Əgər  müqavilədə  ayrı  qayda  nəzərdə  tutulmayıbsa,  hüquqi  şəxsin 
təsisçilərinin  (iştirakçılarının)  tələbi  ilə  o,  hüquqi  şəxsə  vurduğu  zərərin  əvəzini 
ödəməlidir. 
Ümumiyyətlə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hüquqi  şəxsin  mülki  dövriyyədə  öz 
adından  çıxış  etməsi  onun  ən  zəruri  əlamətlərindəndir.  O,  sanki  digər  əlamətləri 
özündə  cəmləşdirir.  Maddi  və  təşkilati  zəmin  əsasında  yaranaraq,  bu  əlamət, 
hüquqi şəxsin müstəqilliyinin və mülki hüquq subyektliyinin son ifadəsidir. 
Göstərilən  bu  dörd  əlamətin  hamısının  birlikdə  olması  vacibdir.  Bu  və  ya 
digər təşkilat, idarə və müəssisə göstərilən əlamətlərdən biri-nə belə malik deyilsə, 
hüquqi şəxs hesab oluna bilməz. 
Hüquqi şəxs dövlət qeydiyyatına alındığı andan mülki hüquqlara malikdir və 
mülki  vəzifələr  daşıyır.  Kommersiya  hüquqi  şəxsləri  qanunla  qadağan  edilməyən 
istənilən  fəaliyyət  növlərini  həyata  keçirmək  üçün  zəruri  mülki  hüquqlara  malik 
ola və mülki vəzifələr daşıya bilərlər. Siyahısı qanunvericiliklə müəyyənləşdirilən 
ayrı-ayrı  fəaliyyət  növləri  ilə  hüquqi  şəxslər,  yalnız  xüsusi  icazə  (lisenziya) 
əsasında  məşğul  ola  bilərlər.  Hüquqi  şəxsin  hüquq  qabiliyyətinə  onun  ləğvinin 
başa çatdığı an xitam verilir. 
Fiziki  şəxsdən  fərqli  olaraq,  hüquqi  şəxsin  fəaliyyət  qabiliyyəti  hüquq 
qabiliyyəti  ilə  eyni  zamanda  əmələ  gəlir.  Hüquqi  şəxslər  xüsusi  hüquq 
qabiliyyətinə  malikdirlər.  Bu  onunla  izah  edilir  ki,  hüquqi  şəxs  öz  əsasnaməsi 
(nizamnaməsi)  dairəsində  fəaliyyət  göstərir.  Hüquqi  şəxsin  fəaliyyət  qabiliyyəti 
dedikdə,  onun  mülki  dövriyyədə  müstəqil  olaraq  çıxış  edəbilmə  qabiliyyəti  başa 
düşülür.  Qanunvericiliyə  əsasən,  hüquqi  şəxsin  fəaliyyət  qabiliyyəti  faktiki 
cəhətdən onun orqanlarının yaradılması ilə əmələ gəlir. Hüquqi şəxslərin orqanları 
vahid  və  kollegial  olmaqla  iki  qrupa  bölünür.  Dövlət  hüquqi  şəxsləri  vahid 
rəhbərlik  prinsipi  əsasında  təşkil  edilir  və  adətən  bir  orqanları  olur.  Vahid 
rəhbərliyə hüquqi şəxs olan idarə, müəssisə və təşkilatın direktoru, rəisi və s. misal 
ola  bilər.  Kollegial  orqanlardan  fərqli  olaraq  onlar  təyin  edilirlər.  Kooperativ, 
ictimai və digər hüquqi şəxslər isə kollegial orqanlara malikdir. Bu cür tipli hüquqi 
şəxslərin  orqanları  onların  ümumi  yığıncağı  tərəfindən  təyin  edilir.  Kollegial 
orqanlara  ümumi  yığıncaqdan  əlavə,  yuxarı  orqana  tabe  olan  icra  orqanı,  nəzarət 
orqanı olan - təftiş komissiyası və s. misal ola bilər. 
Hüquqi  şəxsin  orqanı  onun  tərkib  hissəsidir.  Orqanın  nizamnamə  ilə 
müəyyən  edilən  fəaliyyəti  həyata  keçirməsi  hüquqi  şəxsin  fəaliyyəti  kimi 
qiymətləndirilir və onun üçün hüquq və vəzifələr yaradır.
 
Hüquqi  şəxsin  fəaliyyət  qabiliyyəti,  həmçinin  onun  nümayəndəlikləri 
vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Hüquqi  şəxsin  olduğu  yerdən  kənarda  yerləşən  və 
hüquqi  şəxsin  mənafelərini  təmsil  və  müdafiə  edən  ayrıca  bölməsi nümayəndəlik 
sayılır.  Hüquqi  şəxsin  olduğu  yerdən  kənarda  yerləşən  və  onun  funksiyalarının 
hamısını  və  ya  bir  hissəsini,  o  cümlədən,  nümayəndəlik  funksiyalarmı  həyata 
keçirən ayrıca bölməsi filial sayılır.
 
Nümayəndəliklər və filiallar hüquqi şəxs deyildirlər və hüquqi şəxsin təsdiq 
etdiyi  əsasnamələr  üzrə  fəaliyyət  göstərirlər.  Nümayəndəliklərin  və  filialların 
KitabYurdu.az 
101
 

rəhbərləri  hüquqi  şəxs  tərəfindən  təyin  edilir  və  onun  etibarnaməsi  əsasında 
fəaliyyət göstərirlər.
 
Hüquqi şəxslərin əmələ gəlməsinin üç üsulu (qaydası) vardır:
 
1)  sərəncam; 
2)  icazə; 
3)  təqdimedici normativ üsul. 
Sərəncam  qaydasında  dövlət  hüquqi  şəxsləri  əmələ  gəlir.  Bunun  mahiyyəti 
ondan  ibarətdir  ki,  hüquqi  şəxsin  yaranması  üçün  səlahiyyətli  dövlət  orqanlarının 
xüsusi inzibati sərəncamı lazımdır.
 
İcazə  qaydasında  yeni  hüquqi  şəxsin  yaradılması  təşəbbüsü  təşkilatçılara  - 
fiziki  və  yaxud  hüquqi  şəxslərə  aiddir.  Belə  hüquqi  şəxsin  yaradılmasında  dövlət 
orqanının  iştirakı  həmin  hüquqi  şəxsin  yaradılmasına  icazə  verməsində  ifadə 
olunur. Burada icazə ya dövlət orqanları, ya da buna səlahiyyəti çatan kooperativ 
və  ictimai  təşkilatlar  tərəfindən  verilir.  İcazə  qaydasında  yaranan  hüquqi şəxslərə 
həmkarlar ittifaqlarını, idman cəmiyyətlərini və s. misal göstərmək olar.
 
Təqdimedici  normativ  qaydada  hüquqi  şəxsin  əmələ  gəlməsi  üçün  dövlət 
orqanlarının  sərəncamı  və  icazəsi  lazım  deyildir.  Belə  hüquqi  şəxslərin  əmələ 
gəlməsi  onunla  izah  edilir  ki,  onların  yaradılması  qabaqcadan  xüsusi  hüquq 
normalarında  müəyyən  olunmuşdur.  Dövlət  orqanı  isə  belə  hüquqi  şəxsin 
yaradılmasında  hüquq  normalarına  əməl  olunmasını  yoxlamaq  səlahiyyətinə 
malikdir.  Hüquqi  şəxslərin  əmələ  gəlməsinin  belə  qaydası  istər  respublikamızda, 
istərsə də xarici ölkələr-də daha çox yayılmışdır. 
Mülki qanunvericilikdə hüquqi şəxsin xitammm iki qaydası göstərilir:
 
1)  yenidən təşkiletmə; 
2)  təsviyyə, yəni ləğvetmə. 
Hüquqi  şəxsin  yenidən  təşkili  onun  təsisçilərinin  (iştirakçılarının)  və  ya 
hüquqi  şəxsin  nizamnamə  ilə  vəkil  edilmiş  orqanının  qərarı  ilə  həyata  keçirilə 
bilər. Hüquqi şəxsin yenidən təşkiletmə yolu ilə xitamının beş növü vardır:
 
1)  birləşmə; 
2)  qoşulma; 
3)  bölünmə; 
4)  ayrılma; 
5)  çevrilmə. 
Yenidən  təşkiletmə  qaydasında  universal  (ümumi)  hüquq  varisliyi  tətbiq 
olunur, yəni bu zaman hüquq və vəzifələr tam həcmdə yeni təşkil edilmiş hüquqi 
şəxsə keçir.
 
Hüquqi şəxsin ləğvi onun mövcudluğuna və fəaliyyətinə hüquq və vəzifələri 
hüquq varisliyi qaydasında başqa şəxslərə keçmədən xitam verilməsi deməkdir.
 
Hüquq  ədəbiyyatında  hüquqi  şəxslərin  sərəncam,  könüllü  və  məcburi 
qaydada xitam edilmələri göstərilir. Sərəncam qaydasında bir qayda olaraq dövlət 
hüquqi şəxsləri xitam edilirlər. Bu, onları təşkil edən dövlət orqanlarının qərarı ilə 
həyata keçirilir. Məcburi və könüllü qaydada isə kooperativlər, ictimai təşkilatlar 
və s. xitam edilirlər. Könüllü qaydada hüquqi şəxsin ləğvi həmin təşkilatın ümumi 
iclasının qərarı ilə, məcburi qaydada hüquqi şəxsin ləğvi isə buna səlahiyyəti olan 
dövlət orqanlarının qərarı ilə həyata keçirilir. Hüquqi şəxsin mövcudolma müddəti 
qurtardıqda,  o,  fəaliyyət  həddini  aşdıqda,  dövlətin  mənafelərinə  zidd  olaraq 
fəaliyyət  göstərdikdə  və  s.  hallarda  qanun  həmin  hüquqi  şəxsin  ləğv  olunması 
haqqında məcburedici tədbirlər nəzərdə tutur.
 
KitabYurdu.az 
102
 

Hüquq  ədəbiyyatında  hüquqi  şəxslər  bir  sıra  əsaslara  görə  növlərə 
bölünürlər.
 
Mülkiyyət  formasından asılı  olaraq  hüquqi şəxslər dövlət və  xüsusi (qeyri-
dövlət) hüquqi şəxslərə bölünür.
 
Fəaliyyət  məqsədlərindən  asılı  olaraq  kommersiya  və  qeyri-kommersiya 
təşkilatları fərqləndirilir.
 
Təsisçilərin tərkibinə görə:
 
-  təsisçiləri yalnız hüquqi şəxslərdən ibarət olan hüquqi şəxslər (ittifaqlar 
və assosiasiyalar); 
-  təsisçisi yalnız dövlət olan hüquqi şəxslər (unitar müəssisələr); 
-  təsisçiləri,  hüququn  ayrı-ayrı  subyektləri  çıxılmaqla  istənilən  hüquqi 
şəxslər (yerdə qalan bütün hüquqi şəxslər). 
İştirakçılarının hüquqlarının xarakterinə görə:
 
-  əmlakı üzərində təsisçilərinin mülkiyyət və yaxud digər əşya hüququna 
malik olduğu təşkilatlar: dövlət və bələdiyyə unitar müəssisələri, habelə 
idarələri; 
-  iştirakçılarının  münasibətlərdə  öhdəlik  hüququna  malik  olduğu 
təşkilatlar: təsərrüfat şirkətləri və cəmiyyətləri, kooperativlər; 
-  iştirakçılarının  münasibətlərdə  əmlak  hüquqlarına  malik  olmadıqları 
təşkilatlar: ictimai birliklər, dini təşkilatlar, fondlar və hüquqi şəxslərin 
ittifaqları. 
Təşkilatların əşya hüquqlarının həcminə görə:
 
-  əmlak  üzərində  əməli  idarəetmə  hüququna  malik  olan  hüquqi  şəxslər: 
dövlət idarə və müəssisələri; 
-  əmlakı  üzərində  təsərrüfatçılıq  aparmaq  hüququna  malik  olan  hüquqi 
şəxslər: dövlət və bələdiyyə unitar müəssisələri; 
-  əmlakı üzərində mülkiyyət hüququna malik olan hüquqi şəxslər - bütün 
digər hüquqi şəxslər. 
Təşkiletmə qaydasına görə hüquqi şəxslər könüllü (təsisçilərin iradəsi ilə) və 
sərəncam  qaydası  ilə  (mülkiyyətçinin  və  ya  idarəetmə  orqanının  qərarı  üzrə) 
yaradılan hüquqi şəxslərə bölünürlər.
 
Hüquqi  vəziyyətinə  görə  hüquqi  şəxslər  milli  və  xarici  hüquqi  şəxslərə 
bölünürlər.  Ölkə  daxilindəki  hüquqi  şəxslər  milli  qanunvericiliyə  uyğun  olaraq 
yaradılır  və  fəaliyyət  göstərirlər.  Xarici  hüquqi  şəxslər  isə,  xarici  ölkələrin 
qanunvericiliyinə  əsasən,  yaradılırlar.  Lakin  onlar  öz  fəaliyyətlərini  milli 
qanunvericiliyə əsasən, həyata keçirirlər.
 
Mülki  Məcəllənin  43-cü  maddəsinin  3-cü  və  4-cü  bəndlərinə  əsasən, 
Azərbaycan  Respublikası  və  bələdiyyələr  mülki  hüquq  münasibətlərində  eynilə 
digər hüquqi şəxslər kimi iştirak edirlər. Bu hallarda onların səlahiyyətlərini onların 
hüquqi şəxslər olmayan orqanları həyata keçirirlər.
 
Dövlət  mülki  hüquq  münasibətlərinin  iştirakçısı  kimi  hüquq  subyektliyinə, 
yəni  hüquq  və  fəaliyyət  qabiliyyətinə  malikdir.  Lakin  digər  subyektlərdən  fərqli 
olaraq bu hüquq qabiliyyətinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Bu, onunla izah 
olunur ki, dövlət ümumi hüququn əsas subyekti olmaqla hakimiyyətin daşıyıcısıdır. 
Bu xüsusiyyət dövlətin mövcud suverenliyində ifadə olunur.
 
Suverenlik  daxili  və  xarici  ifadəyə  malikdir.  Öz  ərazisi  hüdudlarıda  dövlət 
ən ali hakimiyyəti təcəssüm etdirir. Heç kəs dövlətin daxili işlərinə qarışa bilməz.
 
KitabYurdu.az 
103
 

Dövlətin  suverenlik  xüsusiyyəti  onu  mülki  hüququn  xüsusi  subyektinə 
çevirir. Bu mənada:
 
-  dövlət  özü  mülki  hüququn  digər  bütün  subyektləri  üçün  məcburi  olan 
qanunlar qəbul edir; 
-  dövlət  digər  tərəfin  iradəsindən  asılı  olmayaraq  mülki  hüquq 
münasibətləri əmələ gətirən inzibati aktlar qəbul edir; 
-  dövlət bərabərlik əsasında qurulan mülki hüquq münasibətlərində iştirak 
etdikdə belə, hakimiyyət funksiyasını saxlayır; 
-  dövlət immunitetdən istifadə edir. 
Mülki  hüquq  münasibətlərinin  obyektləri.  Mülki  hüquq  münasibətlərinin 
mühüm  ünsürlərindən  biri  də  bu  münasibətlərin  obyektləridir.  Mülki  hüquq 
münasibətlərinin  obyektləri  dedikdə,  bu  hüquq  münasibətlərinin  nəyə  qarşı 
yönəldiyini başa düşmək lazımdır. Mülki hüquq subyektlərinin öz aralarında hüquq 
münasibətlərinə  daxil  olmalarına  səbəb  olan  maddi  və  mənəvi  nemətlər  mülki 
hüquq  münasibətlərinin  obyektləri  adlanır.  Belə  nemətlərin  (obyektlərin)  dairəsi 
olduqca  geniş  və  müxtəlifdir.  Mülki  Məcəllənin  4-cü  maddəsinə  uyğun  olaraq 
əmlak  və  ya  qeyri-əmlak  dəyəri  olan,  qanunvericiliklə  mülki  dövriyyədən 
çıxarılmamış  maddi  və  ya  qeyri-maddi  nemətlər  mülki  hüquq  münasibətlərinin 
obyektləri ola bilərlər.
 
Mülki hüquq münasibətlərinin obyektlərinə aşağıdakılar daxildir:
 
1)  əşyalar; 
2)  yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələri; 
3)  işlər və xidmətlər; 
4)  qeyri-maddi nemətlər. 
Mülki hüquq münasibətlərinin obyektləri içərisində əşyalar xüsusi yer tutur. 
Bu,  mülki  dövriyyədə  onların  daha  çox  yayılması  və  mülkiyyət  hüquq 
münasibətlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olması ilə əlaqədardır.
 
Əşyalar insanlar arasındakı münasibətlərə görə müəyyən edilən zahiri maddi 
predmetlərdir. Mülki Məcəllənin 135.1-ci maddəsinə, əsasən yalnız fiziki obyektlər 
əşya  sayılırlar.  Əşyalar  maddi  və  mənəvi  mədəniyyətin  predmeti  kimi  insan 
əməyinin  məhsulu,  yaxud  da  təbiətin  özü  tərəfindən  yaradılmış  və  insanların  öz 
həyat  fəaliyyəti  üçün  istifadə  etdiyi  -  torpaq,  faydalı  qazıntılar,  bitkilər  və  s-dən 
ibarətdir. Mülki hüquq münasibətlərinin obyekti kimi əşyaların ən mühüm əlaməti 
insanların bu və ya digər tələbatlarının ödənilməsində özünü göstərir.
 
Hüquq  ədəbiyyatlarında  əşyalar  öz  təyinatına,  iqtisadi  xarakterinə  və 
əlamətlərinə görə aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:
 
1)  istehsal vasitələri və istehlak predmetləri; 
2)  daşınar və daşınmaz əşyalar; 
3)  dövriyyədən çıxarılmamış, dövriyyəsi məhdudlaşdırılmış və dövriyyədən 
çıxarılmış əşyalar; 
4)  istehlak edilən və istehlak edilməyən əşyalar; 
5)  fərdən və cinsən müəyyən edilən əşyalar; 
6)  bölünər və bölünməz əşyalar; 
7)  əsas və yardımçı əşyalar; 
8)  cüt və tək əşyalar; 
9)  bəhər, gəlir və məhsul. 
Mülki  hüquq  ədəbiyyatlarında  əşyaların  canlı  və  cansız  əşyalara  bölünməsi 
qəbul edilsə də Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 135.3-cü maddəsində 
KitabYurdu.az 
104
 

göstərilir  ki,  bitkilər  və  heyvanlar  əşya  deyildir.  Onların  hüquqi  vəziyyəti  xüsusi 
qanunlarla 
müəyyənləşdirilir. 
Əgər 
qanunvericilikdə 
ayrı 
qayda 
müəyyənləşdirilməyibsə, əşyaların hüquqi vəziyyəti bitkilərə və heyvanlara şamil 
edilir.
 
Ümumiyyətlə,  əşyaların  təsnifatı  aparılarkən  hər  bir  əşyanın  özünəməxsus 
hüquqi  vəziyyəti  müəyyən  olunur.  Əşyaların  hüquqi  vəziyyəti  dedikdə,  mülki 
hüquq  münasibətlərinin  obyekti  kimi  əşyaların  əldə  olunmasını,  onlardan  istifadə 
edilməsini və onlar üzərində sərəncam verilməsini tənzim edən hüquq normalarının 
məcmusu başa düşülür.
 
Əşyaların xüsusi qrupunu pul və qiymətli kağızlar təşkil edir. Mülki hüquq 
münasibətlərinin  obyekti  kimi  pulun  əsas  xüsusiyyəti  onun  ümumi  əvəzedici 
olması  və  bu  xüsusiyyətinə  görə  digər  əşyalardan  əhəmiyyətli  dərəcədə 
fərqlənməsindən  ibarətdir.  Başqa  sözlə,  əgər  qanun  qadağan  etmirsə,  yaxud  da 
kreditorun  buna  etirazı  yoxdursa,  istənilən  əmlak  borcunu  praktiki  olaraq  pul  ilə 
ödəmək olar. 
Öz  təbiətinə  görə  pullar  cinsən  müəyyən  edilən,  əvəz  olunan  və  bölünər 
əşyalara  aid  edilir.  Bunlar  öz  təbii  xüsusiyyətlərinə  və  xüsusi  mal  dəyərinə  görə 
yox, onda ifadə olunan pul məbləğinə görə digər cinsən müəyyən edilən əşyalardan 
fərqlənir. 
Azərbaycan  Respublikasında  rəsmi  pul  vahidi  manatdır.  Manat 
respublikanın  bütün  ərazisində  nominal  dəyərinə  görə  müəyyən  edilən,  qanuni 
ödəmə  vasitəsidir.  Dövriyyədə  olan  pulların  tədavülə  buraxılması  və  tədavüldən 
götürülməsi  hüququ,  yalnız  Azərbaycan  Respublikası  Milli  Bankına  məxsusdur. 
Respublika  ərazisində  xarici  valyutanın  əldə  edilməsi  və  istifadəsi  yalnız 
qanunvericiliklə müəyyən edilən qaydada mümkündür. 
Mülki dövriyyədə istifadə olunan materiallar içərisində qiymətli kağızlar da 
mühüm yer tutur. Qiymətli kağızlar özündə əmlak hüquqlarının vacib şərtlərini əks 
etdirən,  müəyyən  formada  yerinə  yetirilməsi  ilə  təsdiq  edilən  və  yalnız  təqdim 
olunması ilə həyata keçirilən qiymətli sənədlərə deyilir. 
Mülki hüquqda qiymətli kağızların üç növü fərqləndirilir: 
1.  Təqdimedici (adsız) qiymətli kağızlar; 
2.  Adlı qiymətli kağızlar; 
3.  Orderli qiymətli kağızlar. 
Təqdimedici  qiymətli  kağızlar  dedikdə,  təqdim  olunması  ilə  icra  edilən  və 
orada göstərilmiş hüquqların konkret olaraq kimə məxsus olması qeyd edilməyən 
kağızlar  başa  düşülür.  Onlara  səhmlər,  lotereya,  adsız  istiqrazlar,  özəlləşdirmə 
çekləri və s. daxildir. 
Adlı qiymətli kağızlar  müəyyən  şəxsin adına yazılmış qiymətli kağızlardır. 
Yəni  kağızda  adı  qeyd  olunan  şəxsin  özü  və  ya  onun  nümayəndəsi  tərəfindən 
təqdim  olunduqda  orada  göstərilən  hüquqlar  həyata  keçirilə  bilər.  Adlı  qiymətli 
kağızlara əmanət kitabçaları, adlı istiqrazlar və s. misal ola bilər. 
Orderli  qiymətli  kağızlarda  isə  icranın  kimin  üçün  yerinə  yetirilməsi 
göstərilir. Bu qiymətli kağızlara veksellər, konosamentlər və s. aiddir. 
Mülki  hüquq  münasibətlərinin  böyük  bir  hissəsi  yaradıcılıq  fəaliyyətinin 
nəticələri  -  elm,  ədəbiyyat,  incəsənət  əsərləri,  kəşf,  sənaye  nümunələri  və  i.a. 
yaradılması  və  istifadəsi  ilə  əlaqədar  əmələ  gəlir.  Yaradıcılıq  fəaliyyətinin  bu 
məhsulları  əqli  mülkiyyətin  obyektini  təşkil  edir.  Əqli  mülkiyyət  -  bu,  şərti 
ümumiləşdirilmiş  anlayış  olub,  Azərbaycan  da  daxil  olmaqla  bir  çox  ölkələrin 
qanunvericiliklərində  və  beynəlxalq  konvensiyalarda  istifadə  olunmaqla  əqli,  hər 
KitabYurdu.az 
105
 

şeydən  əvvəl  yaradıcılıq  fəaliyyətinin  nəticələrinə  olan  xüsusi  hüquqların 
məcmusunu ifadə edir. 
Yaradıcılıq  fəaliyyətinin  nəticələri  əşyalardan  fərqli  olaraq  özündə  qeyri-
maddi  nemətləri  əks  etdirir.  Belə  ki,  elm,  ədəbiyyat,  incəsənət  əsərləri  -  yeni 
ideyaların,  obrazların,  anlayışların  məcmusu;  ixtira,  faydalı  nümunə  və 
səmərələşdirmə  təklifləri  -  məsələlərin  texniki  həlli;  sənaye  nümunələri  - 
məmulatların xarici görünüşlərinin bədii-konstruktor həllini və s. əks etdirir. Onlar 
mülki  hüquq  münasibətlərinin  obyekti  onda  ola  bilərlər  ki,  digər  şəxslərin  onları 
mənimsəmələrini təmin edən hər hansı bir obyektiv formada ifadə olunsunlar. Belə 
ki,  ədəbiyyat  əsərləri  əlyazma  şəklində  mövcud  ola  bilər,  maqnit  lentinə  yazıla 
bilər və i.a; ixtira çertyojlar, sxemlər formasında ifadə oluna bilər və i.a. 
Yaradıcılıq nəticəsinin maddi daşıyıcıları (əlyazma, maqnit lentinə yazılma, 
çertyoj  və  i.a.)  əşyalar  kimi  digər  şəxslərin  mülkiyyətinə  verilə  bilər,  sərf  oluna 
bilər  və  i.a.  Yaradıcılıq  fəaliyyətinin  həmin  nəticələri  qeyri-maddi  nemətlər 
olmaqla  onun  müəlliflərinin  razılığına  əsasən  digər  şəxslər  tərəfindən  ancaq 
müəllifliyi  saxlanılmaqla  istifadə  oluna  bilər  (qanunda  nəzərdə  tutulan  hallar 
istisna olmaqla). 
Mülki  hüquq  münasibətlərinin obyektinə yaradıcılıq  fəaliyyətinin  nəticələri 
ilə yanaşı, digər fəaliyyətlərin nəticələri də daxildir. Belə ki, podrat müqaviləsinin 
predmetini  podratçının  sifarişçi  üçün  yerinə  yetirdiyi  işin  nəticələri  təşkil  edir. 
Podrat müqaviləsində və podrat tipli digər müqavilələrdə nəticə maddi forma alır, 
yəni  yaradılmış,  təmir  olunmuş,  hazırlanmış  əşyalarda  maddiləşdirilir.  Bu  nəticə 
həmin  fəaliyyətlərdən  ayrılmaqla  mülki  hüquq  münasibətlərinin  müstəqil  obyekti 
hesab oluna bilər. 
Mülki  hüquq  münasibətlərinin  xüsusi  qrupunu  qeyri-maddi  nemətlər  təşkil 
edir. Qeyri-maddi nemətlər dedikdə, qüvvədə olan qanunvericiliklə nəzərdə tutulan 
və  mühafizə  edilən,  şəxsiyyətdən  ayrılması  qeyri-mümkün  olan  və  iqtisadi 
məzmuna  malik  olmayan  nemət  və  azadlıqlar  başa  düşülür.  Onlara  həyat  və 
sağlamlıq, şərəf və ləyaqət, şəxsi toxunulmazlıq, işgüzar nüfuz, şəxsi və ailə sirri, 
ad, müəlliflik hüququ və s. qeyri-maddi nemətlər daxildir.