Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu

rik  –  Абрикос  –  Armeniaca  vulgaris  Lam.  Gülçi-
çəklilər  (Rosaceae)  fəsiləsindəndir.  Ərik  cinsinin  10  müxtəlif 
yabanı  forması  vardır  ki,  bunun  da  3  növü  –  adi,  Sidir  və 
Mancuriya  əriyi  daha  çox  yayılmışdır.  Bu  növlərdən  adi  ərik 
daha  çox  yayılmış  və  təcrübəvi  əhəmiyyətə  malikdir.  Adi  ya-
banı ərik Orta Asiyada  və Qafqazda bitir. Əriyin vətəni Tyan-
Ş
an  dağlarıdır.  Orta  Asiyada,  Iran  və  Qafqazda  daha  çox 
becərilir. 
Adi ərik mart-apreldə çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ və ya açıq 
çəhrayıdır,  yarpaqlarından  çox  əvvəl  açılır.  Çiçək  saplaqları 
qısadır.  Meyvələri  iyun-avqustda  yetişir.  Meyvələri  birçə-
yirdəkli olub, rəngi ağ, sarı və qırmızı-narıncı olur. Meyvəsinin 
ağırlığı 3-18 q, forması isə müxtəlifdir. Ətliyi şirəli, şirin və ya 
turşa-şirindir. 
Adi  əriyin  tərkibində  20%-ə  qədər  şəkər  (əsasən,  saxa-
roza),  2,6%  üzvi  turşu  (alma,  limon  və  az  miqdarda  salisil, 
şə
rab), 1%-ə qədər pektin, karotin, B
1
 və B
2
 vitaminləri vardır. 
Çəyirdək  ləpəsində  40%-ə  qədər  badam  yağına  oxşar  quru-
mayan yağ, 20%-ə qədər zülali maddə, 10% karbohidrat vardır. 
Yabanı  halda  bitən  əriklərin  çəyirdək  ləpəsində  1-3%  miq-
darında  acı  amiqdalin  qlükozidi  olur.  Ona  görə  də  qida  məq-
sədlərilə işlədilmir. 
Adi  ərik  təzə  halda  istehlak  edilir.  Ondan  kompot,  şirə, 
mürəbbə, cem, marmelad, pat, pastila, jele, povidlo, sukat, ka-
ramel  üçün  içlik  və  şərab  hazırlanır,  həmçinin,  qurudulur. 
Çəyirdəyi  ilə  birlikdə  qurudulduqda  uryuk,  çəyirdəksiz  bütöv 
 
102
qurudulduqda qaysı, iki yerə bölünüb qurudulduqda isə kuraqa 
adlanır. Qurudulmuş ərikdən tamlı qatqı kimi bir çox xörəklərin 
hazırlanmasında  istifadə  olunur.  Çəyirdəyinin  qabığından 
aktivləşdirilmiş  kömür,  budaqlarının  ifraz  etdiyi  qatranlardan 
isə  yapışqan  (kley)  hazırlanır.  Balverən  bitki  kimi  az  məşhur-
dur. Çünki çox qısa müddətdə çiçəkləyir. Yabanı ərik qiymətli 
calaq materialı hesab edilir. Mədəni sortların  yetişdirilməsində 
onun böyük əhəmiyyəti vardır. 
Uzun  müddət  saxlamaq  üçün  ərik  konservləşdirilir, 
dondurulur, qurudulur.  
Ə
riyin  müalicəvi  xassələri.  Quru  əriyin  –  kuraqanın 
kaloriliyi 300 kkal-dır. Ərik şirəsi də insan orqanizmi üçün fay-
dalıdır.  Kiçik  uşaqlara  da  ərik  şirəsi  vermək  məsləhət  görülür. 
150 ml ərik şirəsi insanın gündəlik A vitamininə olan tələbatını 
ödəyir.  Ərikdə  dəmirin  çox  olması,  ondan  qanazlığına  qarşı 
istifadə  olunmasını  təmin  edir.  Ərik  ətliyində  kaliumun  çox 
olması  ondan  ürək-damar  xəstəliklərində  və  pəhriz  qida-
lanmasında  istifadə  olunmasını  əsaslandırır.  Təzə  ərikdə  330 
mq%, qurudulmuş ərikdə – kuraqada 1717 mq% kalium vardır. 
Ona  görə də ürəyin  fəaliyyətinin  yaxşılaşdırılmasında gündə 3 
dəfə 3-4 ədəd ərik qurusu yemək məsləhətdir. Lakin şəkər xəs-
təliyində  ərik  qurusundan  çox  istifadə  etmək  məsləhət  gö-
rülmür. 
Ə
riyin  şirin  ləpələrindən  qənnadı  məmulatı  hazırlanma-
sında badamın  əvəzedicisi kimi istifadə edirlər.  Çin xalq təba-
bətində  əzilmiş  ərik  ləpəsindən  hazırlanmış  emulsiyadan  ös-
kürəyə  və  hıçqırığa  qarşı  istifadə  edilir.  Ərik  ləpəsindən  digər 
dərmanlarla  birlikdə  nəfəs  yolları  xəstəliklərinin  və  nefritin 
müalicəsində  istifadə  olunur.  Günəş  yanmalarına  qarşı  əzilmiş 
ə
rik püresindən kosmetik maskalar hazırlanır. 
Ə
rik ləpəsindən alınan yağdan bəzi dərmanlar hazırlanır. 
Ə
rik  yağı  ilə  duru  məlhəmlər,  acı  ərik  ləpəsindən  isə  badam 
suyu  hazırlanır.  Ərik  ağacının  qabığından  kamedlər,  çəyirdək 
qabığından  aktivləşdirilmiş  kömür  və  kömürlənmiş  ərik  qa-

 
103
bığından  qara  tuşa  oxşar  boya  maddəsi  alınır.  Ərik  meyvələri 
mədə-bağırsaq  xəstəliklərində  həzmi  yaxşılaşdırır  və  ürəyə 
qüvvət verir. 
Ə
zgil – Мушмула. Əzgilin iki əsas növü vardır: 1. Adi 
ə
zgil  (Mespilus  germanica);  2.  Subtropik  və  ya  yapon  əzgili 
(Eriobothrya japonica). 
 Gülçiçəklilər (Rosaceae) fəsiləsindəndir. Vətəni Qafqaz 
və  Talış  dağlarıdır.  Yabanı  halda  Qafqazda,  Kiçik  Asiyada, 
Krımda, Türkmənistanda, Balkan yarımadasında, Şimali Iranda 
bitir.  Yabanı  əzgil  Azərbaycanın  şimal  və  cənub  rayonlarının 
dağlıq  meşələrində  yayılmışdır.  Mədəni  halda  Azərbaycanda, 
Avropanın  bir  çox  ölkələrində  və  ABŞ-da  becərilir.  Azərbay-
canda  yabanı  formaların  və  mədəni  sortların  bir  çox  növmüx-
təliflikləri vardır. 
Yabanı  əzgil  aprel  ayında  yarpaqlayır  və  mayın  əv-
vəllərində  çiçəkləyir.  Meyvələri  oktyabrın  axırı  və  noyabrın 
ə
vvəllərində yetişir. Meyvəsi boz-darçını rəngdədir, üstü azacıq 
incə tüklərlə örtülür, diametri 2,5-5,0 sm-dir. Meyvələri yumru, 
yastı-yumru və ya armudşəkilli olur. Hər meyvənin birtoxumlu 
beş  çəyirdəyi  vardır.  Meyvənin  ətliyi  bərkdir,  tərkibində 
aşılayıcı maddə olduğundan ağız büzüşdürücüdür. Lakin dərilib 
saxlandıqdan sonra və ya meyvəni şaxta vurduqda yumşalır və 
dadı şirin olur. 
Tam yetişmiş əzgilin yumşaq hissəsinin tərkibində 5,2% 
su,  8,5%  şəkər,  0,8%  turşu,  1,4%  pektin  maddələri,  0,65% 
azotlu maddələr, 1,8-2,5% sellüloza, bir qədər alma turşusu var. 
Yetişmə nəticəsində şəkər və alma turşusu azalır, az miqdarda 
spirt  və  sirkə  turşusu  əmələ  gəlir  ki,  bu  da  ona  pis  xoşagəl-
məyən tam verir. 
 Yabanı əzgilin tərkibində 8,2-9,4% şəkər, 1,8-2,1% üzvi 
turşu,  aşılayıcı,  rəngləyici  və  pektinli  maddələr  vardır.  Yetişib 
ötmüş  əzgildə  şəkər  və  üzvi  turşu  nisbətən  azdır.  Yetişib  öt-
dükdə sirkə turşusu və spirt əmələ gəlir ki, bunlar da meyvəyə 
 
104
spesifik iy verir. Əzgildə karotin (provitamin A) və C vitamini 
də vardır. 
Yabanı  əzgili  həm  təzə  halda  yeyilir  və  həm  də  emal 
edilir.  Əzgildən  pastila,  povidlo,  kompot,  konfet  və  karamel 
içliyi,  sirkə,  sidr,  tamlı  yeyinti  ekstraktı  və  s.  məhsullar  hazır-
lanır. Əzgil tumunda 25% yağ, aşılayıcı və ekstraktlı maddələr 
olduğundan qəhvə əvəzedicilərində işlədilə bilər. 
Ə
zgilin  müalicəvi  xassələri.  Əzgildən  müalicəvi  məq-
sədlə  qidanın  yaxşı  həzmi  və  bağırsaqların  fəaliyyətini  yaxşı-
laşdırmaq  üçün  istifadə  olunur.  Kal  meyvələri  mədə-bağırsaq 
xəstəliklərində,  xüsusən  ishala  qarşı  tətbiq  edilir.  Əzgilin  yar-
paqlarından dəmlənmiş çayla boğazı yaxalayırlar. 
Ə
zgilin  yarpaqlarından  və  kökündən  qəhvəyi  və  yaşıl 
boyaq  alınır.  Oduncağının  qabığı  və  yarpaqları  aşılayıcı  mad-
dələrlə  zəngin  olduğundan  dərilərin  aşılanmasında,  oduncağı 
isə  xarratlıqda  xırda  məmulatların  hazırlanmasında  istifadə 
edilir.  
Ə
zgil təzə halda yeyilir, ondan pastila, povidlo, mürəbbə, 
kompot, karamel üçün içlik və  «Əzgil-şərab»  adlı tamlı qatma 
hazırlanır. Tərkibində aşı maddəsi çox olduğundan ağız büzüş-
dürücüdür.  Ona  görə  də  yetişib-ötmüş  (lalıxlamış)  və  donmuş 
halda daha şirin olur. 
Qədim  dövrlərdən  əzgildən  bağırsaqların  möhkəmlən-
məsi və qida həzminin yaxşılaşdırılması məqsədilə istifadə olu-
nurdu.  Meyvələrindən  və  tumlarından  alınan  həlimdən  mədə-
bağırsaq xəstəliklərinin, əsasən də ishalın müalicəsində istifadə 
edirlər.  Ondan  böyrək  daşlarının  xaric  edilməsində  və  böyrək 
xəstəliklərində istifadə inkar edilmir. Əzgil  yarpaqlarından ha-
zırlanmış həlimdən (1 xörək qaşığı quru yarpaq 1 stəkan suda) 
ishala  qarşı  və  qankəsici  vasitə  kimi  istifadə  olunur.  Belə 
həlimlə  soyuqdəymədə  boğazı  qarqara  edirlər.  Qafqazın  xalq 
təbabətində əzgil yarpaqlarından (1 xörək qaşığı quru yarpaq 1 
stəkan  qaynanmış  suda)  boğazı  qarqara  etmək  üçün  mərlul 

 
105
hazırlanır.  Əzgilin  yarpaqlarından  və  kökündən  parçaları 
boyamaq üçün sarı boyaq alınır. 
Ə
zgil,  həmçinin,  balverən  bitkidir.  Onun  çiçəklərindən 
toplanan  nektar  ətrinə  və  şəffaflığına  görə  başqa  nektarlardan 
geri qalmır. 
Gavalı  –  Слива  –  Prunus  domestica  L.  Gülçiçəklilər 
(Rosaceae)  fəsiləsindəndir.  Göyəm  və  alçanın  çarpazlaşdırıl-
masından  ilk  dəfə  Qafqazda  yaranmışdır.  Bağ  gavalısının  ən 
çox becərilən növləri renklod, macar və yumurtavarı gavalıdır.  
Macar  gavalısı  qırmızımtıl-bənövşəyi  rəngdə,  üzəri  ağ 
mum  tozu  ilə  örtülü,  uzunsov  yumurta  formasında,  ətli  hissəsi 
yaşılımtıl sarı, bərk və şirin olur. Bu gavalıdan, əsasən qara ga-
valı  qurusu  istehsal  edilir.  Təzə  halda  bir  aya  kimi  saxlanıla 
bilər. Macar gavalısının ən çox yayılmış sortlarından Ev gava-
lısı,  Adi  gavalı,  Italyan  gavalısı,  Ajanski  gavalısı,  Moskva 
gavalısıdır. 
Renklod  gavalıları  yumru  formada,  təsadüfi  hallarda 
ovalşəkilli  yaşıl,  sarı,  yaşılımtıl-sarı  rəngdə  şirin  və  sulu  olur. 
Renklod gavalısının sortlarından yaşıl renklod, Altan renklodu, 
Ullens renklodu, kolxoz renklodu, Reforma gavalısıdır. 
 Yumurtavarı gavalılar çox iri, sarı və ya narıncı rəngdə, 
sıx, şirəli sarı ətli hissəyə və turşa-şirin dada malikdir. Bu qrupa 
Sarı yumurtavarı, Qızıl damcı, Şaftalı gavalıları aiddir. 
Bunlardan başqa bağ gavalısının növ müxtəlifliklərindən 
Anna  Şpet,  Viktoriya,  Sarı  Oçakov  gavalı  sortları  da  möv-
cuddur. 
Azərbaycanda  Bondebri,  Şaftalı  gavalısı,  Yaşıl  renklod, 
Ullens renklodu, Xurma macar, Adi macar, Anna Şpet, Süqar, 
Sarı albuxara, Aleksandr Düma, Altan renklodu, Yerli Lakston 
gavalı  sortları  becərilir.  Yerli  sortlardan  Xatını,  Vəziri,  Sarı 
albuxara və qara gavalıdır. 
Gavalının  müalicəvi  xassələri.  Gavalı  təzə  və  emal-
edilmiş  halda  istifadə  olunur.  Gavalıdan  kompot,  mürəbbə, 
povidlo, nalivka, qənnadı məmulatı hazırlanır və qurudulur. 
 
106
Gavalı  qurusu  bağırsağın  zəifliyində  əhəmiyyətlidir.  Bu 
məqsədlə  qara  gavalı  qurusu  məşhur  müalicəvi  məhsul  kimi 
istifadə  olunur  və  bağırsağın  fəaliyyətini  yaxşılaşdırır.  Qu-
rutmaq  üçün  gavalının  macar  sortlarından  istifadə  edilir. 
Kompot və gavalı tinkturasından zəif yumşaldıcı kimi qəbizliyə 
qarşı tətbiq olunur. Hər gün yatmazdan qabaq 10-20 ədəd qara 
gavalı  yemək  yaxşıdır.  Təsdiq  olunmuşdur  ki,  qara  gavalı  or-
qanizmdən  xolesterinin  çıxarılmasına  kömək  edir  və  ate-
rosklerozda,  öd  kisəsi  xəstəliklərində  məsləhət  görülür.  Qara 
gavalı  qurusu  hipertoniyada,  böyrək  xəstəliklərində  faydalıdır, 
onun tərkibindəki kalium duzları orqanizmdən suyun və xörək 
duzunun  çıxarılmasına  səbəb  olur.  Qara  gavalının  qidalılıq 
dəyəri  təzə  gavalıdan  4-6  dəfə  çoxdur.  Lakin  kökəlmədə  və 
şə
kər xəstəliyində qara gavalı yemək məsləhət deyil. 
Quru gavalı ağzı bağlı bankalarda və paketlərdə quru və 
qaranlıq  yerdə  saxlanılır.  Gavalının  ətlikli  şirəsi  pəhriz  qidası 
hesab  olunur.  Belə  şirədə  təzə  gavalının  tərkibindəki  bütün 
qidalı maddələr qalır. Gavalı şirəsi iştahanı və qidanın həzmini 
yaxşılaşdırır.  Qış  aylarında  orqanizmi  vitaminlə  təmin  edir. 
Mədə  şirəsinin  turşuluğu  az  olan  xəstələrə  turş  gavalı 
sortlarından hazırlanan şirə içmək məsləhətdir. 
Xalq  təbabətində  gavalıdan  mədə-bağırsaq,  böyrək,  rev-
matizm və podaqra xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. 
Sirkədə gavalı yarpaqlarından hazırlanmış həlimdən köhnəlmiş 
və  irinli  yaraların  daha  tez  sağalmasında  istifadə  edilir.  Bəzən 
yaraların və yarıqların üzərinə buxara verilmiş gavalı yarpaqları 
qoyulur. 
Gavalının  yerli  sortlarından  alınan  gavalı  qurusundan, 
xüsusən  albuxaradan  milli  xörəklərimizin  hazırlanmasında 
istifadə olunur. 
Gilas  –  Черешня  –  Cerasus  avium  Moench.  Gülçi-
çəklilər  (Rosaceae)  fəsiləsinin  albalı  cinsinə  aiddir.  Gilasın 
vətəni Aralıq dənizi ölkələridir. Yabanı halda Ukraynada, Mol-
daviyada, Krım və Qafqazda bitir. Hazırda mədəni gilas sortları 

 
107
çox olduğundan  yabanı  gilas öz əhəmiyyətini itirmişdir.  Lakin 
meşələrdə yabanı formalara çox təsadüf edilir. 
Yabanı  gilas  aprel-mayda  çiçəkləyir.  Çiçəkləri  ağ,  ətirli, 
beşləçəkli  və  uzun  saplaqlıdır.  Bir  neçə  çiçək  bir  yerdən  çətir 
kimi sallanır. Meyvələri iyun-iyulda yetişir. Forması yumru və 
ya  ürək  şəklindədir.  Qara,  sarı-qırmızı  və  tünd  qırmızı  rəngdə 
olur.  Dadı  acıtəhər  və  bəzən  şirin  olur.  Şirinlər  təzə  halda 
yeyilir,  eləcə  də  ondan  kompot,  şirə,  ekstrakt,  mürəbbə  və 
başqa məhsullar hazırlanır. Acı gilaslar isə şərab istehsalı üçün 
yararlıdır. 
Yabanı gilasın tərkibində şəkər, üzvi turşular, karotin, C 
və P vitaminləri çəyirdəyində isə 30%  yağ və 1%-ə qədər efir 
yağı  vardır.  Texniki  məqsədlər  üçün  də  işlədilə  bilər.  Yarpaq-
larında  250  mq%  C  vitamini  vardır.  Yabanı  gilas  külli  miq-
darda qatran ifraz edir ki, bundan da parçaların  boyanmasında 
istifadə edilir. 
Zəngin  kimyəvi  tərkibə  malik  olan  gilas,  əsasən  təzə 
halda  yeyilir. Ondan kompot, mürəbbə, meyvə  konservləri ha-
zırlanır, qurudulur və dondurulmuş halda qışa saxlanılır. Gilas 
ş
irəsi  likör-araq  məhsulları  istehsalında  yarımfabrikat  kimi 
istifadə olunur. 
Эиласын  мцалижяви  хассяляри.
 
Gilas  şirəsi  və  həlimindən 
qidanın  həzmini  yaxşılaşdırıcı  vasitə  kimi,  özündən  isə  qəbiz-
liyə  qarşı  istifadə  olunur.  Gilas  tumunda  efir  yağları,  zülali 
maddələr,  qlükozid,  amiqdalin  və  onu  parçalayan  ferment 
emulsiyası var. Gilasın çəyirdək ləpəsindən acı mindal efir yağı 
alınır və kosmetikada istifadə olunur. Gilas ağacının qabığında 
ə
mələ  gələn  yüksəkkeyfiyyətli  kamedlərdən  də  texniki  məq-
sədlər üçün istifadə olunur.  
Gilas  şirəsi  qidanın  yaxşı  həzm  olunması  üçün  tətbiq 
edilir. Xalq təbabətində qəbzliyə qarşı da istifadə olunur. Odun-
cağı  bərk,  sarı-qırmızı  rəngdədir.  Gilasın  oduncağından  xarrat 
məmulatı, nazik budaqlarından isə qəlyan çubuqları hazırlanır. 
 
108
Gilas balverən və bəzək bitkisi kimi də əhəmiyyətlidir. 1 
hektar çiçəkləyən gilas sahəsindən arılar 36-40 kq bal hasil edə 
bilir. 
Göyəm  –  Терн  –  Pruus  spinosa  L.  Gülçiçəklilər  (Ro-
saceae)  fəsiləsinin  gavalı  cinsinə  aiddir.  Şimali  Qafqazda, 
Zaqafqaziyada, Krımda bitir. Ukrayna, Belorus və Latviyada da 
rast gəlinir. 
Göyəm, yarpaqları əmələ gəlməmiş, erkən yazda – aprel-
mayda  çiçəkləyir.  Meyvələri  iyul-avqustda  yetişir.  Qışa  qədər 
budaqlardan  tökülmür.  Meyvə  saplaqları  qısa  və  tüksüzdür. 
Meyvələri  yumru,  tünd,  qara-bənövşəyi  rəngdə  olur.  Üzəri 
qalın, ağ mum tozu ilə örtülüdür. Ətliyi yaşıl rəngdə, turşaşirin 
və  gərdir  (büzüşdürücüdür).  Azərbaycanda  meyvələri  çox  iri, 
ş
irin və dadlı bağ göyəm sortları vardır ki, bunlara el arasında 
Xangöyəm deyilir. 
Göyəmin  tərkibində  8%-ə  qədər  şəkər  (fruktoza  və 
saxaroza),  2,5%  üzvi  turşu  (əsasən  alma),  1%  pektinli  maddə, 
1,5% aşılayıcı maddə, vitamin C və rəngləyici maddələr vardır. 
Dadı gər olduğundan təzə halda yeyilmir. Göyəmdən mürəbbə, 
povidlo, kompot, «ternovka» adlı spirtli içki, sirkə, kvas hazır-
lanır.  Qurudulmuş  meyvələri  aşpazlıqda  işlədilir.  Duza  qo-
yulmuş göyəm çox dadlı olur. 
Meyvələri  şaxta  vurduqda  dadı  şirinləşir  və  təzə  halda 
yeyilmək  üçün  yararlıdır.  Çəyirdəyində  37%-ə  qədər  yağ 
vardır.  Tərkibində  acı  amiqdalin  qlükozidi  olduğundan  texniki 
məqsədlər üçün işlədilir. 
Göyəmdən  qədimdən  qida  məqsədləri  üçün  istifadə 
olunur. Ondan kompot, mürəbbə, povidlo, pastila, sukat, sirkə, 
şə
rab və nalivka hazırlanır. Göyəm soğan və sarımsaqla sirkəyə 
qoyulur və tamlı qida kimi istifadə olunur. 
Göyəmin  müalicəvi  xassələri.  Hələ  Qədim  Roma  və 
Yunanıstan  həkimləri  göyəmin  qatılaşdırılmış  şirəsindən 
dizenteriyaya  qarşı  istifadə  etmişlər.  Müasir  dövrdə  də  göyəm 
büzüşdürücü  və  bərkidici  vasitə  kimi  bağırsaq  pozuntularında 

 
109
istifadə edilir. İshala qarşı istifadə olunan ən yaxşı vasitə gündə 
3  dəfə  1  xörək  qaşığı  duru  göyəm  ekstraktı  içməkdir.  Lakin 
aprel və mayın əvvəllərində yığılan göyəm çiçəklərindən alınan 
sulu həlimdən mədə-bağırsağı  yumşaldıcı kimi istifadə olunur. 
Çünki  onun  tərkibində  efir  yağları,  aşı,  acı  və  digər  fəal 
maddələr  vardır.  1:10  nisbətində  göyəm  meyvəsindən  və  çiçə-
yindən  hazırlanmış  həlimdən  öskürəyə,  xırıltıya  qarşı  və  qi-
danın  yaxşı  həzm  olunmasında  hər  səhər  30-40  ml  içilir.  Gö-
yəm  güllərindən  hazırlanmış  çaydan  sidikqovucu  və  maddələr 
mübadiləsini yaxşılaşdıran vasitə kimi istifadə olunur. Belə çay 
böyrək,  qaraciyər  və  bəzi  dəri  xəstəliklərində  normasız  təyin 
olunur.  Göyəmin  çiçəklərindən  tinkturanı  soyuq  üsulla  hazır-
layırlar. 1 stəkan suya 2 çay qaşığı qurudulmuş göyəm çiçəkləri 
götürülür, 8 saat saxlanılır və süzülür. Göyəmin köklərindən və 
qabığından 1:20 nisbətində hazırlanmış həlimdən tərgətirici və 
sidikqovucu  vasitə  kimi  yüksək  temperpaturda  içilir.  Qay-
nanmış su ilə yarıbayarı qarışdırılmış həlimdən iltihaba qarşı da 
istifadə  olunur.  Bəzən  göyəm  ağacının  üst  qabığından  alınan 
həlimdən qızıl yel iltihabında islatma qoyulur. 
Göyəmin  çəyirdək  ləpəsindən  yağlı  və  efirli  acı  badam 
yağı  alınır,  çəyirdək  qabığından  isə  aktivləşdirilmiş  kömür 
istehsal edilir. 
Yarpaqlarında  222  mq%  C  vitamini  vardır.  Çay  əvəz-
edicisi kimi işlədilir. Həm də bundan sidikqovucu və maddələr 
mübadiləsini  yaxşılaşdıran  vasitə  kimi  istifadə  edilir.  Təzə 
göyəm  şirəsi  ishala  qarşı,  qatılaşdırılmış  isə  qanlı  ishala  qarşı 
təsiredici vasitədir. Göyəm çiçəklərindən alınan sulu məhlul isə 
işlətmə dərmanı kimi tətbiq olunur. 
Göyəm  həm  də  balverən  və  bəzək  bitkisidir.  Mədəni 
gavalı göyəmlə alçanın təbii hibridindən əmələ gəlmişdir. 
Heyva – Айва – (Cydonia oblonga Mill). Gülçiçəklilər 
(Rosaceae)  fəsiləsindəndir.  Meyvə  bitkisi  kimi  4000  ildir  ki, 
məlumdur. Yabanı halda ən çox Şərq yarımkürəsində daha çox 
bitir.  Böyük  Qafqazın  şərq  hissəsində,  Mərkəzi  Zaqafqaziyada 
 
110
və  Talışda  yetişir.  Mədəni  halda  dünyanın  bir  çox  ölkələrində 
becərilir. 
Azərbaycanda  heyvanın  yabanı  formaları  çoxdur.  Lakin 
bunlar  az  öyrənilmişdir.  Heyvanın  az  öyrənilməsi  onun  mey-
vəsinin  az  qiymətləndirilməsidir.  Lakin  heyvanın  təsərrüfat 
ə
həmiyyəti böyükdür. 
Heyva may ayında çiçəkləyir. Çiçəkləri iri ağ və çəhrayı 
olur.  Ətirlidir.  Meyvəsi  sentyabr-oktyabrda  yetişir.  Heyvanın 
yabanı  formaları  xırda  olmaqla,  uzun  müddət  saxlandıqda  ətri 
yaxşılaşır. Meyvələri yumru, uzunsov və armud şəklində, rəngi 
yaşıl, açıq və ya tutqun sarı olur. Meyvənin üstü boz, tünd sarı 
və  ya  tünd  qəhvəyi  rəngli  pənbə  ilə  örtülüdür.  Ətliyi  ağ  və  ya 
sarımtıl,  əvvəlcə  bərk,  lakin  qalıb  yetişdikcə  yumşalır. 
Ə
tliyində  daşlaşmış  bərk  toxumalar  vardır.  Dadı  şirin,  turşa-
ş
irin və gər (büzüşdürücü) olur. 
Toxum  yuvası  beşdir.  Içərisində  boz  və  ya  qara-darçını 
rəngli toxumlar yerləşir. Toxumlar lığablıdır (yağlı-horralıdır). 
Heyvanın  tərkibində  5-12,2%  şəkər,  o  cümlədən  2,14% 
qlükoza,  6,27%  fruktoza  və  0,64%  saxaroza,  0,85-1,22%  üzvi 
turşu  (alma,  limon),  0,35-1,25%  aşılayıcı  maddə,  0,27-0,45% 
pektinli  maddə,  0,51-0,85%  minerallı  maddə,  o  cümlədən  30 
mq/kq  dəmir,  1,4  mq/kq  mis,  20  mq%  C  vitamin  və  karotin 
vardır.  Heyvanın,  əsasən  qabıq  hissəsində  toplanmış  enant-etil 
və pelarqon-etil efiri onun ətrini əmələ gətirir. 
Heyvadan  bişirilmiş  halda  (bəzən  külləmə  formasında) 
istifadə  edirlər.  Heyvanın  meyvəsi  marmelad,  jele,  povidlo, 
sukat,  mürəbbə,  kompot,  cem  hazırlamaq  üçün  qiymətli  xam-
maldır.  Heyvanın  ətri  daha  kəskin  olduğundan,  alma  və  ar-
muddan  hazırlanan  məhsullara  xoş  dad  və  ətir  vermək  üçün 
ondan bir qədər qatılır. 
Azərbaycanda  heyvadan  bir  çox  xörəklərin  hazırlanma-
sında  istifadə  edilir  (ət  və  quş  xörəklərinə  qarnir  kimi,  qiymə-
lənmiş  heyvanın  hazırlanmasında,  kələm  dolmasının  yanında 
və s.). 

 
111
Heyva  sobada  və  suda  bişirilmiş  halda  qidaya  sərf  olu-
nur. Çünki çiy halda heyva çox gec (bəzi məlumatlara görə 14 
saata) həzm olunur. Heyvadan ət və quş xörəklərinə qarnir kimi 
istifadə  olunur,  bir  çox  mili  xörəklər  hazırlanır  və  tamlı  qida 
məhsulu  kimi  kulinariyada  iştahaartırıcı  və  həzmedici  vasitə 
hesab  edilir.  Heyva  püresinə  ədviyyat  qatmaqla  sərbəst  xörək 
və  müxtəlif  xörəklərə  qatma  kimi  istifadə  olunur.  Heyvadan 
ə
tirli və qidalı mürəbbə, cem, kompot, jele, marmelad, sukat və 
digər qənnadı məmulatı hazırlanır. 
Heyvanın  müalicəvi  xassələri.  Təzə  heyvadan  hazır-
lanmış  ekstraktın  tərkibində  dəmir  çox  olduğundan  qan  azlığı 
və digər xəstəliklərə qarşı istifadə olunur. 
Məşhur  tacik  həkimi  və  filosofu  Ibn-Sina  heyvaya  çox 
fikir  verirdi.  O,  belə  hesab  edirdi  ki,  heyva  həzm  prosesinin 
pozulmasında  və  sifətin  (üzün)  rənginin  yaxşılaşmasında 
müsbət  təsir  göstərir.  Ona  görə  də  o,  təzə  hazırlanmış  heyva 
ş
irəsini bal və sirkə ilə iştahanın artmasına, mədənin möhkəm-
lənməsinə  və  qaraciyər  zəifliyində  istifadə  etməyi  məsləhət 
görürdü. Tərkibində büzüşdürücü aşı maddəsi olduğundan təbii 
halda  və  heyva  həlimi  şəklində  ishala  qarşı  və  daxili  qanax-
malarda  tətbiq  olunur.  Anus  dəliyi  çatlamalarında  və  düz 
bağırsağın  aşağı  düşməsində  heyva  şirəsində  islatma  qoyulur. 
Heyva  meyvəsindən  hazırlanan  çaydan  sidikqovucu  kimi  vad-
yanka (hidropos – bədən boşluqlarına su yığılması) xəstəliyində 
istifadə olunur. 
Xalq təbabətində ishala və daxili orqanlardan qanaxmaya 
qarşı  toxumlarından  alınan  həlimdən  istifadə  olunur.  Zaqaf-
qaziyada isə heyva toxumundan hazırlanmış çay öskürəyə qarşı 
içilir. 
Heyva tumlarının qabığında 20%-ə qədər selikvari mad-
də  vardır.  Bu  ondan  yumşaldıcı  və  bəlğəmgətirici  vasitə  kimi 
istifadə  etməyə  imkan  verir.  Tumlardan  hazırlanmış  selikli 
həlim gündə 3-4 dəfə 1 çay qaşığı nəfəs yollarının müxtəlif xəs-
təliklərinə  qarşı  istifadə  olunur.  Lakin  toxumdan  həlim  hazır-
 
112
ladıqda  onu  xırdalamaq  və  əzmək  məsləhət  görülmür,  çünki 
tumda  olan  zəhərli  amiqdalin  maddəsi  həlimə  keçib  onun  da-
dını acılaşdırar. 
Heyvanın  tərkibində  dəmir  çox  olduğundan  onun  ek-
straktı  qanazlığında  istifadə  olunur.  Dərman  məqsədilə  hey-
vanın  tumları  mədə-bağırsaq,  ürək-damar  xəstəliklərində,  tə-
nəffüs  yollarının  iltihabında  yumşaldıcı  bəlğəmgətirici  və  ös-
kürəyə qarşı tətbiq edilir. Heyvanın  yarpaqlarından dəmlənmiş 
çaydan  bronxial  astma  xəstəliyində  və  ürək  ağrılarına  qarşı, 
oduncağının qabığından  hazırlanmış çaydan isə  mədə-bağırsaq 
xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edirlər. 
Heyva  balverən  bitki  kimi  də  qiymətləndirilir.  Hər  gülü 
orta  hesabla  3,5-5,5  mq  nektar  verir.  Nektarı  şirin,  şəffaf, 
yüngül  və  ətirli  olduğundan  arılar  tərəfindən  yaxşı  toplanır. 
Lakin heyvanın çiçəkləri az olduğundan hər hektardan 15-18 kq 
bal hasil edilə bilər. 
Heyvanın  oduncağı  ağ  rəngdədir.  Bəzi  xarratlıq  məmu-
latının hazırlanmasında istifadə edilir. 
Ş