Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu

Badamın  müalicəvi  xassələri.  Badamın  tərkibində 
sortundan  və  becərildiyi  torpaq-iqlim  şəraitindən  asılı  olaraq 
45-62%  qurumayan  yağ  vardır.  Yağın  tərkibi,  əsasən  olein  və 
linol  turşularının  qliseridləridir.  Badam  zülalının  (20%) 
tərkibində  əvəzedilməz  aminturşular  vardır.  Badamda  2%-ə 
qədər  saxaroza  və  amiqdalin  qlükozidi  var.  Acı  badamda  bu 
qlükozidin  miqdarı  (3,5%)  nisbətən  çoxdur.  Bu  qlükozid 
emulsin
  fermentinin  təsirindən  parçalanır  və  kəskin  zəhərli 
maddə – sinil turşusu əmələ gəlir. 10-15 ədəd acı badam insana 
öldürücü  təsir  göstərir.  Əsas  etibarilə,  sinil  turşusu  beynin 
mərkəzində  həyat  üçün  vacib  olan  toxumaların  fəaliyyətini 
pozur.  Insanın nəfəs  yolları və qan damarlarının  işini çətinləş-
dirir.  Insanın  nəfəsinin  kəsilməsi  ilə  ölüm  baş  verir.  Ona  görə 
də acı badamdan qida məqsədləri üçün istifadə olunmur. Ondan 
yağ alınıb kosmetikada istifadə edirlər. Ona görə də tərkibində 
amiqdalin  qlükozidi  olan  badam  və  digər  meyvələri  yemək 
olmaz.  Xüsusən  uşaqların  qidasında  bunlardan  istifadə 
olunmamalıdır. 
Badamdan  soyuq  presləmə  üsulu  ilə  alınan  yağdan  ye-
yinti  sənayesində,  əczaçılıqda  və  ətriyyat  sənayesində  istifadə 
olunur. Şirin badam ləpəsi təzə və qovrulmuş halda qidaya sərf 
olunur. Ondan qənnadı sənayesində tort, pirojna, şokolad, kon-
fet  və  peçenye  hazırlanır.  Badamın  qabığından  xüsusi  maddə 
alıb  konyakın  və  bəzi  üzüm  şərablarının  rənglənməsində  və 
ə
tirləndirilməsində istifadə olunur. 

 
213
Qədim  ərəb  təbabətində  badamdan  qidanın  yaxşı  həzm 
olunması  üçün  sidikqovucu  kimi,  badam  yağından  isə  bəzi 
xəstəliklərdə  sakitləşdirici  və  ağrıkəsici  vasitə  kimi  istifadə 
etmişlər.  Badamın  bu  şəkildə  istifadə  olunmasına  digər 
ölkələrin təbabətində də rast gəlinir. Müasir tibbdə şirin badam 
emulsiyasından  (badam  südündən)  mədə-bağırsaq  yolları 
xəstəliklərində sakitləşdirici vasitə kimi istifadə olunur. Son za-
manlar  şirin  badam  mədə  xorası  xəstəliyində  də  tətbiq  olunur, 
çünki  badam  mədə  şirəsinin  sekresiyasını  zəiflədir.  Eyni 
zamanda, badam mədənin və bağırsağın peristaltikasını artırmır 
(gücləndirmir). 
Badam yağı zərif yumşaldıcı təsir göstərdiyindən, ondan 
qəbizlikdə  də  istifadə  etmək  olar.  Xalq  arasında  badamdan 
sakitləşdirici,  ağrıkəsici  və  iltihaba  qarşı  da  istifadə  olunur. 
Azərbaycanın xalq təbabətində qulaq ağrıları zamanı 2-3 damla 
badam yağı damızdırılır. Əczaçılıqda badam yağından mazların 
(məlhəmlərin)  hazırlanmasında,  kosmetikada  isə  dərinin 
yumşaldılması məqsədilə istifadə olunur. 
Ə
səb pozuntuları, qarında kəskin ağrılar, kəskin öskürək 
zamanı  sakitləşdirici  və  ağrıkəsici  vasitə  kimi  xəstələrə  gündə 
10-15  damcı  badam  kəpəyindən  (nazik  meyvə  qabığı)  ha-
zırlanmış acı badam suyu içmək məsləhət görülür. Badam yağı 
aldıqdan  sonra  yerdə  qalan  cecədən  (jmıxdan)  dərini  yum-
ş
altmaq və onu ağartmaq üçün istifadə edirlər. 
Fındıq  –  Фундук  –  Corylus  avellana,  Tozağacı 
(Betulaceae)  fəsiləsinin  fındıq  cinsinə  mənsubdur.  Məlum  15 
növündən  7  növü  daha  çox  yayılmışdır.  Meşə  fındığı  yabanı 
halda  Avropada,  Qərbi  Asiyada  və  Şimali  Amerikada  bitir. 
Azərbaycanda  meşə  fındığı  Şəki-Zaqatala  zonasının  dağətəyi 
meşələrində  geniş  sahələrdə  bitir.  Dağlıq  Qarabağ,  Quba-
Xaçmaz zonalarının meşələrində də yabanı fındıq vardır. 
Fındıq  7-9  m  hündürlüyündə  bitən  koldur,  bəzən  ağac 
şə
klində boy  atır. Mart ayında çiçəkləyir. Erkək  və dişi çiçək-
ləri  ayrı-ayrı  eyni  ağacda  yerləşir.  Fındığın  meyvəsi  avqust-
 
214
sentyabrda yetişir. 1 ha sahədən 40-500 kq məhsul yığmaq olar. 
Meyvələri  yetişənə  qədər  yaşıl  qalır  və  qərzəklidir.  Qərzək 
fındığı  ya  tamamilə,  ya  meyvənin  dib  hissəsini,  ya  da  ki, 
yarısını  bürüyür.  Meyvəsi  yumru,  oval-silindrik  və  əksərən 
uzunsov  olur.  Qabığı  sarı-qəhvəyi  və  ya  tünd  darçınıdır.  Fın-
dığın  ləpəsi  ağdır,  yağlı  və  dadlıdır,  qırmızı  və  ya  tünd  sarı 
rəngli pərdə ilə örtülüdür. 
Meşə  fındığı  5-10  yaşından  bar  gətirir,  60-80  il  ömür 
sürür. Təbiətdə vegetativ yolla çoxalır. 
Meşə  fındığının  tərkibində  58-71%  yağ,  14-18%  asan 
həllolunan  zülal,  2-5%  saxaroza,  B
1
  və  E  vitaminləri,  dəmir 
duzları  vardır.  Meşə  fındığı  təzə,  qurudulmuş  və  qovrulmuş 
halda  yeyilir.  Ondan  qənnadı  sənayesində  tort-pirojna,  konfet 
və  karamel  üçün  içlik,  Şərq  şirniyyatı  hazırlanmasında  daha 
çox  istifadə  edilir.  Təzə  meyvələrini  narın  sürtgəcdən  keçirib, 
su  ilə  qarışdıraraq  yüksək  qidalı  sayılan  «süd»  və  «qaymaq» 
hazırlayırlar  ki,  bu  da  zəif  düşmüş  xəstələr  üçün  məsləhət 
görülür.  Meşə  fındığının  ləpəsindən  əczaçılıqda  və  ətriyyatda 
işlədilən  yağ  çıxarılır,  qabığından  təbabətdə  işlədilən  kömür 
hazırlanır,  cavan  şivlərindən  təsərrüfatda  zənbil  və  səbət 
toxunur. 
Fındığın  müalicəvi  xassələri.  Fındığın tərkibindəki  yağ 
qurumayan  yağlar  qrupuna  aiddir.  Fındıq  zülalı  əvəzedilməz 
aminturşular  ilə  zəngindir.  Fındığın  yağı  ayrıldıqdan  sonra 
yerdə  qalan  jmıxdan  halva  hazırlanır.  Fındıq  qovrulmuş  halda 
daha  da  ətirli  və  dadlı  olur.  Ondan  qənnadı  sənayesində  şoko-
lad, konfet, tort, pirojna və müxtəlif şərq şirniyyatı hazırlanır. 
Xalq  təbabətində  fındıqdan  sidik  kisəsi  daşları  xəstə-
liyində istifadə olunur. Balla fındıqdan revmatizm, qanazlığı və 
orqanizmin  möhkəmləndirilməsi  vasitəsi  kimi  də  istifadə 
olunur.  Məişət  təbabətində  fındıq  yağı  yumurta  ağı  ilə  qarış-
dırılıb yanıqların müalicəsində tətbiq olunur. Saçların möhkəm-
lənməsi üçün onlara fındıq yağı çəkilir. Fındıqdan qurdqovucu 
(askarid)  kimi,  eləcə  də  südverən  anaların  südünün  daha  çox 

 
215
olması  məqsədilə  yeyilir.  Azərbaycanda  yandırılmış  fındıqdan 
qaşın və kirpiklərin boyanmasında istifadə olunur. 
Təbabətdə  fındığın  yarpaqlarından  və  ağac  qabığından 
istifadə  olunur.  Yarpaqlarında  200  mq%  C  vitamini,  efir  yağı, 
qlükozid  mirisitrozid  vardır  ki,  bu  da  damardaraltma  təsirinə 
malikdir.  Ağacının  qabığında  efir  yağı,  aşı  və  boya  maddəsi, 
liqnoseril 
spirti  və  betulin  vardır.  Fındığın  yarpaqlarından  və 
qabığından  hazırlanmış  tinkturadan  varikoz  damar  geniş-
lənməsi,  flebit  və  periflebitdə,  ayaqların  trofik  yaralarında  və 
kapillyar  hemorragiyada  gündə  3-4  dəfə  1/3–1/4  stəkan  içmək 
məsləhət  görülür.  Yarpaqlarından  hazırlanmış  həlimi  mədəaltı 
vəzinin hipertrofiyasında qəbul etmək olar. 
Meşə fındığının quru distilləsindən «L-2 Meşə» preparatı 
alınır.  Bu,  iki  fraksiyadan  ibarətdir:  sulu  və  qatranlı.  Həkim 
təcrübəsində bu preparatdan neyrodermit, ekzema, epidermofit 
və dərinin üzvi streptokokk zədələnməsi zamanı istifadə olunur. 
Fıstıq  –  Бук  –  Faqus  L.  Fıstıq  (Faqaceae)  fəsiləsinin 
fıstıq cinsinə aiddir. 9 növ ağacdan 2 növü yayılmışdır. Qafqaz-
da  dəniz  səviyyəsindən  2300  m  yüksəklikdə  subalp  qurşağına 
qədər  meşəliklərdə  bitir.  Fıstıq  meşələri  Qafqaz  meşələrinin 
25%-ni təşkil edir. 
Fıstıq  aprel-may  aylarında  çiçəkləyir,  eyni  zamanda 
yarpaqları əmələ gəlir. Meyvələri sentyabr-oktyabrda yetişir və 
çatlamış tikanlı qərzəkdən ayrılıb düşür. Meyvəsi 3 tilli, parlaq 
qəhvəyi  rəngdədir.  İçərisində  açıq  bozumtul-qəhvəyi  rəngli 
ləpəsi vardır. 
Fıstıq 40-50 yaşından bara girir, 3-4 ildən-bir bol məhsul 
verir, 500 ildən çox ömür sürür. 
Fıstıq ləpəsində 30-50% yağ və 20% zülali maddə vardır. 
Onu  təzə  və  qovrulmuş  halda  yeyirlər.  Lakin  fıstıq  ləpəsinin 
tərkibində  zəhərli  qlükozid  olduğundan,  onu  çox  yemək 
məsləhət  görülmür.  Fıstıq  ləpəsindən  yarımquruyan  yağ  alınır. 
Həmin yağ qida üçün, həm də texnikada istifadə edilir. 
 
216
Fıstığın oduncağı bərkliyinə  görə şabalıd və palıd odun-
cağından  geri  qalır.  Xüsusi  mebel  və  parket  hazırlanmasında 
istifadə edilir. 
Günəbaxan – Подсолнечник – Helianthus annuus L. 
Günəbaxanın  vətəni  Şimali  Amerikadır.  Aborigenlər  avro-
palılar gələnə qədər orada günəbaxanı becərirdilər. Günəbaxan 
toxumlarını qidalarında istifadə edir, yağını saçlarına çəkirdilər. 
Avropada  günəbaxan  ilk  dəfə  XVI  əsrin  əvvəllərində  ispanlar 
tərəfindən  Madrid  botanika  bağında  becərilmişdir.  Qərbi 
Avropa  ölkələrində  günəbaxan  bir  neçə  yüz  illər  bəzək  bitkisi 
kimi  əkilirdi.  Günəbaxan  Rusiyaya  I  Pyotrun  vaxtında  gəti-
rilmiş  və  10  illərlə  bəzək  bitkisi  olmuşdur.  XIX  əsrin  birinci 
yarısının  sonunda  Saratov  quberniyasında  kəndli  Bokaryev 
günəbaxan bitkisi əkib ilk dəfə onun toxumundan yağ almışdır. 
Tezliklə  günəbaxan  Rusiyanın  mərkəzi  və  cənub  rayonlarında 
yayılmağa  başladı.  XX  əsrin  əvvəllərindən  günəbaxan  Ru-
siyada  geniş  miqyasda  becərilməyə  başlandı  və  hazırda  bitki 
yağları içərisində əsas yer tutur. 
Günəbaxan yağının qidalılıq dəyəri onun kimyəvi tərkibi 
ilə  müəyyən  olunur.  Günəbaxan  yağının  qliseridləri  palmitin, 
stearin, araxidon, liqnoserin, olein
 və linol turşularından təşkil 
olunmuşdur.  Yağdan  başqa  günəbaxan  toxumlarında  13,5-
19,1% zülal, 23,9-26,5% karbohidrat,  
2%-ə qədər futin və 1,5% aşı maddəsi vardır. Günəbaxan 
yağından  müxtəlif  qida  məhsullarının  hazırlanmasında  istifadə 
olunur.  Rafinadlaşdırılmış  günəbaxan  yağından  təkcə  aş-
bazlıqda deyil, həmçinin, marqarin, balıq və tərəvəz konservləri 
istehsalında da istifadə edilir. 
Günəbaxanın  müalicəvi  xassələri.  Günəbaxan  toxum-
larından  azad  edilmiş  səbətdən  pektin  alınır.  Bu  pektin  mədə-
bağırsaq  xəstəliklərində  nəzərdə  tutulan  dərmanların  əsasını 
təşkil  edir.  Təmizlənmiş  günəbaxan  yağı  əsas  kimi  bəzi 
məlhəmlərın, yağlı məhlulların və plastırların tərkibinə daxildir. 

 
217
Günəbaxan  yağından  çox  vaxt  tibbidə  işlətmə  dərmanı 
kimi  istifadə  olunur.  Tərkibində  doymamış  yağ  turşuları  oldu-
ğ
undan,  ateroskleroz  zamanı  günəbaxan  yağı  içmək  məsləhət 
görülür. 
Günəbaxan  yarpaqları  və  çiçəyinin  kənar  ləçəkləri  də 
müalicəvi xassələrə malikdir. Zədələnmədən yığılan parlaq sarı 
rəngli  ləçəkləri  dərhal  qaranlıq  otaqlarda,  yaşıl  yarpaqlar  isə 
açıq havada kölgədə qurudulur. 
Qurudulub  qablaşdırılmış  xammal  quru  binalarda  iki  il-
dən  çox  olmayaraq  saxlanıla  bilər.  Qurudulmuş  yarpaq  və 
ləçəklərdən  spirtdə  hazırlanmış  tinkturadan  iştahanı  yaxşılaş-
dırmaq üçün istifadə olunur. Xalq təbabətində belə tinkturadan 
(1:5  nisbətində  xammal  7-10  gün  araqda  saxlanılır)  mal-
yariyanın müalicəsində istifadə olunur. Bəzən bu məqsədə 1:10 
nisbətində  günəbaxanın  zoğlarından  hazırlanmış  tinkturadan 
istifadə olunur. Belə nastoy 2 saatdanbir 1 xörək qaşığı titrətmə 
zamanı,  gündə  3-4  dəfə  isə  ağrılar  zamanı  içirlər.  Əvvəllər 
malyariya  xəstəliyinin  müalicəsi  üçün  xüsuüsi  günəbaxan 
damcısı hazırlanırdı. 
Kətan,  zəyərək  –  Лен  –  Linum  usitatissimum 
(Tourm.)  L.  Bu kətan (Linaceae) fəsiləsindən olan birillik və 
çoxillik bitkidir. 200-dən çox növündən  yalnız iki növü, kətan 
lifi və  yağlı toxum almaq üçün becərilir. Kətan toxumlarından 
alınan  piyli  yağdan  təbabətdə  geniş  istifadə  olunur.  MDB-də 
birillik bitki kimi becərilir. 
Çiçəkləri  göy  rənglidir.  Meyvəsi  kürəvarı  qutucuqdan 
ibarətdir.  Onun  içərisində  10  ədəd  toxum  yerləşir.  Toxumları 
yumurta şəkilli olub, qonur-sarı rəngli-dir, üst qatı selikli mad-
də  ilə  zəngin  olduğundan  onların  rəngi  parlaqdır.  Toxumların 
xoşagələn selikli dadı vardır. 
Kətanın  iki  növü  sənaye  əhəmiyyətli  bitki  kimi  geniş 
miqyasda becərilir. Bunlardan biri “dolqunes” kətanı (L. Elon-
gata),  digəri  isə  “kudryaş”  kətanı  (L.  Hrevimul-ticaulia) 
adlanır.  
 
218
Dolqunes  kətan  hündür  boyludur,  budaqları  isə  zəif 
inkişaf etmişdir. O,  ancaq kətan tədarükü üçün becərilir. Kud-
ryaş kətan isə alçaq boyludur, zəngin qol-budaqlıdır. Bu ancaq 
kətan toxumu tədarük etmək məqsədilə yetişdirilir. Kətan toxu-
mundan  alınan  kətan  yağı  yeyinti  sənayesində  və  texnikada 
geniş miqyasda tətbiq olunur. Kətan yağı quruyan bitki yağları 
qrupuna aiddir. 
Kətan  çox  qədimdən  becərilən  bitkidir.  O,  hələ  eramız-
dan 2400 il əvvəl qədim misirlilər tərəfindən becərilmiş və to-
xumlarından  kətan  yağı,  yerüstü  hissəsindən  isə  kətan  lifi 
hazırlanmışdır. 
Toxumlarını  toplamaq  üçün  əvvəlcə  bitkini  torpaqdan 
dartıb  çıxarır,  sonra  dərz  bağlayıb  bir  müddət  açıq  havada 
qurudub xırmanda və  yaxud xüsusi maşınla toxumlarını ayırır, 
kənar  qarışıqlardan  təmizləyib  kisələrə  qablaşdıraraq  tədarük 
məntəqələrinə göndərirlər. 
Kətan  toxumlarında  5-12%  selikli  maddə,  30-48%-ə 
qədər  piyli  yağ  və  18-33%  zülal  maddələri  vardır.  Dərman 
məqsədilə kətanın toxumlarından istifadə olunur. 
Kətanın  müalicəvi  xassələri.  Kətan  toxumlarının  qabıq 
hissəsində  “linamarin”  adlı  qlikozid  müəyyən  edilmişdir  ki, 
hazırda  ondan  elmi-təbabətdə  mədə-bağırsağın  həzm  prosesini 
artıran dərman kimi istifadə edilir. 
Kətan toxumundan eyni  zamanda zəif işlətmə, həmçinin 
mədə-bağırsağın  selikli  qişasını  yumşaldan  dərman  kimi  də 
istifadə olunur. 
Kətan  toxumlarından  hazırlanan  sulu  dəmləmə  və  bişir-
mələrdən  mədə  xorasının  müalicəsində  yarasa-ğaldıcı  dərman 
kimi işlədirlər. 
Xalq  təbabətində  kətan  toxumlarından  çay  dəmləyib, 
böyrək və qaraciyər ağrılarında sakitləşdirici vasitə kimi qəbul 
edirlər.  O,  eyni  zamanda  çiban  (furunkul)  və  digər  dəri  yara-
larının müalicəsində də iltihabı aradan qaldıran və yarasağaldan 
vasitə kimi istifadə edilir. 

 
219
Küncüt  –  Кунжут  –  Sesamum  indikum  L..  Küncüd 
(Pedaliaceae)  fəsiləsinə  aid  90-140  sm  hündürlüyündə  dik 
zoğları olan kol bitkisidir. Çiçəkləri  yarpaqların  altında, bəzən 
3-ü  birlikdə  yerləşir.  Çiçək  tacı  ağdan  intensiv  bənövşəyiyə 
qədər olur. Meyvəsi uzunsov, dörd və ya səkkizüzlü, yuxarıdan 
sivri, 3-4 sm uzunluğunda qozadır. Toxumlar xırda olub, kətan 
toxumuna oxşayır, lakin səthi tutqundur. Iyun-avqust aylarında 
çiçəkləyir, payızda yığılır. 
Küncütün vətəni Afrikadır. Buradan küncüt Aralıq dənizi 
ölkələrinə  gətirilmişdir.  Lakin  bəzi  tədqiqatçılar  küncütün 
Yunanıstanda  və  Kiçik  Asiyanın  qədim  ölkələrində  əkilib-
becərildiyi haqqında məlumat verirlər. Hindistan və Pakistanda 
da küncüt ta qədimdən becərilir. Buradan küncüt Orta Asiyaya, 
XVIII  əsrin  sonlarında  isə  Rusiyanın  Həştərxan  vilayətinə 
gətirilmişdir.  Hazırda  küncüt  Orta  Asiyada,  Qafqazda,  Kras-
nodar diyarında və Ukraynanın cənubunda becərilir. 
Küncüt  toxumlarında  60%-ə  qədər  yağ  vardır.  Bu  yağın 
48%-ni  olein  və  36,8%-ni  linol  yağ  turşuları  təşkil  edir. 
Toxumlarda  19%  zülal  və  17,5%  həll  olan  karbohidratlar  var-
dır.  Əla  sort  küncüt  yağı  zeytun  yağından  yaxşıdır.  Müəyyən 
olunmuşdur ki, küncütdən alınan sezam yağı orqanizmdə 100% 
mənimsənilir.  Ondan  marqarin  hazırlanır  ki,  bu  da  qənnadı  və 
konserv  sənayesində  istifadə  olunur.  Aşağı  sort  yağlardan 
sabun, yağın yanmasından alınan hisdən isə çin tuşu hazırlanır. 
Qənnadı sənayesində küncüt toxumları kökələrin və digər 
məmulatın  səthinə  səpilir,  ondan  şərq  şirniyyatı  (qoznək)  ha-
zırlanır.  Avropada,  Rusiyada  və  Amerikada  məşhur  olan  taxin 
halvası küncütdən hazırlanır. 
Küncütün müalicəvi xassələri. Tibbdə küncüt yağından 
inyeksiya məhlullarının və xaricə sürtmək üçün məlhəmlərın və 
plastırların  hazırlanmasında  istifadə  olunur.  Küncüt  yağı 
trombositlərin  sayını  artırır  və  qanın  laxtalanmasını  sürətlən-
dirir.  Ona  görə  də  küncüt  yağından  babasil  diatezlərinin  və 
Verlqof xəstəliyinin müalicəsində (1 xörək qaşığı gündə 3 dəfə) 
 
220
istifadə  olunur.  Xalq  təbabətində  küncüt  yağı  soyuqdəymədə, 
xroniki öskürəkdə və zökəmdə ən yaxşı vasitədir. Belə hallarda 
hər  səhər  1  xörək  qaşığı  küncüt  yağı  içmək  məsləhət  görülür. 
Küncüt  yağı  mədə-bağırsaq  xəstəliklərində,  işlətmə  dərmanı 
kimi,  böyrək  və  böyrəkdaşı  xəstəliklərində,  daxili  qanaxma-
larda  və  eləcə  də  qurdqovucu  vasitə  kimi  içilir.  Küncüt  yağı 
xaricə sürtmək üçün də istifadə olunur. O, dərini yumşaldır, qa-
ş
ınma və ağrıları sakitləşdirir. Küncüt yağı ilə yanıqlar və dəri 
iltihabı müalicə olunur. Soyuqdəymədə sinənin dərisini, bağır-
saq pozuntularında qarın nahiyəsinin dərisini, diş ağrılarında isə 
dişin dibini küncüt yağı ilə masaj edirlər. 
Müalicəvi məqsədlə küncütün yarpaqlarından da istifadə 
olunur.  Təzə  yarpaqlar  və  ya  yarpaqların  əzintisindən  alınan 
sıyıq  dərinin  iltihablı  yerlərinə  təpitmə  kimi  qoyulur.  Yarpaq-
ların əzintisi süddə bişirib yaraların üstünə qoyulur. Yarpaqdan 
alınmış və yaxşı isidilmiş kütlədən bağırsaq ağrılarında qarına, 
padaqrada  isə  oynaqlara  təpitmə  qoyulur.  Yarpaqlarını  sirkədə 
isladıb  qoturluğu  müalicə  edirlər.  Çin  təbabətində  küncüt  to-
xumlarından tonuslandırıcı və soyuqdəyməyə qarşı vasitə kimi, 
eləcə də zəhərlənməyə qarşı istifadə edirlər. 
Pekan  –  Пекан  –  Carua  olivaeformis  Nult.  Qoz 
(Juglandaceae)  fəsiləsinin  kariya  cinsinə  mənsubdur.  Vətəni 
Ş
imali Amerikadır. Burada pekan yabanı və mədəni halda bitir. 
Pekan  1909-cu  ildə  Qafqazın  Qara  dəniz  sahillərində, 
1934-cü  ildə  Orta  Asiyada  və  sonra  Krımda  becərilməyə  baş-
lanmışdır.  Pekan  plantasiyaları  Abxaziyada,  Azərbaycanda 
Lənkəran (xüsusən Talışda) və Zaqatalada vardır. Pekan hazır-
da  mədəni  halda  becərilən  qərzəkli  meyvədir.  6-8  illiyindən 
məhsul verir. 
Pekanın  çiçəkləməsi  və  çiçəyinin  quruluşu  adi  qoza 
bənzəyir. Meyvəsi qərzək içərisində sentyabr-oktyabrda yetişir. 
3-10  ədəd  olmaqla  bir  salxımda  bitir.  Tam  yetişdikdə  qərzəyi 
partlayır.  Qəhvəyi  rəngli,  silindrik  formalı  nazik  və  hamar 
qabıqlıdır. Uc tərəfi bir qədər şiş olur. Daxilində şirin qırmızı-

 
221
qəhvəyi rəngli ləpəsi yerləşir. Ləpə meyvənin 38-50%-ni təşkil 
edir. 
Pekanın tərkibində 70% yağ, 8-19% zülal, 14,3% karbo-
hidrat və başqa maddələr vardır. Meyvələri təzə və qurudulmuş 
halda  yeyilir.  Qənnadı  sənayesində,  aşpazlıqda  və  yağ  almaq 
(zeytun  yağına  oxşar)  üçün  sərf  edilir.  Pekanın  oduncağı  açıq 
qəhvəyi  rəngdə,  bərk,  ağır  olduğundan  kənd  təsərrüfatı 
maşınları üçün müxtəlif hissələr hazırlanmasında işlədilir. 
Püstə – Фисташки – Pistacia vera L. Sumaq (Anacar-
diaceae)  fəsiləsinin  püstə  cinsinə  mənsubdur.  10  ağac  və  kol 
növü  məlumdur.  Yabanı  halda  Orta  Asiyada,  Cənubi  Azər-
baycanda,  Iranda,  Suriyada  və  Türkiyədə  bitir.  Azərbaycanda 
püstə  mədəni  bitki  kimi  çox  qədimdən  becərilir  və  iki  yabanı 
növü yetişdirilır. 
Püstə  mart-apreldə  yarpaqlar  açıldığı  vaxt  çiçəkləyir. 
Çiçəklər  topa  halında  enli  süpürgə-salxımlara  yığılmışdır. 
Erkək  çiçəklər  dişi  çiçəklərdən  2-3  gün  tez  açılır.  Çiçəkləmə 
20-25 gün davam edir. Püstənin meyvəsi iyul-avqustda yetişir. 
7-8 yaşından meyvə verir, 100 il ömür sürür. Meyvəsi qozvarı, 
birtoxumlu çəyirdəkdir, sarımtıl-ağ rəngdədir. Çəkisi 0,9-2,5 q-
dır.  Meyvələr  yetişdikdə  çiçək  yanlığı  bürüşür,  quruyur, 
partlayır və meyvədən asanlıqla ayrılır. Ləpəsi açıq yaşıl, yaşıl 
rəngli, yanları bənövşəyi olur. Dadı xoşagələn şirin və yağlıdır. 
Püstə  ləpəsinin  tərkibində  68%  yağ,  18-22%  zülali 
maddə, 9,5-17%-ə qədər karbohidrat, 4,6% sellüloza, 3,1% kül 
vardır. Dadlı, lətif, yağlı və faydalı olduğundan çox qiymətlidir. 
Püstənin  meyvəsindən  təzə,  qovrulmuş  və  duzlanmış 
halda  istifadə  edirlər.  Ləpəsi  qənnadı  məmulatı  (tort,  pirojna, 
ş
okolad,  Şərq  şirniyyatı)  istehsalında  işlədilir,  eləcə  də  bəzi 
kolbasa  məhsullarına  və  pendirə  qatılır.  Püstənin  yağı  quru-
mayan  yağ  qrupuna  aiddir,  əczaçılıqda,  ətriyyatda  və  lakların 
hazırlanmasında  geniş  istifadə  olunur.  Püstənin  yarpaqlarında, 
meyvələrində,  qabığında  və  oduncağında  10-12%-ə  qədər 
aşılayıcı maddə vardır. Müxtəlif növ mənənələr yarpaqlarda fır 
 
222
ş
işləri  (buzqunç)  əmələ  gətirir  ki,  bunun  tərkibində  30-50% 
tanin  olur.  Bu,  toxuculuq  və  yüngül  sənayedə  aşılayıcı  və 
boyaq maddəsi almaq üçün qiymətli xammaldır. 
Püstənin  ağacından  iyul-avqust  aylarında  çəkilən  qat-
randan yüksək- keyfiyyətli lak hazırlanır. 
Müasir  xalq  təbabətində  püstə  qanazlığında,  arıqlamada, 
vərəm xəstəliyində, qaraciyər ağrılarında tətbiq edilir. 
Püstənin  müalicəvi  xassələri.  Püstənin  meyvəsi  təzə, 
qovrulmuş  və  duz  səpilmiş  halda  yeyilir.  Püstədən  dondurma, 
tort,  marsipan  və  qəhvə  əvəzediciləri  hazırlanır.  Yüksək-
keyfiyyətli qurumayan püstə yağı qənnadı və kolbasa məmulatı 
istehsalında, tibbidə və əczaçılıqda istifadə olunur. 
Yarpaqlarından  alınan  qalloaşı  turşusundan  tibbi  məq-
sədlər  üçün  tanin  alınır.  Büzüşdürücü  və  iltihaba  qarşı  vasitə 
kimi  püstənin  yarpaqlarından  alınan  aşı  maddələrindən  xarici 
yanıqların, yataq yaralarının və suverən yaraların müalicəsində, 
diş  dibinin  və  ağızın  selikli  qişasının  iltihabında,  boğazı, 
burunu qarqara, yoğun bağırsağın iltihabında imalə etmək üçün 
istifadə  olunur.  Çünki  tanin  metalları,  qlükozidləri  və  bir  çox 
alkaloidləri  çökdürə  bilir.  Ona  görə  də  ağır  metalların  duzları 
ilə  və  zəhərli  bitkilərlə  zəhərlənmədə  püstədən  alınan  tanin 
məhlulunu zəhərə qarşı və zəhərin sorulması üçün bağırsaqlara 
imalə yolu ilə vururlar. 
Püstə  qədimdən  ərəb  xalqları  arasında  dərman  vasitəsi 
kimi istifadə olunmuşdur. Məşhur tacik həkimi Ibn-Sina hesab 
edirdi  ki,  püstə  ürəyi  qüvvətləndirir  (möhkəmləndirir)  və 
qaraciyər ağrılarını yox edir. Müasir xalq təbabətində püstədən 
vərəm  xəstəliyində,  qanazlığında,  arıqlamada  və  digər  xəstə-
liklərdə istifadə etmək məsləhət görülür. Püstəni həm də zəhər-
lənmədə  və  bəzən  oyadıcı  vasitə  kimi  də  yemək  məsləhət  gö-
rülür.  Püstə  qatranı  köhnə  yaraların  və  sıyrıntıların  müali-
cəsində  istifadə  olunur.  Bu  məqsədlə  püstənin  ağac  qatranı 
(20%)  mumda  və  kərə  yağında  (80%)  əridilib  alınan  plastır 
yaraların üstünə qoyulur. 

 
223