AZƏrbaycan respublikasi müƏLLİf hüquqlari agentliYİ

 
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI 
MÜƏLLİF  HÜQUQLARI  AGENTLİYİ 
 
 
 
 
 
 
“Gəldim, gördüm,... mənimsədim” 
 
(Azərbaycan mədəni ənənələrinin mənimsənilməsi 
erməni ənənəsi haqqında)  
 
 
“Пришел, увидел,... присвоил” 
 
(Об армянской традиции присвоения 
азербайджанских культурных традиций)  
 
 
"I came, I saw,... I stole" 
 
(About the Armenian tradition 
of misappropriation of the Azerbaijani 
cultural traditions)
 
 
 
(Azərbaycan, rus və ingilis dillərində) 
 
 
 
 
 
 
BAKI – 2010 

 
“Gəldim, gördüm,...mənimsədim” 
 
(Azərbaycan mədəni ənənələrinin mənimsənilməsi 
erməni ənənəsi haqqında)  
 
“Пришел, увидел,...присвоил” 
 
(Об армянской традиции присвоения 
азербайджанских культурных традиций) 
 
"I came, I saw,... I stole" 
 
(About the Armenian tradition of misappropriation 
of the Azerbaijani cultural traditions) 
 
 
 
Kitabçadakı  materiallar  Kamran  İmanovun  «Армянские 
и
на(
о)
родные  сказки»,  Bakı,  2008  və  İsrafil  Abbaslının 
«Азербайджанские  истины  в  армянских  источниках», 
Bakı, 2008, kitablarından götürülmüşdür.
 
 
Использованные  материалы  взяты  из  книг  Камрана 
Иманова «Армянские 
и
на(
о)
родные сказки», Баку, 2008 и 
Исрафила 
Аббаслы  «Азербайджанские  истины 
в 
армянских источниках», Баку, 2008. 
 
Used  materials  in  this  book  has  been  taken  from  Kamran 
Imanov’s  «Армянские 
и
на(
о)
родные  сказки»,  Baku,  2008,  
“Азербайджанские  истины  в  армянских  источниках”  of 
Israfil  Abbasli,  Baku,  2008  and  Kamran  Imanov`s  “Tall 
Armenian Tales: A Guide to the “Art” of Heritage Thievery”, 
Baku, 2010 books. 
 

 Azərbaycan Respublikası Müəllif Hüquqları Agentliyi 
   Агентство по авторским правам Азербайджанской 
Республики 
Copyright Agency of the Republic of Azerbaijan 

 
3 
I. Erməni etirafları 
 
Ermənilər özləri haqqında 
 
Yeqişe  Çarens,  tanınmış  erməni  şairi: “Bizdə  riyakarlıq 
ana bətnində olarkən yaranır”. 
 
Ovanes  Tumanyan,  tanınmış  şair  və  yazıçı:  “...həqiqi 
qurtuluş  daxildən  başlanmalıdır,  çünki  biz  daxilən  xəstəyik”. 
(О.Туманян, «Избранная проза», стр.201, Ереван, 1977).  
 
Ovanes  Tumanyan:  “Bizim  bədbəxt  tayfamız  heç  vaxt 
siyasi cəhətdən müstəqil olmamışdır”. 
 
N.S.Vartapetov: “Xristian bayrağı ilə silahlanaraq [Erməni 
kilsəsi] bütün zamanlarda tarixi Albaniyanın və  onun ayrılmaz 
hissəsi  olan  Qarabağın  (Arsax)  xalqlarını  məhv  etmişdir”  və 
“bir  vaxtlar  tarixi  vəziyyətə  məharətlə  uyğunlaşaraq  Bizans 
imperiyasına, İran Sasanilərinə, ərəb xəlifələrinə və monqollara 
xidmət etdiyi kimi, Səfəvilərə, daha sonra Rusiya imperiyasına 
xidmət etmişdir”. (Н.С.Вартапетов, «Христианские памят-
ники Закавказья»). 
 
K.Patkanov, tanınmış tarixçi alim, ermənişünas: “Ermə-
nilər  bəşər  tarixində  heç  zaman  xüsusi  rol  oynamamışlar.  Bu, 
siyasi  termin  yox,  ayrı-ayrı  erməni  məskənlərinin  səpələndiyi 
coğrafi vilayətin adıdır. Ermənilər həmişə yaşadığı torpaqların 
pis sahibləri olmuşlar, ancaq onlar çox məharətlə öz yaxınlarını 
sataraq güclülərə xidmət göstərmişlər...”. («Ванские надписи и 
их значение для Передней Азии», 1875).  
 
Qevorq Aslan, tanınmış tarixçi: “Ermənilərdə dövlətçilik 
olmamışdır. Onlar vətən hissi və siyasi bağlarla bağlı deyillər. 
Erməni  vətənpərvərliyi  yalnız  yaşadıqları  yerlə  bağlıdır”. 
(Г.Аслан, «Армения и армяне», 1914). 
 
S.Lexasi,  tanınmış  erməni  tarixçisi:  “...Moldaviyadan 
Stambula, Romeliyadan Böyük Venesiyaya elə bir şəhər, iri və 

 
4 
xırda kənd yoxdur ki, orada erməni olmasın. Biz toz kimi bütün 
dünya  torpağına  səpələnmişik”. 
(С.Лехаци.  «Путевые 
заметки». Восточная литература, Москва, 1965).
 

 
5 
Ermənilər öz tarixi haqqında 
 
Manuk  Abeqyan,  tanınmış  ədəbiyyatşünas,  dilçi, 
folklorşünas, akademik: “...erməni xalqının kökləri haradadır, 
buraya  necə,  nə  vaxt,  haradan  və  hansı  yollarla  gəlib...  Bizdə 
bunun  dəqiq  və  aydın  sübutları  yoxdur”.  («История 
армянской литературы», Ереван, 1975).  
 
Tanınmış  mütəxəssis  Levon  Dabeqyan:  “...ermənilər  öz 
milli  varlığı  üçün  birbaşa  ...  türklərə  borcludurlar.  Əgər  biz 
bizanslılar  və  ya  başqa  avropalılar  arasında  qalsaydıq,  erməni 
adı ancaq tarixi kitablarda saxlana bilərdi”. 
 
Aykazyan,  tanınmış  tarixçi:  “İlkin  erməni  sülaləsi  tarixi 
şəxsiyyətlərdən  yox,  uydurulmuş  nağıllardan  götürülən 
şəxslərdən ibarətdir. Movses Xorenasinin özü beşinci yüzilliyin 
tarixçisi  deyil,  o,  yeddinci  yüzillikdə  yaşayan  saxtakar-
tarixçidir”. («Армянская история», Париж, 1919).  
 
Qaraqaşyan:  “Ermənilərin  keçmişi  haqqında  tarix  və  ya 
rəvayət kimi qəbul edilə biləcək heç bir məlumat yoxdur. Onlar 
xristianlığı  qəbul  etdikdən  sonra  Ayk  və  Nuhla
 
qohumluğu 
uydurmuşlar.  Belə  qəbul  olunub  ki,  o,  Yafəsin  nəvəsi,  Nuhun 
oğlu olan Torqomun nəslindəndir. Çünki əski tarixçilərdən bir 
neçəsi  Yəhudi  salnamələrində  xatırlanan  Torqom  adını 
Ermənistanın  bir  hissəsi,  ailə,  nəsil,  Torqom  milləti  kimi 
göstərmişlər.  Bu  haqda  ilk  dəfə  Xoren  Movses  yazmışdır”. 
(«История восточного вопроса», Лондон, 1905). 
 
 
Basmacyan:  “Ermənistanın  və  ermənilərin  tarixi  və 
yaranışı çox qaranlıqdır. Bu ərazi ta qədim zamanlardan Pamir 
düzənliyindən  gələnlər,  İndikuş  emiqrantları  tərəfindən  tutul-
muşdur.  Ermənilərin  romalılar,  yunanlar,  iranlılar  və  bütün 
millətlər  kimi  mifik  qəhrəmanları  mövcuddur
. 
Milli  tarixçilər 
təfsilatı, aşkar mənbələrə malik olmadıqları üçün onların yerini 
nağıllardakı personajlar tutmuşdur”. («Новая история армян», 
Париж, 1917). 
 
 

 
6 
N.Pastermacyan, erməni tarixçisi: “Erməni tarixi Haykın 
və onun xalqının  Ermənistana  gəlib çıxmasını e.ə. 2200-cü ilə 
aid  edir  və  onların  e.ə.  800-cü  ilə  qədər  bir-birini  əvəzləmiş 
dini  rəhbərlərinin  və  çarlarının  siyahısını  göstərir.  Müasir  elm 
bu uydurmanı təsdiq etmir. Xalqlar fərdlərdən fərqli olaraq öz 
yaşlarını artırmağı sevirlər...”. 
 
Qevork  Aslan:  “Biz  qəbul  etməliyik  ki,  Movses  Xorenasi 
öz  hekayələrini  Suriya  nağıllarından  götürmüş,  yaxud 
Ermənistanda  dolaşan  Hürufilərdən  eşitmiş  və  onları  ustalıqla 
öz  əsərlərində  göstərmişdi.  Özü  Suriya  və  İranın  tarixi 
mənbələrindən  istifadə  etmişdir.  O,  Yasenxen  yəhudilərinin 
döyüşlərindən parçaları, Eyzeben kilsəsinin tarixini
 
Malalesdən 
götürmüş  və  özününküləşdirmişdir”.  (Г.Аслан,  «Историчес-
кий этюд о населении Армении», Париж, 1909). 
 
B.İşxanyan: “Ermənilərin əsl vətəni – “Böyük Ermənistan” 
elə  “Kiçik  Asiya”dır”. 
(Б.Ишханян, «Народности Кавказа», 
1916). 
 
B.İşxanyan:  “Qarabağda  yaşayan  ermənilərin  bir  hissəsi 
qədim albanların nəsli – yerli əhalidir, o biri hissəsi isə Türkiyə 
və  İraqdan  olan  qaçqınlardır,  onlar  üçün  Azərbaycan  torpağı 
təqib  və  zülmlərdən  sığınacaq  yeri  olmuşdur”. 
(Б.Ишханян, 
«Народности Кавказа», 1916). 
 

 
7 
Ermənilər Azərbaycan dilinin təsiri haqqında   
 
Xaçatur  Abovyan,  müasir  erməni  ədəbiyyatının  banisi, 
yazıçı,  pedaqoq:  “Bizim  xalq  danışıq  dilində  nəinki 
azərbaycanca  ancaq  ayrı-ayrı  sözləri,  eləcə  də  bütöv  cümlələri 
işlədir”.  (Х.Абовян,  Полное  собрание  соч.,  V  том,  Ереван, 
Изд. АН Арм. 1950, на армянском языке). 
 
Xaçatur  Abovyan:  “...  xalq  [erməni]  çoxlu  miqdarda  türk 
sözləri  öyrənib  və  bu  günədək  onları  işlədir”.  (Х.Абовян, 
Полное собрание соч., V том, стр.48, Ереван, Изд. АН Арм. 
1950, на армянском языке). 
 
Xaçatur  Abovyan:  “Türk  dili  lənətə  gəlsin,  ancaq  bu  dil 
Allahın  xeyir-duasını  alıb...  bütün  şadlıqlarda  və  toy  məra-
simlərində biz türkcə oxuyuruq”. (Х.Абовян, «Раны Армении», 
Ереван, 1939, на армянском языке). 
 
Xaçatur Abovyan: “Bizim dil ən azı 50% türk sözlərindən 
ibarətdir...”.  (Х.Абовян,  «Раны  Армении»,  Ереван,  1939, 
стр.80-81, на армянском языке). 
 
Xaçatur  Abovyan:  “...öz  səslənməsi,  poetikliyi  və  ahəng-
darlığı  ilə,  qrammatik  cəhətdən  tatar  [Azərbaycan]  dili  başqa 
dillər  arasında  ən  yaxşısıdır”.  (Х.Абовян,  «Полное  собрание 
сочинений»,  V  том,  Ереван,  1950,  стр.174,  на  армянском 
языке). 
 
Xaçatur Abovyan: “Türkcə [Azərbaycan dili] bizim dilə o 
qədər daxil olub ki, bizdə mahnılar, şeirlər, atalar sözləri türkcə 
[azərbaycanca]  səslənir”.  (Х.Абовян,  «Раны  Армении», 
Ереван, 1939, стр.41, 42).  
 
Xaçatur  Abovyan:  “Yeni  və  qədim  dillərin  [erməni]  əsas 
fərqi  danışıq  tərzində  və  sintaktik  quruluşundadır.  Bu  nöqteyi-
nəzərdən qədim erməni dili (“qrabar”) Avropa dillərinə oxşayır, 
yeni  erməni  dili  (“aşxarabar”)  isə  türk  [Azərbaycan]  dilinə 

 
8 
oxşayır”.  (Х.Абовян,  Нахашавиг,  Ереван,  1940,  на 
армянском языке). 
 
 
 
Xaçatur  Abovyan: “Türk [Azərbaycan] dili bizdə o qədər 
yayılmışdır ki, onu hətta qadınlar və uşaqlar başa düşürlər. Ona 
görə  də  xalq  içərisindən  çıxmış  istedadlar  arasında  tatar 
[Azərbaycan]  dilində  şerlər  yaradılması  və  oxunması  adi  hala 
çevrilmişdir”. (Х.Абовян. Нахашавиг.  Ереван, 1940, стр.48, 
на армянском языке). 
 
Qazaros  Ağayan,  tanınmış  yazıçı,  pedaqoq:  “Erməni 
dilinin  qrammatikası  türk  [Azərbaycan]  dili  ilə  çox  oxşardır. 
Erməni  xalqı,  aşıqlar  onu  öyrənəndə,  sonra  hətta  türk 
[Azərbaycan]  dilində  danışanda  çətinlik  çəkmədilər.  Hətta 
indinin  özündə  bir  çox  yazıçılar  vardır  ki,  uzaqda  olmalarına 
baxmayaraq türk [Azərbaycan] dilində əla danışırlar”. (Г.Агаян. 
«Полное  собрание  сочинений»,  III  том,  Ереван,  1940, 
стр.331, на армянском языке).  
 
Qazaros  Ağayan:  “...bu  dil  [Azərbaycan  dili]  ermənilər 
üçün  doğma  kimidir...  Məhz  buna  görə  də  biz  azərbaycanca 
oxuyuruq”. (Г.Агаян. «Полное собрание сочинений», III том, 
Ереван, 1940, стр.331, на армянском языке). 
 
Manuk  Abeqyan:  “Bədbəxtlikdən  bizim  dil  çoxmənalı 
sözlər,  oxşar  məna  daşıyan  ifadələr  baxımından  kasıbdır  və 
buna  görə  də  biz  yaxşı  bildiyimiz  türk  [Azərbaycan]  dilinə 
müraciət edirik”. (М.Абегян, «Народные напевы»). 
 
 
Qraça  Açaryan,  tanınmış  dilçi,  ədəbiyyatşünas, 
akademik:  “...  türk  [Azərbaycan]  dilinin  təsiri  altında  erməni 
dilinin  hətta  qrammatik  qanunauyğunluğu  və  qaydaları  da 
dəyişib”. («История новой армянской литературы», Вагар-
шабат, 1906, на армянском языке). 
 
A.Terteryan,  tanınmış  ədəbiyyatşünas,  akademik: 
“Abovyan  xalqın  [Azərbaycan]  dilindən  eşitdiyini  istifadə 
edirdi”.  (А.Тертерьян,  «Творчество  Абовяна»,  изданной 

 
9 
Ереванском  Государственным  Университетом  в  1941,  на 
армянском языке). 
 
N.Nalbandyan:  “Onlar  (ermənilər)  sağlıq  deyərkən  də 
azərbaycanca “yaxşı yol” deyirlər”. 
 
 
 
 
 

 
10 
Ermənilər Azərbaycan dastanlarının 
mənimsənilməsi haqqında  
 
Qazaros  Ağayan:  “...Türklər  [azərbaycanlılar]  onu 
[Koroğlunu] türk [azərbaycanlı], kürdlər – kürd, ermənilər isə – 
azərbaycanlılaşdırılmış erməni hesab edirlər. Onun mahnılarını 
türk [Azərbaycan] və kürd dillərində ancaq ermənilər oxuyurlar, 
başqa  xalqlar  isə  öz  dillərində  oxuyurlar”.  (Г.Агаян, 
Избранные  произведения,  Ереван,  1939,  на  армянском 
языке). 
 
Qazaros  Ağayan: “...bizim aşıqların şeirlə dastanları  yox-
dur,  onların  hamısı  azərbaycancadır”.  (Г.Агаян,  «Произве-
дения», т.3). 
 
Qazaros  Ağayan:  “Məşhur  məhəbbət  dastanları,  Şərq 
rəvayətləri  -  “Aşıq  Qərib”,  “Əsli-Kərəm”,  “Şah  İsmayıl”, 
“Fərhad-Şirin”,  “Leyli-Məcnun”,  qəhrəmanlıq  motivləri  ilə 
zəngin  olan  “Koroğlu”  dastanını  bənzətmə  və  ya  məzmunca 
eynisini  yaratmaqla  Azərbaycan  dilindən  ermənicəyə  tərcümə 
etməyə 
başladılar. 
(Г.Антонян,  «Дружба  Армения-
Азербайджан в литературе». Ереван, Айпетхрат, 1962, на 
армянском языке). 
 
Vartanyans,  tanınmış  naşir:  “Erməni  zəhmətkeşləri 
uşaqlıqdan  başlayaraq  türk  aşıqlarının  dilindən  eşitdikləri 
müxtəlif  dastanların  təsiri  altında  olurdular.  Buna  görə  də 
müasir  cəmiyyət  bu  dastanları  erməni  dilində  oxumağı 
arzulayır.” (Тифлис, Изд. Вартаньяца, 1897).  
 
 “Kəndlilərin və zəhmətkeşlərin bu rəvayətləri sevmələrini, 
onların bu əsərlərə xüsusi hörmət və ehtiramını nəzərə alaraq..., 
biz  bu  tərcüməni  onların  ixtiyarına  buraxırıq”.  («Фархад  и 
Ширин»  в  сравнительном  переводе  с  тюркского  и 
фарсидского  СМА, Тифлис, Типогр. «Культура», 1913).  
 

 
11 
Atrpet, tanınmış erməni aşığı: “Biz Polisdə nəşr olunmuş 
dastanın  türk  variantında  şeirlərin  təhrif  olunmuş  hissələrini 
düzəltdik ...” və “...biz Atrpatakanın [Azərbaycanın] türk dilini 
onun şifahi formasında saxla-dıq, erməni variantında isə Ararat 
dialektini əsas götü-rürdük.”  
 
Atrpet:  ”Biz  [ermənilər]  Kərəmi  türklər  [azərbaycan-lılar] 
və  türkmənlərlə  bərabər  sevirik.  Atrpatakanın  [Azərbaycanın] 
əyalətlərində, əsasən də Xoy və Urmiyyə əhalisi arasında çətin 
ki, bu dastanın üç-dörd variantını bilməyən türk [azərbaycanlı] 
tapılar. Hamıda həm çap, həm də əlyazma nüsxəsi var...”  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
12 
Ermənilər Azərbaycan atalar sözlərinin 
mənimsənilməsi haqqında  
 
A.Terteryan:  “Ermənilər  ünsiyyətdə  və  danışıq  dilində 
həmişə  Azərbaycan  atalar  sözləri  və  məsəllərinə  müraciət 
edirdilər...”.  (А.Тертерян.  «Творчество  Абовяна».  Ереван, 
1941, стр.202, на армянском языке). 
 
E.Arustamyan,  tanınmış  folklorşünas:  “Azərbaycan 
atalar  sözləri  və  məsəllərinin  çoxu  ermənilər  tərəfindən  ilkin 
halda,  erməni  dilinə  tərcümə  olunmadan  istifadə  olunur,  ona 
görə    ki,  onların  dərin  fəlsəfi  mahiyyətinin  saxlanması  bu  cür 
tərcüməyə  yol  vermir”.  (Е.Арустамян,  «Общие  черты 
азербайджанских и армянских пословиц и поговорок»). 
 
Qazaros  Ağayan:  “İlahi,  Vartiter  uşaqdır,  onun  hələ  on 
dörd  yaşı  var.  Buna  baxmayaraq  o,  yaşına  görə  çox  şey  bilir, 
nəinki  təkcə  uşaq  kimi  danışır,  hətta  danışanda  “Zər  qədrini 
zərgər  bilər”  kimi  türk  (Azərbaycan)  atalar  sözünü  işlədir”. 
(Г.Агаян, «Произведения», т.3). 
 
 
A.T.Qanalanyan,  tanınmış  folklorşünas,  akademik: 
“Kefi konne, kandi koxvini”, “Bir ili u pir ili” və “Həsən keçəl, 
keçəl  Həsən”  –  müvafiq  Azərbaycan  atalar  sözlərinin  (“Kef 
sənindir,  kənd  kovxanın”,  “Bir  olsun,  pir  olsun”,  “Ya  Həsən 
keçəl,  ya  keçəl  Həsən”)  erməniləşdirilmiş  variantlarıdır. 
Yuxarıda deyilənlər, hər şeydən öncə onunla təsdiqini tapır ki, 
nümunə  göstərilmiş  üç  atalar  sözünün  hər  biri  erməni  və 
azərbaycanlıların  birgə  yaşadıqları  (Qarabağ,  Zəngəzur) 
rayonlarda  və  ya  Azərbaycanın  sərhəd  rayonlarında  meydana 
gəlmişdir. Bu da bir sübutdur ki, atalar sözlərindəki “kənd, bir, 
pir” (yaxşı,  düz) sözləri, xüsusən də Həsən adı  erməni  dilində 
ayrılıqda  işlənmir,  bu  sözlər  Azərbaycan  dilindən  gətiril-
mişdir”.  (А.Т.Ганоланян,  «Пословицы»,  Ереван,  изд.  АН, 
1955, стр. 34, на армянском языке).  

 
13 
Ermənilər Azərbaycan bayatılarının 
mənimsənilməsi haqqında  
 
Xaçatur  Abovyan:  “Mən  bayatıları  qələmə  almışam  ki, 
ermənilər  məclislərdə,  süfrə  başında  bu  türk  [Azərbaycan] 
söyləmələrini  erməni  dilində  istifadə  edərək  öz  dillərini 
şirinləşdirsinlər.  Ona  görə  ki,  dili  heç  nə  şeir  misraları  və 
mahnılar kimi gözəlləşdirmir...”. (Х.Абовян, «Полное собрание 
сочинений»,  V  том,  Ереван,  1950,  стр.174,  на  армянском 
языке). 
 
Xaçatur  Abovyan:  “Hər  kəs  bilir  ki,  insanın  ürəyi  qanla 
qaynayanda,  nə  xəncər,  nə  dərman,  nə  də  yuxu  ona  söz  və 
söhbət, ilahi mahnı və bayatılar kimi faydalı deyil”. (Х.Абовян, 
«Полное собрание сочинений», III т.). 
 
V.Partizuni:  “...[Aboyvan]  Azərbaycan  folklorunu  yaxşı 
bilərək və ondan istifadə edərək, xalqın [Azərbaycan] yaratdığı 
rübailər  əsasında,  həmin  ruhda  oxşar  bayatılar  yaratmışdır”. 
(В.Партизуни,  «Жизнь  и  творчество  Х.Абовяна»,  Ереван, 
издательство Хайпетрат, 1952). 
 
Manuk  Abeqyan:  “Bizim  əlimizdə  bayatıların  1700-dən 
çox variasiyası var. Bədbəxtlikdən bizim dil çoxmənalı sözlər, 
oxşar məna daşıyan ifadələr cəhətdən kasıbdır və buna görə də 
biz yaxşı tanıdığımız türk [Azərbaycan]  dilinə müraciət edirik”. 
(М.Абегян, «Народные песни», 1904). 
 
Qazarus  Ağayan:  “Ən  çox  yayılan  bayatılardır...  Onları 
hər kəs bilir. Qoca da, cavan da, qadın da, kişi də ... bütün arzu-
diləklərini  bayatılar  vasitəsilə  ifadə  edə  bilirdilər”.  (Г.Агаян,  в 
изданных в 1940г. в Ереване госиздательством  произведениях, 
на армянском языке). 
 
M.Nalbandyan, yazıçı, tənqidçi, filosof: “...Lakin nəğmə-
lərin  çoxunu  biz  türklərdən  [azərbaycanlılardan]  götürmüşük. 
Mən ermənilərin yaşadığı çox yerlərdə olmuşam. Həmişə təmiz 

 
14 
ermənicə  olan  bir  şey  eşitmək  istəmişəm.  Təəssüf  ki,  bu 
günədək  mən  buna  nail  olmamışam!”  (М.Налбандян:  «О 
древних  стихах  и  напевах»,  Полное  собрание  сочинений,  I 
т.). 
 
P.Proşyan:  “Onlar  (ermənilər)  türkcə  ağlayırlar,  bayatı-
lardan  istifadə  edir  və  aram-aram  hönkürürlər,  qadınlar  isə  öz 
iniltiləri  ilə  onları  dəstəkləyirlər.”  (П.Прошян.  «Сос  и 
Вартитер».  Избранные  произведения,  т.I,  Ер.Хайпетряд, 
1953, на армянском языке).  
 
Avetik İsaakyan, tanınmış şair, akademik: “Erməni xalqı 
da  bayatıları  çox  sevir,  həm  də  Azərbaycan  bayatılarını 
oxuyurlar. Ancaq Qarabağ və Zəngəzur erməniləri azərbaycan-
lılar kimi  bayatını  çox  yaxından duyur və onun  vasitəsi  ilə öz 
arzularını  ifadə  edirlər”.  (А.Исаакян.  Избранные  произведе-
ния. IV том, Ереван, 1951, стр.157). 
  
Qazaros  Ağayan:  “...Türk [Azərbaycan]  bayatılarını isti-
fadə  etməyimizin  səbəbi  ondadır  ki,  məhz  bu  dildə  istədiyin 
qədər ikimənalı və çoxmənalı sözlər vardır”. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
15 
Ermənilər Azərbaycan aşıq yaradıcılığının 
mənimsənilməsi haqqında  
 
Xaçatur  Abovyan:  “Nə  vaxt  ki,  Kərəm,  Aşıq  Qərib, 
Keşişoğlu  haqqında  mahnı  və  nağıldan  sonra  aşıqlar  sazda 
çalmağa  başladılar,  heç  kim  daha  yemək  və  içmək  istəmirdi. 
Ürəyimdən  keçdi  ki,  əlimə  saz  götürüm  və  gecə  və  gündüz 
dağları  və  dərələri  dolaşım,  hər  şeyi  özüm  yaşayım  və  hiss 
edim  və  ola  bilsin  ki,  Allahın  əmri  ilə  o  füsunkara  rast  gəlim, 
hansına  ki,  gecə  və  gündüz  gözünü  qırpmadan  baxacaqsan  və 
məftunedici  ətrindən  məst  olub  onu  tərənnüm  edəcəksən”. 
(Х.Абовян.  «Полное  собрание  сочинений».  IV  том,  Ереван, 
1947, стр.3, на армянском языке). 
 
Qazaros  Ağayan:  “Erməni  xalqı  və  onun  aşıqları  türkcə 
danışmaqda  heç  bir  çətinlik  çəkmirlər,  bu  dil  ermənilər  üçün 
doğma  kimidir...  ona  görə  də  biz  türkcə  [Azərbaycanca] 
oxuyuruq”. (Г.Агаян, «Полное собрание сочинений», III том, 
Ереван, 1940, стр.331, на армянском языке). 
 
K.Qostanyans:  “...qusanları  erməni  adlandırmaq  düzgün 
deyil, onlar yalnız ona görə ermənidirlər ki, erməni ailələrində 
doğulmuşlar.” (Тбилиси, 1898, на армянском языке). 
 
Q.  Ağayan:  “Mən  əvvəlcə  şeirləri  əzbərləyirdim,  əlifbanı 
öyrəndikdən  sonra  isə  onları  qələmə  almağa  başladım... 
Yazdıqlarımın  mənasını  tam  olmasa  da,  müəyyən  qədər  başa 
düşürdüm...  Aşıqlar  erməni  dilində  deyil,  türk  dilində  ifa 
edirdilər.  Aşıqlarımız  arasında  erməni  dilində  ifa  etmək 
haqqında hələ təsəvvür yox idi... Bizim aşıqların erməni dilində 
olan şeirlərlə dastanları yoxdur, hamısı  yalnız türk dilindədir”. 
(К.Гостаньянц:  Мемуары  от  1893  г.,  Произ.,  т.3,  на 
армянском языке). 
M.Nalbandyan:  “...erməni  aşıqlarını  yalnız  erməni 
ailələrində  doğulduqlarına  görə  erməni  hesab  etmək  olar”  və 
“...onlar  hər  zaman  Azərbaycan  ustadlarının  yaradıcılığına 

 
16 
söykənmişlər”  və  “...istifadə  etdikləri  musiqi  alətləri  –  saz, 
santur,  kaman  və  ya  kamança,  bağlama  türklərə  məxsusdur”. 
(М.Налбандян, «Полное собрание сочинений», т.1). 
 
 
Leo  (Arakel  Babaxanyan)  tanınmış  tarixçi,  yazıçı, 
tənqidçi,  professor:  “K.Yerzinkatsi,  Ovan.  Tlkuransi,  Mık. 
Naqaş,  Krik.  Axtamaretsi  və  başqaları  tək  bir  səbəbdən  aşıq 
idilər ki, öz məşhur əsərlərini onlar üçün anlaşılan dildə”, yəni 
Azərbaycan dilində ifa edirdilər. (Лео, «Армянская история», 
III том, Ереван, 1946, на армянском языке).  
 
Leo  (Arakel  Babaxanyan):  “Həyat  tərzini  tərənnüm 
edərkən aşıqlar türk [Azərbaycan] dilinə üstünlük verirlər, ona 
görə  ki,  o,  erməni  dilindən  daha  mənalı  və  zəngindir”.  (Лео, 
«История  Армении»,  III  том,  Ереван,  1946,  стр.1072,  на 
армянском языке). 
 
Leo  (Arakel  Babaxanyan):  “Erməni  aşıq  yaradıcılığının 
çox  az,  demək  olar  ki,  cüzi  hissəsi  bizim  ədəbiyyata  aiddir. 
Böyük əsərlərin (dastanlar, qəhrəmanlıq nağılları) əksər hissəsi 
türk  [Azərbaycan]  dilində  yaradılmışdır”.  (Лео,  «История 
Армении»,  III  том,  Ереван,  1946,  стр.1072,  на  армянском 
языке). 
 
Q.Levonyan: “...erməni aşıqlarının həm özlərinə götürdük-
ləri adlar, həm də onların şeir və mahnılarının adlarının hamısı 
Azərbaycan  dilindədir”.  (Г.Левонян,  «Армянские  ашуги», 
Александрополь, 1892, на армянском языке.).  
  
Trdat  Balean,  dini  xadim,  folklor  toplayan  və  naşir: 
“Aşıq  alətlərinin  adları  türkcədir  –  saz,  santur,  kaman,  yaxud 
kamança, bağlama”. (Армянские ашуги. Собиратель Тридат 
Балеан. I том, Измир, Издательство Мамурян, 1911, стр.9. 
на армянском языке).  
 
Trdat  Balean:  “Hətta  şeirlərin  adları  da  türkcədir:  qoşma, 
dastan,  qələndər,  müstəzad-qələndər,  müxəmməs-qələndər, 
divani, qəzəl, rübai-divani, müsəddəs-divani, səmai, müsəddəs-

 
17 
səmai,  naxşikar-səmai,  ədəkli-səmai,  dübeyti,  müxəmməs, 
təcnis,  zəncirləmə,  dildəyməz,  əlifləmə,  sətrənc,  qitə,  qəsidə, 
nəqarət  və  s.”  (Армянские  ашуги.  Собиратель  Тридат 
Балеан.  I  том,  Измир,  Издательство  Мамурян,  1911, 
стр.9-10, на армянском языке). 
 
Qeqam Tarverdyan, tanınmış folklor toplayan və naşir: 
“Erməni  aşıqlarından  topladığım  şerlərin  müəyyən  hissəsi 
tamamilə  Azərbaycan  dilindədir.  Qalan  aşıqların  böyük  qismi 
isə  öz  əsərlərini  Azərbaycan  və  erməni  dillərində  yaratmışlar. 
20-25-dən  çox  olmayan  aşıq  isə  şerləri  yalnız  erməni  dilində 
yazmışlar”. (Г.Тарвердян, Армянские ашуги.  I  том, Ереван, 
1937, стр.19, на армянском языке). 
 
 
A.Arşaruni,  ədəbiyyatşünas:  Azərbaycan  dili  erməni 
aşıqları  və  erməni  xalqı  üçün  demək  olar  ki,  doğma  dil 
olmuşdur.  Əks  təqdirdə  onlar  tamaşaçıların  rəğbətini  qazana 
bilməzdilər və onların dili dinləyicilər üçün anlaşılmaz olardı”. 
(«Низами  и  армянская  литература».  Альманах  «Низами». 
III книга, Баку, 1941, стр.137, на азербайджанском языке). 
 
A.Arşaruni:  “Erməni  aşıqlarının  Azərbaycan,  erməni  və 
hətta gürcü dillərində uğurlu şeir yazmaları haqqında danışmaq 
yersiz olardı. Erməni xalqı daima Azərbaycan folklorundan və 
Azərbaycan  xalqının  klassik  ədəbi  irsindən  uğurla  istifadə 
etmişdir,  erməni  xalqı  bu  ədəbiyyata  və  folklora  həmişə 
məhəbbətlə 
yanaşmışdır”. 
(А.Аршаруни. 
«Низами 
и 
армянская  литература».  Альманах  «Низами»,  III  книга, 
Баку, 1941, стр.137). 

 
18 
Ermənilər Azərbaycan musiqisi və mahnılarının 
mənimsənilməsi haqqında   
 
Xaçatur  Abovyan:  “...ermənilər  ancaq  türkcə  oxuyurlar”, 
“...ermənilərin mahnı ilə dastanları yoxdur”.  
 
S.Palasanyan, 
tanınmış 
ədəbiyyatşünas: 
“Bizim 
mahnıların  motivləri  fərqlənir  ...və  ümumiyyətlə,  biz  hansı 
xalqın təsiri altında oluruqsa, onun mahnılarını da özümüzünkü 
hesab  edirik”.  (С.Паласанян,  «Армянские  напевы», 
С.Петербург, 1868, на армянском языке). 
 
M.Nalbandyan:  “...  Buna  baxmayaraq,  əksər  musiqi  və 
nəğmələr  türklərdən  [azərbaycanlılardan]  götürülüb.  Mən 
ermənilərin  yaşadığı  çox  yerlərdə  olmuşam.  Həmişə  təmiz 
ermənicə  olan  bir  şey  eşitmək  istəmişəm.  Təəssüf  ki,  bu 
günədək  mən  buna  nail  olmamışam”.  («О  древних  стихах  и 
напевах», Полное собрание сочинений, I т.). 
 
A.Brutyan:  “...ən  məşhur  muğam  xadimləri  Bakı  və 
Şuşadan çıxmışlar”.   
 
S.P.Məlikyan,  xalq  musiqisinin  toplayıcısı:  “Erməni 
musiqisi müxtəlif mədəniyyətlərin təsirinin nizamsız yığınıdır”. 
(М.Мурадян,  «Из  истории  армяно-русских  музыкальных 
связей XIX-XX вв.»). 
 
S.P.Məlikyan: “Erməni musiqisi orijinal deyil, Komitas isə 
yalnız  musiqi  üzrə  etnoqrafdır”.  (С.Меликян,  «Ширакских 
песен», два выпуска «Ванских песен»). 
 
M.Muradyan və Q.Tiqranov: “Ekspedisiya işlərində [xalq 
musiqisinin  yazılması  və  toplanması  üzrə]  sistematik  şəkildə 
iştirak edərək, əsil xalq musiqilərini aşkara çıxararaq və qələmə 
alaraq o [S.P. Məlikyan], erməni xalq musiqisinin orijinallığını 
inkar edirdi”. («Истории музыки народов СССР», М., 1970). 
 
A.Xaçaturyan: “Mən özüm aşığam”. 

 
19 
A.Spendiarov:  “Opera  üçün  musiqi  materialı  qismində 
mənə xalq havaları lazım idi. Bəzi şeyləri şəxsən özüm qələmə 
aldım, mənə lazım olan nəğmələrin yazıldığı çoxlu qrammofon 
valları  və  onların  işlənmiş,  həmçinin  N.F.Tiqranovun 
əsərlərindən  ibarət  nəşr  olunmuş  toplularını  əldə  etdim.  Bu 
böyük  materialda  N.F.Tiqranovun  yazıları  parlaq  surətdə 
fərqlənirdi,  öz  operamda  onların  üzərində  bir  neçə  orkestr 
epizodları  qurdum.  Beləliklə,  birinci  tamaşadakı  fars  marşı 
üçün “Heydəri”ni və “Novruz ərəbi”ndən parçaları, böyük rəqs 
Almast üçün tamamilə “Kəndirbaz” nəğmələrini  istifadə etdim. 
(Гумреци, «Н.Ф.Тигранов и музыка Востока», Л., 1927). 
 
N.Tiqranov: “...A.Spendiarovun not  yazılmış kitabçasında 
çoxlu  qeydlər  var...  bir  sıra  muğamların  yazısı  var:  “Mahur”, 
“Rast”,  “Çahargah”,  “Şüşdər”,  “Kürd  Şahnaz”.  Bu  yazıların 
əksəriyyəti  Spendiarov  tərəfindən  öz  əsərlərində  istifadə 
olunub”.  (Н.Тигранов,  «А.Спендиаров»,  М.,  «Музыка», 
1971). 
 
“Arşın  mal  alan”  niyə  bu  qədər  sevilirdi?  Artıq  2  ildən 
çoxdur  ki,  erməni  səhnəsində  böyük  uğur  qazanan  türk 
[Azərbaycan]  operettası  –  “Arşın  mal  alan”  həm  də  erməni 
ziyalıları  arasında  böyük  maraq  doğurur.  Dünən  mən  “Artist 
cəmiyyəti”  (Tiflis  şəhəri)  teatrında  Q.Yerits-yanın  truppasının 
ifasında  bu  əsərin  növbəti  tamaşasına  baxdım.  Bu  dəfə  də  zal 
əhalinin  orta  təbəqəsindən  olan  tamaşaçılarla  dolmuşdu. 
Onlardan  başqa,  zalda  çoxlu  zabitlər,  ziyalı  nümayəndələri, 
hətta  ingilis  missioner  cənab  Mak  Kamma  Adonis  və  cənab 
Qipokbekyan  da  iştirak  edirdilər...  Mən  tamaşanı  sona  qədər 
izlədim və mənə aydın oldu ki, qədim dövrlərdən bəri türklərlə 
qonşuluqda  yaşayan  və  onlarla  daimi  ünsiyyətdə  olan  erməni 
xalqı niyə “Arşın mal alan”a bu qədər ləzzətlə baxır. Zənnimcə, 
biz  xalqa  [ermənilərə]  bu  tamaşaya  sonsuz  olaraq  baxmağı 
qadağan  edə  bilmərik...  Buna  baxmayaraq,  bir  çox  psixoloji 
səbəblərlə  əlaqədar  bu  əsər  erməni  xalqının  diqqətini  cəlb 
edəcəkdir.  Ermənilər  əsrlər  boyu  türk-tatarların  və  farsların 

 
20 
əsarəti  altında  yaşayıblar.  Onların  qulaqları  tar  və  kamança 
səsləri  ilə  doldurulub.  Ona  görə  də  şərq  musiqisi  erməni 
xalqının  cisminə  və  qanına  hopub”.  (Армянская  газета 
«Мшаг», Тбилиси, 3 сентября 1916). 
 
“Əsrlərin  yaradıcılıq  nümunələri  –  Azərbaycan  atalar 
sözləri və nağılları, mahnılar və musiqi həmişə ermənilər üçün 
doğma  olmuşdur.  Epik  xalq  qəhrəmanı  Koroğlu,  xalqın 
düşmənlərinə, xanlara və bəylərə qarşı mübarizə apararaq, eyni 
dərəcədə  bizim  erməniləri  də  mübarizəyə  ruhlandırmışdır. 
Tarix  boyu  aşıqlarımız  bizə  doğma  olan  mahnıları  elə  həmin 
sazda  Azərbaycan  dilində  ifa  etmişlər”.  (Газета  «Советакан 
Айастан», 1938, 20 апреля, на армянском языке). 
 
Ovanec Tumanyan: “Tatar [Azərbaycanın] mahnılarından 
danışmaq – bu hələ başlıcası  deyil. Bir çox mahnılar  əfsanəvi 
xüsusiyyətə  malikdir,  elə  bil  bu  mahnılar  bizə  bəlli  olmayan 
dövrlərdən  gəlib  çatan  və  naməlum  xanəndələrin  ifa  etdikləri 
böyük poemalardan fraqmentlərdir. Məsələn, Koroğlu və onun 
atı  haqqında  mahnı”.  (О.Туманян.  «Саят-Нова».  Ереван, 
1945, стр.13, на армянском языке). 
 
 
 
 
 
 

 
21 
II. Xaricilərin fikir və düşüncələri 
 
Xaricilər ermənilər və erməni 
 tarixi haqqında
 
 
Herodot,  “xalqlar  tarixinin  atası”:  “Fəratın  yuxarı 
axınında yerləşən ölkəni Ermənistan adlandırırdılar”. Ermənilər 
“Erməni  adlandırılan  yaylanın  qərb  hissəsində  yaşayırdılar”. 
(Геродот, «История; Изд. «Наука», Ленинград, 1972). 
 
İ.Dyakonov:  “Erməni  etnosu  Qafqazın  sərhədlərindən 
kənarda 
formalaşmışdır”.  (И.Дьяконов,  «Предистория 
армянского народа», Ереван, 1958). 
 
Bizans  imperatoru  Mavrikinin  (582-602)  İran  şahı 
Xosrova  göndərdiyi  məktubdan:  “...  xalq  [erməni]  ...  bizim 
aramızda  yaşayır  və  ara  qarışdırır...”.  («Армянская 
средневековая  литература»,  изд.  «Советакан  грох», 
Ереван, 1986, на русском языке). 
 
“Ermənilər bütövlükdə, demək olar ki, heç bir zaman və ya 
yalnız  çox  qısa  bir  müddətdə  bütöv  bir  dövlət  kimi  bir 
hökmdarın  hakimiyyəti  altında  olmuşlar.  Tarixi  oçerkdə 
ermənilər – hind-avropa qəbiləsinin iran qolunun bir budağıdır. 
Ölkənin  qədim  tarixi  demək  olar  ki,  məlum  deyil.  Daşqın 
haqqında  Moisey  əfsanəsi  ilə  bağlı  qədimdə  ölkənin  şimal 
hissəsinə verilən “Ararat” adı mixi yazılarda və Herodotda rast 
gəlinmir. Qədim farslar bu ölkəni Armin adlandırırdılar. İndiki 
ermənilər  tərəfindən  düzəldilmiş  tarix  də  qədim  erməni  milli 
abidələrinə  əsaslanmır.  Onlar  öz  qədim  tarixlərini  Tövratın 
hekayələri  ilə  bağlayırlar,  bu  da  onların  çox  sonrakı  xristian 
mənşəliliyini  sübuta  yetirir”.  («Энциклопедический  словарь» 
(т.1) под редакцией Ф.Брокгауза и И.Эвфрона (СП. 1800)). 
 
R.Tompson,  tanınmış  müasir  tarixçi  (M.Xorenasinin 
Erməni  tarixi  barədə):  “...bu,  V  əsrin  ikinci  yarısında  tərtib 

 
22 
olunmuş kompilyasiyadır. Bu kompilyativ işin tam mətni,
 
onun 
ən  qədim  əlyazmasının  tarixi  isə  XII-XVIII  əsrlərə  aiddir  və 
şəxsi kolleksiyada saxlanılır.”  
 
“İş  yalnız  ona  görə  müəmmalı  deyil  ki,  o,  yaddaqalan 
ənənələrdən  və  uydurma  əfsanələrdən  ibarət  qəribə  bir 
qatışıqdır. O həm də mövcud erməni versiyası ilə düz gəlməyən 
bir 
neçə 
dildə, 
müxtəlif 
redaksiyalarda  mövcuddur”. 
(Р.Томпсон,  «Введение  в  историю  армян»,  перевод 
Томпсона, 1976). 
 
R.Tompson:  ”Moisey  nəinki  erkən  Erməni  tarixini  dünya 
səhnəsinə  yerləşdirmək  və  erməni  qəhrəmanları  haqqında 
əfsanə və rəvayətləri əlaqəli sxemə salmağa çalışırdı, o həm də 
həmin tarixin çoxunu qərəzli şəkildə ona görə dəyişdirmişdir ki, 
öz havadarlarını məşhurlaşdırsın və onları parlaq nəsillə təmin 
etsin”.  (Р.Томпсон,  «Введение  в  «Историю  армян 
М.Хоренаци», перевод и комментарии Р.Томпсона, Лондон, 
изд. Гарвардского университета, 1978). 
 
Eduard  Qibson,  məşhur  tarixçi:  “[Xorenskiy]  yaxşı 
tarixçi üçün tələb olunan heç bir dəyərə malik olmamışdır”.  
 
Eduard  Qibson  tarixçilərə  “ondan  [Xorenskidən]  yalnız 
yaxşı tarixçilərlə uzlaşanları  götürməyi” məsləhət görürdü. 
 
Avqust  Kariyer,  görkəmli  tarixçi:  “Erməni  alimlərinin 
məlumatlarına  inanmaq  avamlıqdır.  Çünki  bu  məlumatların 
əksəriyyəti – uydurmadır”.    
 
D.Morqan:  “Biz  bu  ölkənin  [erməni]  tarixçilərinin  necə 
işlədiklərinin şahidiyik, dindar şəxslərin hamısı öz millətlərinin 
köklərini  Müqəddəs  əhdi-ətiq  ənənələri  ilə  necə  bağlayır  və 
Ayk  soyunu  özlərinə  yaxınlaşdırmaq  üçün  onlar  necə 
rəvayətləri və mənbələri qarışdırırlar”. 
Bu vəziyyət nəinki tarixi hadisələrə, eləcə də hökmdarların 
ailələrinə  də  aiddir.  («Осудительная  армянская  история», 
Тифлис, 1895). 
 

 
23 
F.Makler,  məşhur  Avropa  tarixçisi:  “Bəllidir  ki, 
Ermənistan,  yəni  tarixi  dövrlərdən  bəri  bu  adı  daşıyan  coğrafi 
rayon  erməni  adlandırılan  xalqın  daimi  yaşayış  yeri  olma-
mışdır...”.  (Ф.Маклер,  известный  европейский  историк, 
«Армянская нация», Париж, 1924, на французском языке). 
 
Mark  Ferro,  məşhur  fransız  tarixçisi:  “...Dəfələrlə 
məğlubiyyətə  düçar  olmuş  Ermənistan  çox  həvəslə  öz  tarixini 
göylərə  qaldırır,  ona  təmiz  din  yolunda  əzabkeş  obrazı  əlavə 
edir”.  (М.Ферро,  «Как  рассказывают  историю  детям  в 
разных странах мира»). 
 
C. və K.Makkarti: “Ermənilər, misal üçün, protestantizmi 
qəbul  etmiş  erməniləri,  həmçinin  erməni  katolik  (unitar) 
kilsəsinə  aid  olanları  da  “erməni”  anlayışına  daxil  edərək  onu 
genişləndirmişlər. Avropada mövcud olan millətçiliyin tiplərin-
dən  fərqli  olaraq,  dil  və  mədəniyyət  “ermənininki”nin  nə 
olduğunun  müəyyənedicisi  ola  bilməz,  ona  görə  ki,  bir  çox 
erməni  türklərlə  dil  və  mədəniyyəti  bölüşmüşdür”. 
(Дж.  и 
К.Маккарти, «Тюрки и армяне», 1996).
 
 
 
 
 
 

 
24 
Xaricilər Azərbaycan dilinin 
ermənilərə təsiri haqqında  
 
J.B.Tavernye,  fransız  səyahətçisi:  “Türkcə  –  Şərq 
dillərinin  ən  asan  olanıdır.  Yüksək  məziyyətləri,  bu  dillə 
səviyyəli  ifadə,  səslənməsi  ona  gətirib  çıxarıb  ki,  bu  dil  bütün 
sarayda və imperatorluqda yeganə danışıq dilidir”. 
 
M.Lermontov,  böyük  rus  şairi:  “Türk  dili  –  Asiyanın 
fransızcasıdır”. 
 
A.Bestujev-Marlinski  “Molla  Nur”  əsərində  hər  fəslin 
əvvəlinə Azərbaycanca epiqraflar vermişdir. 
 
Avqust  fon  Haksthauzen:  “Ermənilər  öz  mahnılarını 
ermənicə  yox,  tatar  [Azərbaycan]  danışıq  dilində  qoşur  və 
oxuyurlar,  çünki  məhz  bu  dil  Cənubi  Qafqaz xalqları  arasında 
ünsiyyət, ticarət və anlaşma dilidir. Bu nöqteyi-nəzərdən bu dil 
Avropada  geniş  işlənən  fransız  dili  ilə  müqayisəyə  gələ  bilər. 
Bununla bərabər, bu dil xüsusi poeziya dilidir. Çox güman ki, 
erməni  dilində  şeirlərin  zəif  yayılmasının  səbəbi  məhz 
bundadır, ən məşhur erməni şairləri, əsərlərinin geniş yayılması 
üçün həmişə tatarca [Azərbaycanca] yazırdılar”. 

 
25 
Xaricilər Azərbaycan musiqisi və  
mahnılarının təsiri haqqında  
 
S.Qinzburq:  “Oktyabr  inqilabından  əvvəlki  mərhələdə 
Spendiyarovun  əsas  nailiyyəti  musiqidə  Şərq  obrazlarının 
təcəssümü üçün yeni təsirli vasitələri tapması idi”.   
 
Əsasən türk-Azərbaycan musiqi ənənələrinin əksini tapdığı 
“Krım  eskizləri”,  “Üç  palma”,  “Şərq  beşiyi”,  “Tatar  mahnısı” 
və  Spendiyarovun  digər  əsərləri  Lyadova  israr  etməyə  imkan 
verdi  ki,  “onun  (Spendiyarovun)  Şərqi  bizim  yaradıcılarımız 
tərəfindən  istifadə  olunmayana  qədər  yeni  idi”.  (С.Гинзбург, 
«Советская  музыкальная  литература»,  М.,  «Музыка», 
1970). 
 
İ.Proxorov  və  Q.Skudina:  “Azərbaycan,  Gürcüstan, 
Ermənistan  mahnılarını  ifa  edən  aşıq-xalq  müğənnilərinin 
yaradıcılığı  [A.Xaçaturyanın  uşaq  və  gənclik  çağlarında] 
unudulmaz təəssürat qoyub... Saz və ya tarın müşayiəti altında 
onlar  [aşıqlar]  özlərinin  qəhrəmanlar,  aşiqlər  barədə  bitmək 
bilməyən  hekayələrini  danışırdılar...  Fərhad  və  Şirinin  sadiq, 
fədakar  sevgisi...  nəinki  mahnılarda,  həmçinin  şer  və 
poemalarda  da  mədh  olunurdu”.  (Учебник  «Советская 
музыкальная  культура»  И.Прохорова  и  Г.Скудиной,  М., 
«Музыка», 1987).  
 
A.Koroşenko,  tanınmış  mütəxəssis:  “...ermənilərin 
özlərinin 
xalq 
musiqisi 
yoxdur”. 
(А.Корещенко, 
«Наблюдениях  над  восточной  музыкой,  преимущественно 
кавказской», Московские ведомости, 1896).
 
 
 
 
 
 

 
26 
 Mündəricat 
 
I. Erməni etirafları ................................................... 
 
3 
Ermənilər özləri haqqında .......................................... 
 
3 
Ermənilər öz tarixi haqqında ...................................... 
 
5 
Ermənilər Azərbaycan dilinin təsiri haqqında ............ 
 
7 
Ermənilər Azərbaycan dastanlarının mənimsənilməsi 
haqqında ..................................................................... 
 
 
10 
Ermənilər Azərbaycan atalar sözlərinin 
mənimsənilməsi haqqında .......................................... 
 
 
12 
Ermənilər Azərbaycan bayatılarının mənimsənilməsi 
haqqında ..................................................................... 
 
 
13 
Ermənilər Azərbaycan aşıq yaradıcılığının 
mənimsənilməsi haqqında .......................................... 
 
 
15 
Ermənilər Azərbaycan musiqisi və mahnılarının 
mənimsənilməsi haqqında .......................................... 
 
 
18 
II. Xaricilərin fikir və düşüncələri .......................... 
 
21 
Xaricilər ermənilər və erməni tarixi haqqında ........... 
 
21 
Xaricilər Azərbaycan dilinin ermənilərə təsiri 
haqqında ..................................................................... 
 
 
24 
Xaricilər Azərbaycan musiqisi və mahnılarının təsiri 
haqqında ..................................................................... 
 
25 
 

 
27 

 
28 

 
29 
I. Армянские признания 
 
Армяне о себе 
 
Егише  Чаренц,  известный  армянский  поэт:  «В  нас 
лицемерие проявляется еще в утробе матери».  
 
Ованес  Туманян,  известный  армянский  поэт  и 
писатель: «…истинное спасение должно начаться изнутри, 
потому что  мы больны изнутри».  (О.Туманян, «Избранная 
проза», стр.201, Ереван, 1977). 
 
Ованес Туманян: «Наше несчастное племя никогда не 
было политически независимым». 
 
Н.С.Вартапетов:  [«Армянская  церковь»],  вооружив-
шись  христианским  флагом,  во  все  времена  уничтожала 
народы  исторической  Албании  и  ее  неотъемлемой  части 
Карабаха  (Арцаха)  и,  «умело  подстраиваясь  к  историчес-
кой  ситуации,  оказывала  услуги  Сефевидам,  затем  – 
Российской  империи,  точно  так  же,  как  в  свое  время 
служила  Византии,  иранским  Сасанидам,  арабским  хали-
фам  и  монголам».  (Н.С.Вартапетов,  «Христианские 
памятники Закавказья»). 
 
К.Патканов, 
известный 
армянский 
историк, 
арменовед:  «Армяне  никогда  не  играли  особой  роли  в 
истории человечества. Это не есть политический термин, а 
название  географической  области,  в  которой  разбросаны 
отдельные поселения армян. Армяне всегда были плохими 
хозяевами  земель,  на  которых  обитали,  но  они  всегда 
умело прислуживали сильным, продавая своих близких…». 
(«Ванские  надписи  и  их  значение  для  Передней  Азии», 
1875.). 
 
Геворг  Аслан,  известный  армянский  историк:  «У 
армян  не  было  государственности.  Они  не  связаны 

 
30 
чувством  родины  и  не  связаны  политическими  узами. 
Армянский  патриотизм  связан  только  с  местом  прожива-
ния». (Г.Аслан, «Армения и армяне», 1914). 
 
С.Лехаци, 
известный
  армянский  историк:  «...От 
Молдавии  до  Стамбула,  от  Ромелии  до  Великой  Венеции 
нет  города,  села,  деревни,  где  бы  не  было  армянина. 
Подобно пыли расселялись мы по миру земли». (С.Лехаци. 
«Путевые  заметки».  Восточная  литература,  Москва, 
1965).
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
31 
Армяне о своей истории 
 
Манук Абегян, известный литературовед, языковед, 
фольклорист, академик: «…где корни армянского народа, 
как,  когда,  в  какое  время,  откуда  и  какими  путями  он 
пришел  сюда…  Мы  не  располагаем  точными  и  ясными 
свидетельствами 
этого» 
(«История 
армянской 
литературы», Ереван, 1975). 
 
Левон  Дабегян,  известный  специалист:  «…армяне 
своим национальным существованием и впрямь обязаны … 
тюркам.  Если  бы  мы  остались  среди  византийцев  или 
других  европейцев  армянское  имя  всего-навсего  могло 
сохраниться только в исторических книгах». 
 
Айказян,  известный
  армянский  историк
:  «Первая 
армянская династия состоит не из исторических личностей, 
а  личностей,  взятых  из  выдуманных  сказок.  Сам  Мовсес 
Хоренаци  не  является  историком  пятого  столетия,  а 
историком-фальсификатором,  жившим  в  седьмом  столе-
тии». («Армянская история», Париж, 1919). 
 
Гарагашьян: «О прошлом армян не имеются сведения, 
которые можно было бы считать историей или преданием. 
После  принятия  христианства  придумали  родство  Айка  с 
Ноем. Принято, что он потомок Торгома, одного из внуков 
Яфеса, сына Ноя. Ибо некоторые из старых историков имя 
Торгома,  упоминаемое  в  еврейских  летописях,  показали 
как  часть  Армении,  семья,  род,  нация  Торгома.  Об  этом 
впер-вые написал Хоренский Мовсес». («История восточ-
ного вопроса», Лондон, 1905). 
 
Басмаджян:  «Происхождение,  история  Армении  и 
армян  очень  темны.  Эта  территория  с  самых  древнейших 
времен  завоевана  пришедшими  с  равнин  Памира, 
Индикуша  эмигрантами.  Армяне,  как  и  Римляне,  греки, 
иранцы  и  все  нации  имеют  своих  мифических  героев. 

 
32 
Национальные  историки,  не  располагая  подробными, 
явными  источниками,  их  места  заняли  персонажами  из 
сказок». («Новая история армян», Париж, 1917). 
 
Н.Пастермаджян,  армянский  историк:  «Армянские 
летописи относят появление Хайка и его народа в Армении 
к  2200  году  до  н.э.  и  приводят  список  сменявших  друг 
друга  до  800г.  до  н.э.  духовных  вождей  и  царей. 
Современная наука не подтверждает эту легенду. Народы в 
отличие от индивидов любят прибавлять себе возраст…». 
 
Геворк  Аслан:  «Мы  должны  принять,  что  Мовсес 
Хоренаци  эти  свои  рассказы  черпал  из  сирийских  сказок 
или же  услышал от  скитавшихся в Армении Хуруфитов и 
мастерски  воплотил  их  в  собственном  сочинении.  Сам 
пользовался  историческими  источниками  Сирии  и  Ирана. 
Присвоил  отрывки  из  войны  евреев  Ясенхена,  истории 
церкви  Еузебена,  из  паскале  и  Малалеса».  (Геворк  Аслан, 
«Исторический этюд о населении Армении», Париж, 1909). 
 
Б.Ишханян:  «Настоящая  родина  армян  –  «Великая 
Армения»  есть  Малая  Азия».
  (Б.Ишханян,  «Народности 
Кавказа», 1916). 
 
Б.Ишханян:  «Армяне,  проживающие  в  Карабахе,