Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 66. Qonur Qafqaz malı
- Ş ə k i! 68.
- Şakil 69. Azərbaycan camışı
- Ş j k i l "5. Şirvan qoyunu
- Şəkil 78. Caro qoyunu
- Şəkil 82. Yerli keçi
- Şəkil 83. Qarabağ at cinsi
- Şəkil 87. Yerli qaz cinsi
- Şəkil 88. Azərbaycan toyuq cinsi
- Şəkil 89. Yerli hind toyuğu
- Şəkil 89.
- "M D M ” genomalı bakteriyalarm rezervııarı təbii fəlakətlərin fəsadları nəticəsində çirklənən içməli su mənbələridir.
- Beynəlxalq Epizootiya
- Ilelikobakter Pilori bakleriyalarınının
|
Саго qoyunları yetişdirilir. Bu qoyunlar rütubətli subtropik iqlim şəraitində saxlanılmağa uyğunlaşmışlar. 9. Gəncə-Qazax bölgəsində yerli aborigen qoyunlar - Bozax cinsi saxlanılıb yetişdirilir. Bu qoyunlar yerli dağ və dağətəyi iqlim, əsasən köçəri və yarımköçəri sürülmə şəraitinə uyğunlaşmışlar. Bozax cinsindən olan qoyunlar 400-500 km uzaq məsafədə yerləşən qış otlaqlarına və Kıçk Qafqaz dağlarında yerləşən yaylaqlara sürülməyə dözümlüdürlər. Əhalinin qoyun ətinə, quyruq yağına, motal pendirinə və süd məhsul larına, həmçinin qaba və yarımqaba yuna olan tələbatını nəzərə alaraq, fermerlərin və kəndli təsərrüfatlarının özləri bu zona üçün əlverişli olan qoyun cinslərini seçib yetişdirirlər.
Qonur Qafqaz mali südlük-ətlik istiqamətli qaramal cinsi olub, yerli Qafqaz malının Şvis cinsindən olan buğalarla cütləşdirilməsindən alınmışdır. Bu cins 1960-cı ildə təsdiq edilmişdir. Cins yaradılarkən Azərbaycan zebusunun qanından da istifadə olunmuşdur. Qonur Qafqaz malının bədən quruluşu və məhsuldarlığı artmış, yerli şəraitə uyğunlaşma qabiliyyəti yüksəlmişdir. Rəngi qonurdur, inəklərin diri kütləsi 400-450 kq olmaqla, ildə orta hesabla 2000-2500 kq 3,8-3,9 % yağlılığında süd verir, ət çıxarı 50-55 faizdir. Cinslə damazlıq işi eksteryerin möhkəmlənməsi və məhsuldarlığın daha da yüksəlməsi istiqamətində aparılır. 429
Ş ə k il 67. Qırmızı Qazax malı Qirmizi Qazax mali xalq seleksiyasının məhsuludur, rəngi qızılı qırmızı, bəzən də
tünd qırmızıdır, möhkəm konstitusiyaya, mütənasib gövdə quruluşuna, normal yelin formasına malik olmaqla, çətin iqlim şəraitinə dözümlülüyü və normal bala verməsi ilə fərqlənir. Laktasiya ərzində inəklərin süd məhsuldarlığı 1900-2000 kq, südünün yağlılığı 3,7 3,9 %, diri kütlə orta hesabla inəklərdə 380-400 kq, buğalarda isə 450-500 kq olur. Cavan malın təmiz ət
çıxan 50 faizdən yüksək olur. Qırmızı Qazax malı çox az miqdarda Ağstafa, Qazax, Tovuz və Gədəbəy rayonlarının fermer təsərrüfatlarında qalmışdır. Genofondun qorunması üçün tədbirlər görülür.
Azərbaycan zebusu Azərbaycan zebusu. Uzun illərdən bəri xalq seleksiyası nəticəsində zebu malları və onun populyasiyalan yaradılaraq, bu günə qədər gəlib çatmışdır. 430
ölkəmizin heyvanat aləminin nadir növlərindən biridir. Rəngi qonur və qara-qonur olmaqla hürgücləri aydın hiss olunur. Azərbaycan zebusu və onun hibridləri yerli şəraitə və xəstəliklərə dözümlüdür, yemə və yüksək qayğıya tələbkar deyildir. Azərbaycan zebusu tezyetişkənliyə malik olmaqla, diri çəkisi 300-310 kq, təmiz ət çıxan 58,8-60 % çatır. İldə orta hesabla 500 kq süd verir. İllik südünün yağlılığı isə 5-6 faizdir. Lənkəran-Astara bölgəsində yayılmışdır.
Bu cins akademik A.Ağabəyli tərəfindən yaradılmışdır. Uzun illərdən bəri aparılan damazlıq-seleksiya işlərinin və normal yemləmənin məhsulu dur. Seçmə və taylaşdırma nəticəsində Azərbaycan camış cinsinin həm məh suldarlığı, həm də eksteryer göstəriciləri xeyli yaxşılaşmışdır. Bu cins 1970-cı ildə təsdiq olunmuşdur. Camışların orta süd məhsuldarlığı 1300-1500 kq, südünün yağlılığı 8-12%, ana camışların orta diri kütləsi 400-500 kq, törədici kəllərinki isə 800-1000 kq-dır. Respublikada Azərbaycan camış cinsi təmizlikdə yetişdirilir ki, bu da ölkəmizin bütün bölgələrində yayılmışdır. Camış Azərbaycanın “qara mirvarisi” adlandırırlar, bir çox yoluxucu xəstəliklərə (vərəm, brusellyoz, leykoz, teylerioz və s.) olduqca davamlı olub, onlarla yoluxmurlar, yalnız pasterellyoz və emfizematoz karbunkula həssasdırlar. Camış südündə zülalın miqdarı inək südünə nisbətən (11-12%) iki dəfə (20-28%) artıq olur. Onların südü və digər məhsulları həm də insanın bəzi xəstəliklərində müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. 431
Şəkil 70. Qarabağ qoyun cinsi Bu cins xalq seleksiyasının məhsuludur, respublikamızda çox yayılmış qoyun cinsidir. Qarabağ qoyununun quyruğu yağlı, ucunda cılız irtməyi, quyruq aynası açıq və üçkünc olur, qulaqları əsasən kərədir, başı, ayaqlan, qarnı və boynunun aşağı tərəfi yunsuzdur. Qoyunları buynuzsuz, qoçları •buynuzlu, rəngləri müxtəlif olur. Qoyunların diri kütləsi 47-51 kq, qoçlarınkı isə 61 -74 kq-dır. Yunu qaba olub, qarışıqdır. Orta hesabla hər qoyundan 2,3 kq, qoçlardan isə 3,2 kq yun qırxılır. Süd məhsuldarlığı 35-40 kq, südünün yağlılığı 7,6 faiz olur, ilər 100 baş ana qoyundan 110-115 bala alınır. Respublikanın yay və qış otlaq şəraitində inkişaf etdirilir. Azərbaycanın Qarabağ, Mərkəzi Aran, Muğan-Salyan zonalarında yayılmışdır.
Qarabağ qoyun cinsinin bir dəstəsidir. Sahibkar Hacı Məmmədhüseyn Rəhimovun ( Ağcabədi rayonu, Qaradolaq kəndi) fəal iştirakı ilə xalq 432
seleksiyasının məhsulu
kimi XX
əsrin 30-cu illərində yaradılmışdır. Qaradolaq qoyunları Q arabağ qoyun cinsinə nisbətən məhsuldardır. Qoç ların diri kütləsi 72-78 kq, ana qoyunlarınkı isə 55-60 kq olur. Qoçlarından ildə 2,5-3,0 kq, ana qoyunlardan isə 2-2,5 kq yun qırxılır. Hər 100 baş ana qoyundan ildə 110-115 baş quzu almır. Qaradolaq qoyun cinsi ət çıxımının nisbətən çox və dadlı olması ilə fərqlənir. Yunu qaba və yanmqabadır. Ən çox Ağcabədi, İmişli, Bərdə və Beyləqan rayonlarında yayılmışdır.
Qala
qoyunu Qala qoyunu xalq seleksiyası yolu ilə yaradılmış, Abşeron yarıma dasında geniş yayılmışdır. Bu qoyun otlik-yunluq və südlük istiqamətli olmaqla, yağlıquyruqlu qoyun qrupuna mənsubdur. Onların başı iri, döşü enli, qulaqları və ayaqları uzundur. Qoçların diri kütləsi 56-100 kq, ana qoyunlarınkı isə 48-76 kq olur. Qala qoyununun quyruğu sallaq vo iki hissədən ibarətdir. Quyruğunun çəkisi 6,3-10 kq olur. Qoçlardan ildə orta hesabla 3,4-4,5 kq. ana qoyunlardan isə 2,8 kq yun qırxılır, il ərzində 61 kq süd verir. Hər 100 baş ana qoyundan 102-110 quzu alınır. Qala qoyunları əsasən kəndətrafı örüşlərdə saxlanılır. 433
Şəkil 73. Baibas qoyunu Baibas qoyunu xalq seleksiyası nəticəsində yaradılmışdır, Naxçıvan M R- nın ərazisində yetişdirilir, yanm qaba yunludur, konstitusiyası quru və möhkəm, boyu hündür, quyruğu yağlı, uzun cüt mütəkkə şəklindədir, başı, boynu və ayaqlan yunsuz olur. Rəngi ağdır, gözlərinin, bumunun, qulaqlanmn ucunda, dizlərində irsən nəslə keçən qara ləkələr vardır, yunu ağ parlaq olub, birtiplidir, xalçaçılıq sənayesi üçün əvəzolunmaz xammaldır. Orta hesabla hər qoyundan 1,8-2 kq. qoçlardan 2,5 -3,5 kq yun qırxılır. Ana qoyunların diri kütləsi 70-80 kq, qoçlannkı isə 85-90 kq təşkil edir. Süd məhsuldarlığı ildə 125-135 kq olub, südünün tərkibində 5,4-7 % yağ vardır. Balbas qoyunlarının balavermə qabiliyyəti də yüksəkdir, hər 100 baş ana qoyundan 125 quzu alınır. Şəkil 74. Bozax qoyunu Bozax qoyunu xalq seleksiyası yolu ilə Qarabağ və Tuş qoyunlarının çarpazlaşdırılmasından alınmışdır. Konstitusiyası quru və möhkəmdir, qulaqları uzun, quyruğu yağlı və cılız irtməkli olur, tiftiyi ağ. qılanı qara və 434
qəhvəyi rənglərdə olduğundan yunu boz və bənövşəyi rənglərə çalır. Qoyunlarda kiitlə 45-50 kq. qoçlarda isə 55-65 kq. yun qırxımı qoyunlarda 1.8-2,5 kq. qoçlarda 3 kq olur, yunun uzunluğu 8-15 sm-dir. Süd məhsuldarlığı 25-30 kq. ekiz bala vermə qabiliyyəti 10-15 faizdir. Bozax qoyunları əsasən Azərbaycanın qərb rayonlarında (Qazax, Ağstafa. Tovuz. Şəmkir. Gədəbəy. Xanlar və s.) yetişdirilir. Ş j k i l "5. Şirvan qoyunu Şirvan qoyunu xalq seleksiyası nəticəsində yaradılmışdır, ölkəmizin Şirvan. Muğan bölgələrində və Abşeron yarımadasında yetişdirilir, eksteryer və məhsuldarlıq göstəricilərinə görə Qarabağ qoyun cinsinə yaxındır. Lakin quyruq forması və yununun keyfiyyətinə görə bir qədər ləzgi qoyun cinsinə oxşayır. Rəng etibarı ilə 8 % -i ağ. qalanları isə rənglidir. Yunun 18 % -i zərif olub, ləzgi qoyunlarının yununa oxşayır. Orta hesabla hər qoyundan 1.6-2.2 kq, qoçlardan isə 2,8 kq-a qədər yun qırxılır. Qoyunların diri kütləsi 40 kq. qoçlarınkı isə 48-50 kq-dır. Şirvan qoyunları duzlaşmış otlaqlara uyğunlaş mırlar.
435 Şəkil 76. Mazex qoyunu Mazex qoyunu xa]q seleksiyasının məhsuludur, xarici görünüşcə Balbas qoyun cinsinə oxşayır, quyruğu Balbas qoyunlarında olduğu kimi, yağlı və cüt mütəkkəlidir. Qoyunları buynuzsuz, qoçları buyuzludıır. Başı, ayaqlan və qarnı .yunsuz, rəngi əsasən qəhvəyidir. 10 % - ə qədən ağ rəngli, çox az % -i qara rəngli olur. Diri çəkisi qoyunlarda 45-57 kq, qoçlarda isə 67-78 kq olur, ildə bir dəfə qırxılır. Qoyunların yunu qaba olub, ildə 1,4 kq, qoçlardan isə 1.7 kq qırxılır. Süd məhsuldarlığı ildə 75-90 kq-a çatır. Naxçıvan M R-da Mazex qoyunları Balbas qoyunları ilə cüıləşdiriür. Azərbaycanın Gürcüs tanla sərhəd bölgələrində də yayılmışdır Şəkil 77.
Azərbaycan dağ merinosu Azərbaysan dağ merinosu Qafqaz və Askaniya merinosları ilə yaxşılaşdırılmış yerli Gədəbəy merinosunun quyruğu yağlı Bozax qoyunları 436
ilə cütbşdirilməsi nəticəsində, uzun illər aparılan elmi-tədqiqat və damazlıq- seleksiya işləri əsasında yaradılmışdır. Bu cinsin müəllifləri akademik F.Ə.Məlikov, M .N.Sadıqov və başqa alimlərdir. Azərbaycan dağ merinosu 1947-ci ildə cins kimi təsdiq edilmişdir, yerli merinoslara nisbətən iridir, başı yunla çox örtülü, dərisi qırışsızdır. Qoyunların din kütləsi 40-50 kq, qoçlarınkı isə 75-90 kq olur. Yun qırxımı orta hesabla qoçlarda 7-10 kq, qoyunlarda 4,0-6,5 kq-dır, Gəncə-Qazax bölgəsində geniş yayılmışdır.
Çaro qoyunu xalq seleksiyası yolu ilə yaradılmış yerli qoyundur, əsasən Qarabağ, Şirvan və
Şahsevən qoyun cinslərinin qarışmasından törəmişdir, qaba yunludur, qoyunların yun qırxımı 1,8-2,4 kq, qoçlarınkı isə 2,5-3-kq- dır. Qoyunların diri kütləsi 35-40 kq, qoçlarınkı isə 45-50 kq-dır. Yerli şəraitə, nəmliyə, istiyə dözümlü olmaqla ayaqları orta uzunluqdadır. Qoçla rın buynuzları qıvrılmış, quyruqları yığcam formadadır, südünün yağlılığı 6,5-7 % - dir, hər 100 baş qoyundan 105-110 bala alınır. Əsasən Azərbay canın cənub bölgəsində (Lənkəran. Astara, Lerik, Yardımlı, Masallı rayon larında) yayılmışdır. 437
... Ч>, Şəkil 79. Gödək qoyunu Gödək qoyunu Xalq seleksiyası yolu ilə yaradılmışdır. Bu qoyunlar xırda olub, ayaqları qısa, möhkəm, gövdəsi gödək, lakin dərin, quyruğu yağlı, ucu cılız irtməkli və quyruq aynası örtülü formadadır, konstitusiyası quru və möhkəmdir. Ağır şəraitə davamlı, çevik və uzaq yol getməyə qabil, yerli şəraitə uyğunlaşmış qoyunlardır. Rəngi (80 % -i) ağ, başı və ayaqları qonur və qara olur. Diri kütləsi qoyunlarda 30-37 kq, qoçlarda 40-42 kq, illik yun qırxımı qoyunlarda 1,4 kq, qoçlarda 2-3 kq olur, süd məhsuldarlığı 30 kq- dır. Azərbaycanın şimal rayonlarında (Şəki-Zaqatala və Quba-Xaçmaz zonalarında) yetişdirilir. Şəkil 80. Herik qoyunu Herik qoyunu xalq seleksiyası yolu ilə yaradılmışdır, herik qoyunu qabayunludur. Ləzgi qoyunlarının məhsuldarlığını yüksəltmək məqsədilə, onlar Tuş qoyun cinsinin qoçları ilə çarpazlaşdırılmışdır. Alınmış mələzlər 438
özlüyündə yetişdirilərək Hcrik adlandınlır. Herik Ləzgi qoyunu mələzlərin- dən az fərqlənir. Gəncə-Qazax bölgəsində Tuş və Bozax qoyunlarının çarpazlaşdırılmasmdan alınan mələzləri də Herik adlandırırlar. Herik qoyunları Azərbaycan dağ merinosu ilə də yaxşılaşdırılmışdır. Şəki-Zaqatala bölgəsində yetişdirilir.
Ləzgi qoyunu xalq seleksiyası nəticəsində yaradılmışdır, xırda olub, ayaqları qısa, konstitusiyası möhkəm, gövdəsi gödək, döş qəfəsi yaxşı inkişaf etməklə, quyruğu yağlı, ucu cıllz irtməkli, quyruq aynası örtüklüdür. Bədəni ağ, ayaqlan və başı qonur və qara rəngdə olur. Ana qoyunların diri kütləsi 30-37 kq, qoçlarınkı isə 45-50 kq-dır. Yun qırxımı orta hesabla ana qoyunlarda 1,4 kq, qoçlarda 2-3 kq olur. Ləzgi qoyunlarının Azərbaycan dağ merinosu ilə yaxşılaşdırılması yaxşı nəticə verir. Azərbaycanın Zaqatala, Qax, Şəki, Yevlax, Göyçay, Ağdaş və Qəbələ rayonlarında yetişdirilir. Soyuq hava şəraitinə dözümlülüyü ilə fərqlənir. 439
Şəkil 82. Yerli keçi 1936-cı ildən başlayaraq yerli keçi cinslərini yaxşılaşdırmaq məqsədilə Türkiyədən Anqara cinsli keçilər gətirilərək Gəncə-Qazax və Dağlıq Qarabağ bölgələrində yerləşdirilmişdir. Yerli keçi cinsi Azərbaycanın bütün bölgələrində yayılmışdır. Yerli keçilərin eksteryeri aşağıdakı kimidir: başı yüngül, sifəti qısa, buynuzların istiqaməti yuxan, cidovu dar, bədəni yastı, şux duruşludur. Sərt yetişdirmə şəraitinə yaxşı uyğunlaşmışdır. 5-6 ay sağılır və orta süd məhsuldarlığı 150 kq və südün yaglılıgı 3,8-4,6 % təşkil edir. Yaşlı keçilərin orta diri kütləsi 35-40 kq, ət çıxan isə 48-50 faiz olur. Keçilər qoyun sürüləri ilə birlikdə yay və qış otlaqlarında otarılır. Yemə az tələbkar, çox dözümlü olurlar. Şəkil 83. Qarabağ at cinsi Qarabağ at sinsi Azərbaycanın ən qədim dağ minik cinsidir, gözəl eksteryerə, mütənasib bədən quruluşuna malik olmaqla ilxı şəraitinə davamlıdır. Rəngi narıncı, sarı, qızılı və kürəndir. Zaqafqaziyada və Şimali 440 Qafqazda olan at cinslərinin və Don atmın yaxşılaşdırılmasında böyük təsiri olmuşdur. Qarabağ atının əsas eksteryer xüsusiyyətləri belədir: başı quru, çox yaraşıqlı, cidovu orta hündürlükdə, arxası və beli düz, döşü enli, ayaqlan quru, möhkəm və enli duruşlu, temperamentli, oynaq və konstitusiyası möh kəmdir. Süysününün hündürlüyü 148,5 sm, döş qucumu 165,8 sm və incik qucumu 18,3 sm-dir. Yığcam formada olmaqla, çox dözümlüdür. Şakil 84. Dilbaz at cinsi Dilbaz at cinsi XV1I1 əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində yerli atların Şərq atları ilə çarpazlaşdınlması nəticəsində və Q arabağ cinsinin təsiri altında yaradılmışdır. Minikdə, yükdə və yüngül qoşquda istifadə olunmaqla ilxı şəraitinə çox dözümlüdür. Rəngi boz vo kəhər olur, konstitusiyası quru və möhkəm, başı olduqca cazibədar və quru, gözləri qabarıq və alovlu, hündür duruşlu, cidovu orta hündürlükdə, arxası və beli düz, ayaqları quru, orta sümüklü, möhkəm və geniş duruşludur. 1600 m məsafəni 2 dəq. 20 saniyəyə qot edir. Dilbaz atları 130-140 kq yüklə gündə 50-60 km yol gedə bilir. Bu atlar Qazaxda məşhur Dilbazilər sülaləsinin təsərrüfatlarında yaradılmışdır. 441
Şəkil 85. Quba atı Quba atı Kür-Ara/, düzənliyində yayılmaqla Dilbaz və Qarabağ atlarının cırlaşmış qalıqlarından ibarətdir. Şirvan atları dağ tipli atlara nisbətən bır qədər iri olmaqla, yüngül qoşqu istiqamətlidir, rəngi əsasən kəhər, tünd kəhər və kürəndir, konstitusiyası quru və möhkəmdir. Cidov ■ hündürlüyü orta hesabla 140 sm, bədənin çəpinə uzunu 142 sm, döş qucumu 165 sm, incik qucumu 18 sm-dir. Yüngül qoşqu işlərində istifadə edilir. 1600 m məsafəni 3 dəqiqə 18 saniyəyə qət edir. Şirvan atı ilxı şəraitinə olduqca dözümlüdür. Addımı sərbəst olmaqla yaxşı qaça bilir. Bu atlar əsasən Şirvan zonasında (Ağdaş. Göyçay, Kürdəmir, Ucar rayonlarında) yayılmışdır, duzlaşmış otlaqlara uyğunlaşmışdır.
Dəvəçilik ölkəmizdə heyvandarlığın on qədim sahələrindəndir. Dünyada mövcud olan bir hürgüclü (dromoder) vo iki hürgüclü (bakterian) dəvə
cinslərinin hər ikisi Azərbaycanda geniş yayılmışdır. Bakterian dəvəsi 6-7 yaşına kimi boy və çəki artımı verir. Dəvələrin 3-4 yaşında diri çəkisi 900 kq-a çatır. Azərbaycan şəraitində laktasiya ərzində 1600-1700 kq-a qədər süd verir, südünün yağlılığı 5,0-5,5 % olur. Dəvə yunu zərif qoyun yunundan da qiymətlidir. O rta hesabla hər dəvədən 8-10 kq yun qırxılır. Azərbaycanın Abşeron, Beyləqan, Bərdə, Biləsuvar, Hacıqabul rayonlarında yayılmışdır, yemsizliyə və susuzluğa çox dözümlüdür.
Yerli qaz sinsi ətlik istiqamətlidir, Respublikamızın təbii iqlim şəraitindən asılı olaraq, müxtəlif çəkili olurlar. Yerli qazların rəngi ağ-boz olur, ildə orta hesabla 15-20 ədəd yumurta verirlər. Yerli iqlim şəratinə daha çox uyğunlaşaraq, otlaq şəraitində bəsləndikdə qüvvəli yemə az tələbkardırlar. Diri kütləsi orta hesabla erkəklərdə 4-6 kq, dişilərdə 3,5-4 kq olur. Xəstəliklərə dözümlü olmaqla, yüksək qayğı tələb etmir. Yerli qazlar tez yetişkən olmaqla, otlaq şəraitində yaxşı kökəlir, ətinin keyfiyyəti yüksəkdir. Azərbaycanın bütün bölgələrində geniş yayılmışdır. 443
Şəkil 88. Azərbaycan toyuq cinsi Azərbaycan toyuq cinsi yumurtalıq istiqamətli olub, isti iqlim şəraitinə davamlıdır. Hər toyuqdan ildə orta hesabla 120-150 ədəd yumurta alınır, yumurtanın çəkisi 50-60 qram olur. Yumurtadan cücə çıxma faizi yüksəkdir. Fərələr 4-5 aylıqda yumurta verirlər. Xoruzların diri kütləsi 2,5-3 kq, toyuqlarmkı isə 1,8 -2.5 kq olur. Yetişdirmə şəraitindən asılı olaraq eksteryeri və məhsuldarlıq göstəriciləri müxtəlif olur. Xəstəliklərə davamlı olduğuna görə, həyətyanı təsərrüfatlarda yetişdirilir. Azərbaycanın bütün bölgələrində geniş inkişaf etdirilir. Əti dadlı, yumurtası çox qidalıdır, dənə az tələbkar olmaqla, çoxlu ot yeyir, rəngi qəhvəyi, qonur və çil-çil olur. Yerli hind toyuğu Azərbay canın bütün bölgələrində geniş yayılmışdır. İldə orta hesabla 50- 60 ədəd yumurta verir, otlaqdan yaxşı istifadə etməklə, yerli şəraitə davamlıdır. Əti yüksək keyfiyyətə malikdir, toyuqlarının diri kütləsi erkəklərdə 6-8 kq, dişilərdə 4-5 kq olur, tez yctişkənliyı, kökəlmə qabiliyyətinin yüksək olması ilə digər cinslərdən fərqlənir. Xarici mühitə dözümlüdür. Ətindən əsa sən kabab kimi istifadə olunur.
444
Yerli ördək ətlik istiqamətli olub, Azərbaycanın bütün bölgələ rində yetişdirilir. Yerli ördəklər 5-6 aylığında yumurtalamağa başlayır, ildə orta hesabla 90-100 ədəd yumurta verir, yumurtanın çəkisi orta hesabla 60-70 qram olur, tez yetişkənliyə və yaxşı kökəlmə qa biliyyətinə malikdir, 2 aylıqda onların orta diri kütləsi 1,8-2,0 kq olur. Yaşlı erkək ördəklərin diri kütləsi 1.5-3 kq. dişiləıinki isə 2-2,5 kq olur. Yerli şəraitə dözümlü olub, otlaq yemlərindən yaxşı istifadə edir.
Gölməçələr olan yerlərdə yaxşı inkişaf edir. Əti çox dadlı, yumurtası yüksək qidalıdır.
445
MÜASİR QLOBAL EKOLOJİ BÖHRAN VƏ KATAKLİZMLƏRİN GENETİK ASPEKTLƏRİ ‘‘Bütün kü ll,n i xəstəliklər hava Ил keçir. Hava bizə həm həyat verir, h.vn Ил xəstəlik gətirir " ( H i p p o k r a t ) Bu gün ekoloji məsəl ələr m həlli vacib məsələlərdən hindir Ona görə yo.x ki. hiitiin dünyada ba məsələlərə böyük diqqət göstərilir Ona görə ki. ha giin Azərbaycanın qarşısımla həllini gözləyən əsas məsələlərdən hiıi ekoloji vəziyyətin yaxşılaş dırılmasıdır " ( İ l h a m Ə l i y e v ) Son /am anlara qədər mövcud olan paradiqına (uzun müddət hökm sü rən elmi nəzəriyyə) görə ekologiyaya biologiyanın bır sahəsi kimi yanaşılırdı. Lakin bu gün ekologiya həmin məhdud çərçivədən çıxaraq BMT-nın və dünyanın bütün nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarının diqqət mərkəzində duran, insan sağlamlığının qorunmasına xidmət edən fundamental elmə çevrilmiş dir. Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətləri ekologiyanın bəşəri və planetar əhə miyyətli elm sahəsinə çevriləcəyini uzaqgörənliklə çox yüksək dəyərləndirə rək müdrik kəlamlar söyləmişlər: ". Ekologiya yaxın gələcəkdə biiriin elmləri bir-biri ilə əlaqələndirən nəhəng »’,?
möhtəşəm bir çinar ağacını xatırladan fundamental, planetar əhəmiyyətli və çox perspektivli elmə çevriləcəkdir. Ekologuyasız başqa elmlərin inkişafı qeyri-miimkündiir" (Həsən Əliyev, akademik). "Ekologiya tezliklə bütiin elmlər arasında möhkəm əlaqə yaradan qırılmaz bir zəncirə bənzər geniş diapazonlu, mütərəqqi və bəşəri əhəmiyyətli elm sahəsi olacaqdır" (Xudu Məmmədov, professor). Doğrudan da. ekologi ya bu gün olduqca geniş diapazonlu, insanların sağlamlığı və uzun- ömürlülüyünün keşiyində dayanan çox nəhəng, qüdrətli elm kimi təşəkkül 446
tapıb. Əgər bu elm təşəkkül tapmasaydı, onda bəşəriyyətin taleyinin necə olacağı, hansı məcra alacağı çox ciddi təhlükə ilə üzləşə bilərdi. Məhz buna görədir ki, ekologiyanın yeni sahələri, o cümlədən « E k o l o j i g e n e t i k a » , « T i b b i e k o l o g i y a » və
« B a y t a r l ı q təbabəti e k o l o g i y a s ı » kimi bəşəriyyətin inkişafı üçün olduqca aktual elmi istiqamətləri formalaşaraq, hazırda ən mütərəqqi elm sahələrindən birinə çevrilmişdir. Həmin elm sahələrinin əsas məqsədi isə insan sağlamlağmın təmin olunması, qorunması, heyvan, quş və balıqlardan insana keçən yoluxucu xəstəliklərin qarşısının alınması, təhlükəli xəstəliklərə qarşı səmərəli profilaktika tədbirlərinin aparılmasından ibarətdir. Ekoloji durumun yaxşılaşdırılması, tarazlığın bərpa olunması, ətraf mühitin mühafizəsi və təbiət-cəmiyyət, cəmiyyət-biosfer münasibətlərindəki dis- balansın aradan qaldırılması müasir dövrün ən aktual və qlobal problemidir. Bu problem yaxın gələcəkdə öz müsbət həllini tapmazsa, onda bəşəriyyəti daha böyük və iri miqyaslı ekoloji böhran və fəlakətlər gözləyir. Çünki XIX və XX əsrlərdə antropogen fəaliyyət nəticəsində təbiətə, onun sərvətlərinə, təbii ətraf mühit amillərinə həddindən artıq zərbə vurulmuş və ekoloji disbalans yaranmışdır. Planetimizin hər yerində ekoloji bumeranq (proqnoz nəzərə alınmadan görülən işlərin ekoloji fəsadları) özünün kulminasiya nöqtəsinə çataraq bəşəriyyəti iki yol - ölüm və həyat ayrıcında qoymuşdur. Litosferə, hidros ferə, atmosferə, flora və faunaya çox güclü, bərpa olunmayan zərbələr vurul muş,
ekoloji genosid -
ekosid törədilmiş, təbiətə zülm edilmiş, nəticədə qar- şısıalınmayan
(partlayışlar) və təbii fəlakətlər tüğyan et mişdir. Leysan yağışlar, güclü sel, daşqın, qasırğa, sunamı. torpaq sürüş mələri, zəlzələ və vulkan püskürmələri Yer altındakı insan və heyvan cəsədlə rinin qalıqlarını, onlarla birlikdə isə yoluxucu agentləri torpağın səthinə çı xararaq, təhlükəli epidemiya, epizootiya və pandemiyalar törədir. Dünya alimlərinin təbiət-cəmiyyət münasibətlərində mənfi disbalansın kəs kinləşməsi və dialektik vəhdətin pozulmasının bəşəriyyət üçün çox neqativ fəlakətlərlə nəticələnəcəyi barədə həyəcan təbili çalmasına baxmayaraq, bu proses get-gedə daha da kəskinləşmiş, insanlar təbiətin, onun sərvətlərinin sanki ən qəddar düşməninə çevrilmiş və dəhşətli ekosid törətmişlər. Planetimizin ekoloji mənzərəsi antropogen fəaliyyətin təsirindən hazırda
halına düşmüş və öz məhvərindən tamamilə çıxmışdır. "Təbiət hər şeyi yaxşı bilir, qiymətləndirir və ona uyğun cavab verir" (V.Kommoner). "Əvvəllər təbiət insanları qorxudurdu, indi insanlar təbiəti qorxudur" (Jak-iv-Kusto). "İnsanlar, unutmayın və agah olun! Yaşadığımız Round river - sonsuz bir çay - hazırda təhliikə qarşısındadır, bu təhlükənin so nuncu qurbanı isə bütün canlı aləm və Sizlər olacaqsınız!" (A.Leord). Dünya
şöhrətli alimlərimiz də həmin Round riverə biganə qalmamış, uzaqgörən və daha kəskin münasibət bildirmiş, vaxtında həyəcan təbili çalmışlar: "Təbiətə bir zərbə vurana o, min zərbə ilə cavab verəcək, bir balta endirənə isə min balta endirəcəkdir" (Həsən Əliyev). "Təbiətə zülm edəni o, zindana salacaq, cəhən nəmə göndərəcək və ondan öz qisasını mütləq alacaqdır" (Xudu Məmmədov). 447
Həmin müdrik kəlamlar artıq bu gün reallığa çevrilmiş, təbiət in sa n la r dan üz döndərərək qisas almağa və alternativ cavab reaksiyası göstərməyə başlamışdır. Özü də çox kəskin və qarşısıalınmaz cavabla! Son illərdə, x ü su silə 2010-cu və 2011-ci ildə planetimizdə baş verən təbiət kataklızmləri və fəlakətləri bəşəriyyəti çox ciddi imtahanla üzləşdirib, iki yol ayrıcında (həyat, yaxud ölüm) qoyub. 2010-cu ildə Avropa, Asıya və Afrika ölkələri, ABŞ, Pakistan, Hindistan və s.-də baş verən böhran və fəlakətlər bəşəriyyəti təlatümə salmış, heç bır antibiotikin, sulfanilamid və nitrofuran q ru p u preparatının təsir etmədiyi "MDM" epidemiyasını törətmişdir. Alimlər belə qənaətə gəliblər ki, son zamanlar QİÇS, quş, donuz və balıq qripi, atip ik pnevmaniya, sarı qızdırma, dəli dana-inək duzluğu, viruslu hepatitlər. A frika taunu, Helikobakter Pilori, "M D M " və “Ekoli infeksiyası, talassemiya, hemofiliya, anomaliyalar, teratogen xəstəliklər, immun çatışmazlığı, m eta- bolik sindrom-sürətlə kökəlmə, uşaqların ölü, vaxtından əvvəl doğulması və s. baş verməsinin və arealının genişlənməsinin, klassik yoluxucu xəstəliklərin (taun, qarayara, quduzluq, salmonellyoz, vərəm, brusellyoz, leptospiroz, botu- lizm, malyariya, dizenteriya, leyşmanioz, dəmrovlar, qoturluq, tülyaremiya, helmmtozlar və s.) isə yeniləşməsinin səbəbi məhz ekoloji kataklizmlər və təbii fəlakətlərdir. Çünki ekoloji böhranlar və təbii fəlakətlər (qlobal istiləşmə, parnik effekti, ozon ekranı, leysan yağışlar, sel və daşqınlar, qasırğalar, 'sunamilər, tornodalar, torpaq sürüşməsi, meşə yanğınları, zəlzələ, vulkan püskürməsi) ekoloji tarazlığı pozur, patogeıı agentlar (virus, bakteriya, göbələk, parazit, helmint və s) modifikasiyaya uğrayır, yeni təhlükəli xəstəliklər törədir. Bu isə ekologiya, insan sağlamlığı və baytarlıq təbabətinin dialektik vəhdətini, qırılmaz bağlılığını sübut etdiyindən
kimi bəşəri və planetar əhəmiyyətli yeni, mütərəqqi elm sahələrinin yaranmasına zəmin yaratmışdır. Narahatlıq törədən odur ki, qeyd olunan infeksion ageııllər əvvəlkilərdən fərqli olaraq yüksək patogenliyə, virulentliyə malik olub, dərman preparatlarının və dezinfeksiya maddələrinin təsirinə həddindən artıq davamlılıq göstərir. Ekoloji böhran və kataklizmləriıı hazırda həddindən çox kəskinləşməsi nin əsas səbəbi antropogen fəaliyyət və ekoloji bumeranqın təsirindən yaranan qlobal istiləşmə və iqlim anomaliyalarıdır. Onlar qarşısıalınmaz ekoloji dısbalans yaratmış və insan i'ıçün qorxulu sayılan epidemiya, epizo- otiya və pandemiyalann arealının genişlənməsinə çox böyük zəmin yarat mışdır. Nəticədə törədicisi torpaqda 100 ildən artıq yaşayan qarayara və 10 ildən artıq yaşayan dəmrovlar (trixofitiya, mikrosporoz, parşa. axorion, favus), eləcə də taun, vəba, dizenteriya. qoturluq, leyşmanioz, stafılokokkoz. streptokokkoz, kolibaktcrioz, icrsinioz və s. kimi olduqca təhlükəli yoluxucu xəstəliklərin yeniləşməsi, təkrarlanması baş vermişdir. Hazırda heyvanlar, quşlar, balıqlar və onların yeyinti və digər məhsullarından insana keçən yoluxucu (infeksion və invazion) xəstəliklər və zəhərləmələr (intoksikasiva və toksikozlar) mütəmadi olaraq tez-tez baş verir, olduqca ağır fəsadlar törə dir və ölümlə nəticələnir. Dünya alimləri sübut etmişlər ki. ekoloj böhran. 448
kataklizm və təbii fəlakətlər insan sağlamlığı, təbabət və baytarlıq təbabəti, ekopatologiya, baytarlıq təbabəti genetikası və ekoloji genetika arasında qırılmaz bağlılıq mövcud olduğundan həmin elm sahələri qarşılıqlı vəhdət formasında öyrənilməli və müvafiq mübarizə üsulları hazırlanmalıdır. Alimlər sübut etmişlər ki, "M D M ” genomalı bakteriyalarm rezervııarı təbii
Onlar bu epidemiyanı yeni əsrin ən qarşısıalınmaz, dəhşətli və təhlükəli faciəsi adlandırır.
Çünki "MDM" bakteriyaları ilə yoluxan insan və heyvanların müalicəsi səmərə vermədiyi üçün qısa müddətdə ölümlə nəticələnir.
Əgər tezliklə bu epidemiyanın spesifik profilaktikası üçün peyvənd vasitəsi-vaksin hazırlanmasa, onda bəşəriyyəti olduqca ağır fəsadlar gözləyəcək. 2009-cu ildə ABŞ-da çirklənmiş içməli sudan uşaqlar arasında yeni v ə
çox davamlı bakteriyalarm törətdiyi, çətinliklə və uzun müddət müalicə olunan, elmə məlum olmayan, təhlükəli epidemiyanın baş verməsi d ə
olduqca böyük narahatlığa səbəb olmuşdur. Beynəlxalq Epizootiya biirosu (BEH) və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının ( UST) son məlumatına görə lıazırda insan, heyvanlar və quşlar arasında baş verən bütün yoluxucu xəstəliklərin 70 /d izi hakteriya, virus, göbələk, helmint. parazil və s. Hə çirklənmiş su ilə keçir
Son zamanlar ekoloji böhran v ə
təbii fəlakətlərin fəsadlarının məntiqi nəticəsi k i
mi dünyanın bir ç o x ö l k ə l ə r i n d ə m ü ş a h i d ə o l u n a n , elmə m ə l u m olmayan ye ni Ilelikobakter Pilori bakleriyalarınının
mədə-bağırsaq yarası, eroziyası və xərçənginin ən başlıca törədicisi olmasını sübut etdiyinə görə müəlliflərə (M .İ.Morozov və b.) Nobel M ükafatı verilmişdir. 2011-ci ildə bəşəriyyət daha ciddi bir təhlükəli epidemiya «likoli» in- feksiyası ilə qarşılaşdı. Bu epidemiya ilk dəfə olaraq Almaniyada başlayaraq çoxlu sayda insanların yoluxmasına və ölümünə səbəb oldu, sonralar isə ABŞ, eləcə də Avropa ölkələrinin əksəriyyətində intişar tapdı. Xəstəliyi tö rədən Hscherichıya coli bakleriyalarının əsasən insana paxlalı bitkilərdən (lobya və s.) keçməsi ehtimal olunur. Narahatlıq törədən odur ki, həm xaricdə, həm də ölkəmizdə KİV, hətta bəzi həkimlər çox böyük səhv edərək bu epidemiyanın törədicisini bakleriya deyil, «virus» adlandırırlar. Əlbəlıə, li.coli-ni «virus» adlandırmağı elmi baxımdan olduqca yolverilməz hal kimi dəyərləndirmək lazımdır. 1 Izun müddət müşahidə edilməyən taun, vəba və s kimi olduqca qorxulu və ağır fəsadlarla nəticələnən infeksion xəstəliklərin 2010-cu ildə sel, daşqın və leysan yağışlardan sonra Pakistan, Hindistan, Çin, İndoneziya, Meksika, Çili, Kuba, Kanada və s. ölkələrdə əhali arasında yenidən baş verməsi təbiətin bəşəriyyətə çox ciddi mesajıdır. 100 ildən sonra bu günlərdə baş verən vəba xəstəliyindən inindən çox adam ölmüş, 3500 adam xəstələnmişdir. Pakistanda son 80 ildə analoqu olmayan, ölkə ərazisinin dörddə bir hissəsini basan seldən sonra 14 min insan vəba, taun, dezinteriya, malyariya ilə yoluxmuş, heyvan və quşlar arasında kəskin epizootiyalar baş vernv Jir İndoneziyada oktyabrın sonunda eyni vaxtda 7,7 bal gücünü,' baş vı zəlzələ, vulkan püskürməsi və sunarai nəticəsində 400 nəfər adam ölmüş və on minlərlə insan isə evsiz qalmış, təhlükəli yoluxucu xəstəliklər baş vermişdir. Dünya üzrə viruslu hepatillə hər il 2
Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|