Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş

nə  qədər  mənalıdır  cavabını  almağa  çalışır.  Məsələn,  İncil 
tərcümələrindən  çıxış  etsək,  günah  haqqında  fikrini  dəyişmək 
ifadəsini  insanlar  təəssüflənmək  kimi  başa  düşə  bilər.  Əgər 
Sudanda Şiluk dilində təəssüflənməkdən danışılırsa, onda bunun 
əvəzinə  qarşısında  torpağa  tüpürmək  ifadəsini  işlədirlər.  Belə 
halda  tərcüməçi  ekstralinqvistik  situasiyadan  çıxış  edib  mətni 
genişləndirməlidir. Belə ki, Sudanda zərərçəkənlə cavabdeh bir - 
birinin  qarşısında  yerə  tüpürməklə  hər  ikisi  iddiadan  əl 
çəkdiklərini, hərəkətlərindən peşiman olduqlarını bildirirlər. Eyni 
qaydada qar kimi ağ {as white as snow) ifadəsi vağın lələkləritək 
ağ  {as  white  as  egret  feather)  tərcümə  oluna  bilər.  Çünki  elə 
yerlər var ki, insanlar qarın nə olduğunu bilmirlər, bunu həmin 
yerdə ağlığı ilə seçilən ayrı bir şeylə də əvəz edə bilərlər. 
224 

---

Tərcüməçinin  məqsədi  təhrikedici  (imperativ)  olduqda 
tərcümədə  adaptasiyaya  daha  geniş  yer  verilir.  Bu  zaman 
tərcüməçi nəinki müəyyən bir davranış tərzi təlqin etməyə çalışır, 
həm də bunu aydın və təhrikedici bir şəkildə edir; oxucunun onu 
yalnız başa düşməsinə deyil, həm də tərcümənin aydın olmasına 
çalışır. 
Məlumatın  növü,  xarakteri  və  tərcümənin  müxtəlif 
məqsədlərindən  əlavə,  oxucunun  dərk  etmə  qabiliyyəti  və 
maraqları da nəzərə alınmalıdır. Hər hansı bir dildə dərk etmənin 
ən azı dörd səviyyəsi var: (1) uşaq səviyyəsi {məhdud lek- sikonu 
və təcrübəsi olduğu üçün), (2)  yenicə savad alanların  səviyyəsi 
{şifahi məlumatı dərk edir, yazılı məlumatı dərk etmək qabiliyyəti 
məhduddur),  (3)  orta  səviyyəli  yaşlı  savadlı  adamlar  {nisbətən 
asanlıqla  həm  yazılı,  həm  də  şifahi  məlumatı  dərk  edir),  (4) 
yüksək  dərk  etmə  səviyyəsi  {bura  mütəxəssislər  daxildir,  öz 
sahələrinə dair məlumatı çox asanlıqla dərk edirlər). Şübhəsiz, 
uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş tərcümə yaşlılar, yaxud savadlılar 
üçün nəzərdə tutulanlarla eyni səviyyədə ola bilməz. 
Potensial  oxucular  təkcə  məlumatı  dərk  etmə  səviyyəsinə 
görə deyil, maraqlarına görə də seçilirlər. Məsələn, asudə vaxtda 
əylənmək  xatirinə  oxunan  tərcümə  ilə  mürəkkəb  bir  maşını 
yığmaq,  quraşdırmağı  öyrənmək  istəyən  adamın  bu  məqsədlə 
oxuduğu bir təlimatın tərcüməsi eyni deyil. Bundan əlavə, bəzən 
mütərcim  bizdən  çox  uzaq  xalqların  miflərini  tərcümə  edir, 
oxuculara  bu  qəribə  xalqlar  haqqında  məlumat  verir.  Eyni 
mətnlər dilçilər üçün anlaşıqlı şəkildə ayrı cür də tərcümə oluna 
bilər.  Diliçləri  bu  tərcümədə  maraqlandıran  oradakı  mədəni 
yenilik deyil, bu miflərin dilidir. Deməli, oxucunun marağından 
asılı olaraq bu iki tərcümə bir-birindən fərqlənir. 
Nəzəriyyəçilərin fikrincə sözün əsl mənasında üst-üstə düşən 
ekvivalent yoxdur, tərcümə zamanı mütərcim həmişə ən yaxın, ən 
münasib ekvivalenti tapmağa çalışır. Ümumiy- 
225 

---

yotb gölürdükdo, iki əsas ekvivalent növü var: formal və dinamik. 
Formal ekvivalent diqqəti forma və məzmunun hər ikisi daxil 
olmaqla  mətndəki  məlumat  üzərində  cəmləşdirir.  Belə 
tərcümələrdə mütərcim çalışır ki, məxəz və tərcümə mətnlərində 
nəzm nəzm üstə, cümlə cümlə üstə, anlayış anlayış üstə düşsün, 
hər  bir  element  bu  iki  mətndə  bir-birinə  uyğun  gəlsin.  Formal 
yönümdən  yanaşdıqda  mütərcim  hədəf  dildəki  məlumatın  dil 
baxımından məxəz mətnin dilinə mümkün qədər yaxın olmasına 
cəhd  edir.  Bu  isə  o  deməkdir  ki,  hədəf  dildə  danışan  xalqın 
mədəniyyətini əks etdirən məlumat, yəni hədəf mətn daim məxəz 
dildə  danışan  xalqın  mədəniyyətini  əks  etdirən  mətnlə,  yəni 
məxəz  mətnlə  doğruluq,  düzlük,  dəqiqliyi  müəyyən  etmək 
məqsədilə müqayisə olunur. 
Bu  cür  struktural  ekvivalentliyi  tam  əks  etdirən  tərcüməni 
gloss  (formaca  cazibədar,  yaraşıqlı)  tərcümə  adlandırmaq  olar. 
Bu  növ  tərcümədə  məxəz  mətndəki  forma  və  məzmun  hərfən, 
sözbəsöz verilir. Bundan ən çox qədim mətnlərin tədqiqi zamanı 
istifadə edilir. Belə tərcümələr struktur cəhətdən bir-birinə yaxın 
olan  dillərdə  daha  müvəffəqiyyətli  alınır.  Ancaq  onların  tam 
anlaşıqlı olması üçün çoxlu şərhlərə ehtiyac duyulur. 
Belə  tərcümə  oxucuya  imkan  verir  ki,  məxəz  mətndə  ifadə 
olunmuş  adətləri,  fikir  və  ifadə  tərzini  başa  düşsün.  Məsələn, 
ingilis  dilindəki  holy  kiss  bu  növ  tərcümədə  hərfən  müqəddəs 
öpüş  kimi  tərcümə  edilə  bilər,  amma  tərcümə  hök-  mən  şərhlə 
müşayiət  olunmalıdır.  Misal  üçün,  qədim  romalı-  larda 
öpüşməklə bir-birini salamlamaq adəti var idi. 
Bunun tam əksinə olaraq formal yox, dinamik ekvivalent- lik 
üzərində  qurulan  tərcümə  ekvivalent  təsir  yaratmaq  prinsipinə 
əsaslanır.  Belə  tərcümədə  mütərcim  məxəz  və  tərcümə 
mətnindəki məlumatı tutuşdurmur, onların arasında bir dinamik 
əlaqə yaratmağa səy göstərir. Çalışır ki, tərcümədəki məlumatla 
onun reseptoru arasındakı əlaqə məxəz mətndəki 
226 

---

molumatla  onun  reseptoru  arasındakı  olaqo  lamamilo  üst-üstə 
düşsün,  həm  orijinal,  həm  də  tərcümənin  eyni  cür  dərki  təmin 
olunsun. 
Dinamik ekvivalentliyə əsaslanan tərcümənin dili təbii olur. 
Mütərcim çalışır ki, məxəz mətndəki ifadə tərzinin hədəf mətndə 
təbii  səslənməsi  naminə  bacanğmı  əsirgəmir,  məxəz  mətndəki 
məlumatı başa düşmək üçün oxucunu məxəz mətnin kontekstinə 
nüfuz  etməyə  sövq  etmir.  Söz  yox  ki,  dinamik  ekvivalentliyə 
əsaslanan tərcümənin özünün də müxtəlif ekvivalentlik dərəcəsi 
var.  Məsələn,  müasir  ingilis  mü-  tərcimlərindən  biri  holy  kiss 
ifadəsini  give  one  another  a  hearty  handshake  all  around 
(ürəkdən əl sıxmaq, ürəkdən görüşmək) kimi vermişdir. 
Tərcümənin  iki  qütbü  {sırf  formal  ekvivalentlik  və  tam