MüNDƏRİcat giriş
II FƏSİL Transmilli münasibətlər və transmilli korporasiyalar
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II FƏSİL Transmilli münasibətlər və transmilli korporasiyalar
2.1 Transmilli korporasiya anlayışı, strukturu və onların yaranma səbəbləri Transmilli şirkət anlayışı, sürətlə irəliləyən texnoloji inkişafla eyni vaxtda yaranan anlayışdır. Transmilli şirkət anlayışının izahına bir çox yanaşmalar mövcuddur. Ən sadə izaha görə, fərqli ölkələrlə əlaqəli quruluş və mərkəz büroları əhatə edən və fərqli məqsədləri olan şirkətlərin coğrafi cəhətdən parçalandığı qruplardan meydana gələn şirkətdir. 30 Geniş mənada izaha görə, transmilli korporasiya müxtəlif ölkələrdə qız şirkətlər və filialları ilə fəaliyyət göstərən, ümumi satışlarının və iş prosesinin 20%-i “ana ölkə” xaricində olan şirkətlərdir. 31 Birbaşa xarici investisiyaların tez bir şəkildə artımı, əməyin texnoloji bölgüsünün firma, sahələrdən və milli sərhədlərdən kənara çıxması müxtəlif ölkələrdə və hətta müxtəlif qitələrdə filialları ilə birlikdə nəhəng beynəlxalq elmi istehsal komplekslərinin yaranması ilə müşayət olunur. Transmilli korporasiyalar elmi-texniki inkişafın sürətlənməsini istehsalın effektivliyi, menecment formalarının təkmilləşdirilməsi, müəssisələrlə idarəçilik kimi istiqamətlərində təmin etməklə dünya iqtisadiyyatını dünya istehsal təsərrüfatına çevirir. Rugman və Hodgetts transmilli korporasiyanın izahını bu cür vermişdir: “TMK mərkəzi bir ölkədə olub fəaliyyətləri digər ölkələrdə də davam edən şirkətdir” 32 . TMK-lar haqqında iki önəmli məsələ vardır: 33 1. Bu şirkətlərin həqiqətən istehsala istiqamətlənmiş fəaliyyət göstərmələri; 2. Səlahiyyətlərinin birdən çox ölkədə rellaşdırılması. 30 Sumantra Ghoshal & Christopher A. Bartlett, “The Multinational Corporation as an Interorganizational Network”, The Academy of Management Review, Cild. 15, №. 4, October 1990, s. 603 31 Fikret Güntekin, “Çok Uluslu İşletme ve Uluslar arası İşletme”, s.3 http://fikretgultekin.com/yukseklisans/%C3%87okuluslu%20%C4%B0%C5%9Fletmeler.pdf (17 Haziran 2009) 32 Rugman və Hodgetts (1995) səh.51 33 Erkal Fidan, “Çok Uluslu Şirketler ve Az Gelişmiş Ülkelere Etkileri”,Celal Bayar Üniversitesi İİBF Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt:1,Sayı:1,1995,səh.102 43 İqtisadi və maliyyə gücü nəzərə alınaraq transmilli şirkətlərə aşağıdakı təriflər verilmişdir: o Bruck və Leese görə xarici ölkələrdəki istehsalı və işçi heyəti ümumi istehsalının və işçi heyətinin əsas hissəsini təşkil edən şirkətlərdir. 34 o McDonald və Parkerə görə xaricdəki sərvətləri ümumi sərvətlərinin ən az 20%-ni təşkil edən şirkətlərdir. 35 o Vernona görə, fərqli millətlərdən təşkil olunmuş şirkətlərin ortaq rəhbərlik strategiyası üçün ortaq mülkiyyət və məsuliyyət məqsədilə birləşməsindən yaranan şirkətlərdir. 36 Beləliklə, Transmilli korporasiyalar istehsal və ticari-satış fəaliyyəti dövlətin milli sərhədlərini aşan elə bir korporasiyalardır ki, fəal şəkildə BƏB-in obyektiv tendensiyalarından yararlanır və dünyanın beynəlmiləlləşməsi prosesini gücləndirir, bu da əməyin dünyəvi bölgüsündə yeni sxemlərin yaradılmasına gətirib çıxarır. TMK-lar bu korporasiyaların bazalaşdığı əsasən ölkə kənarlarında yerləşərək, müxtəlif ölkələrdə ümumi filial və bölmələr şəbəkələrinə malik olan və bu və ya digər əmtəənin istehsalı və reallaşdırılmasında aparıcı yer tutan istehsal və xidmətlər kompleksinə malikdir və ya bu korporasiyalar tərəfindən nəzarət edilir. Xarici ədəbiyyatlarda TMK-ların aşağıdakı əlamətləri ayrılır: 1. firma buraxılmış məhsulu birdən çox ölkədə reallaşdırır. 2. onun müəssisə və filialları iki və daha çox ölkədə yerləşir. 3. onun sahibləri müxtəlif ölkələrin rezidentləri sayılır. Sadalanan bütün bu əlamətlər TMK-ları istifadə, istehsal və mülkiyyət sferalarına aid edir. Real olaraq funksionallaşan firmaların sadalanan əlamətlərdən istənilənə cavab verməsi kifayətdir ki , onlar TMK-lar kateqoriyası qəbul etsinlər. Bir çox nəhəng kompaniyalar eyni zamanda hər üç əlamətə malikdirlər. TMK əlamətləri daşıyan firmalar çoxdan yaranıb. Ancaq TMK-ların 34 Tümer, Mehmet; “Çok Uluslu işletmelerde Kültürün Yöneticiler Üzerine Olan Etkileri”, Human Resources, Ekim-Kasım-Aralık 1998, s. 34. 35 McDonald, John G. – Parker, Hugh; “Creating a Strategy for International Growth”, International Enterprise, McKinsey Co. Inc., New york 1962, s. 17. 36 Phatak, Arvind V.; Managing Multinational Corporations, Praeger Publishers, New York 1974, s. 21. 44 formalaşması barədə fərqli fikirlər mövcuddur. İqtisadçılara görə, 15-16-cı əsrlər TMK-ların yaranması dövrüdür. Bu dövrlərdə, xüsusən İngiltərədəki TMK-lar bu ölkə ilə müstəmləkələri arasında əmtəə ticarətində vacib rol oynamışlar. İkinci dünya müharibəsindən sonra ticarətin sərbəstləşməsi nəticəsində TMK-lar bugünkü vəziyyətlərini almışlar 37 . Başqa bir mənbədə TMK-ların 19-cu əsrin ortalarında sənaye sahəsində meydana gəldikləri və ikinci dünya müharibəsindən sonra təşkilati formaya keçdikləri bildirilir. 38 Kapitalın təmərküzləşməsi şəraitində planetar miqyasda istehsalın məkan cəhətdən desentralizasiyası inkişaf etməyə başladı. Nəhəng sənaye firmalarının transmilli fəaliyyətinin ilk mərhələlərində əvvəlcə, xarici dövlətlərin xammal sahəsinə investisiya yatırdılar, eləcə də həmin ölkələrdə özlərinin distributiv və satış bölmələrini qurdular. Bu bölmələrin yaradılması təkcə ona görə deyildi ki , ölkədən kənarda istehsal müəssisələrinin yaradılmasından öz sərhəddən kənar bölmələrinin qurulması daha az investisiya tələb edirdi, eləcə də ev müəssisələrinə effektiv güc imkanlarının cəlb olunması səviyyəsini qorumaq xüsusiyyətlərinə yeni istehsal gücllərinin neqativ təsir imkanları mövcud idi. Belə təsir xüsusən eyni və zəif differensiyallaşmış məhsulların istehsalında özünü ən pis tərəfdən göstərirdi. Sərmayə yatırtmaq üçün bütövlükdə 4 səbəbin olduğu qəbul edilmişdir: təbii sərvətlərə sahib olmaq, yeni bazarlar əldə etmək, rasionallaşdırma vasitəsi ilə hal-hazırdakı xarici istehsalı yenidən dirçəltmək və strateji önəm daşıyan mənbələri istifadə edə bilmək. İlk 3 səbəb aktiv dəyərləndirməyə aiddir, sonuncu səbəb isə aktiv inkişafla əlaqəlidir və şirkətin məqsədi mövcud olan aktivlərə yenilərini əlavə etmək olmalıdır. 39 İlk TMK hollandiyalı “Unique Margarin” ilə ingilis “Lever Brothers” olmuşdur. Bu iki şirkətin birləşməsindən Unilever meydana gəlmişdir. 37 Chris Adams; Richard Coombes, Global Transfer Pricing: Principles and Practise, LexisNexis: UK, 2003, s. 1 38 Paul Hirst ve Grahame Thompson, “Küreselleşme Gerekli bir mit mi?”, (Çev). Nasuh Uslu, Küreselleşme Okumaları, (Edit.) Kudret Bülbül, Ankara: Kadim Yayınları, Haziran 2006. s.46 39 Dunning,(Çev).Keskin, s.426 45 TMK-ların strategiya təkamülünün ikinci mərhələsi sonuncuların əcnəbi ölkələrdə istehsal bölmələrinin rolunun güclənməsi və xarici istehsal və ticarət- satış əməliyyatlarının inteqrasiyası ilə bağlıdır. Bununla da xarici istehsal bölmələri əsasən o məhsulların istehsalında ixtisaslaşırdılar ki, əvvəlki mərhələlərdə sonuncunun istehsal tsikli ana firmalar tərəfindən həyata keçirilmişdi. Tələbin differensiasiyası və dünyanın müxtəlif regionlarında inteqrasiya prosseslərinin güclənməsi fonunda TMK-ların istehsal filialları daha çox ana firmanın istehsal etdiyi əmtəədən seçilən məhsulun istehsalına yönəlmiş şəkildə qurulur , ticarət-satış bölmələri isə regional bazarlarda artıq formalaşmış xidmətlərlə məşğuldur. Birbaşa xarici investisiyaların müharibədən sonrakı artımı müşahidə olunur , onların artımı bilavasitə TMK-ların fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ən böyük kreditor ABŞ idi , investisiyaların demək olar hamısı inkişaf etməkdə olan ölkələrə yönəldilirdi. Ancaq 70-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq artım dayanmağa doğru sürət aldı, onların istiqaməti dəyişdi – onlar əsasən Qərbi Avropa ölkələrinə yönəlmiş oldu. 1980-ci illərdən başlayaraq İngiltərə, Almaniya, Kanadadan birbaşa investisiyalar ABŞ-a istiqamət aldı. Transmilli korporasiyaların yaranma səbəbləri demək olar ki, müxtəlifdir, ancaq onların hamısı bu və ya digər formada bazarın qeyri-mütəşəkilliyi, beynəlxalq ticarətin inkişafı yolunda məhdudiyyətlərin olması, istehsalçıların güclü monopol hakimiyyətinə malik olması, transport xərcləri, vergi qanunvericiliyində fərqliliklə bağlıdır. TMK-ların bir sıra danılmaz üstünlükləri var. Xarici ölkələrdəki filiallar TMK-ların xarici bazarlara çıxışı, istehsal xərclərinin azaldılması, gəlirlərin artırılmasının təminatçısı kimi vacib rol oynayırlar. Bütün bunlar TMK-lara maliyyə sabitliyi bəxş edir və böhran dövrlərində tab gətirməyə imkan verir. Aşağıda göstərilmiş imtiyazlar ( üstünlüklər ) hamı üçün aydın olduğundan onlara TMK-ların fəal inkişafına kömək edən səbəblər kim yanaşmaq olar : effektivliyin artırılması və rəqabətqabiliyyətliliyin gücləndirilməsi, göstərilən əlamətlərin adaptasiya edilməsi, öz strukturlarına təminat, istehsal, 46 elmi-tədqiqat, distribütor və ticarət-satış müəssisələrini inteqrasiya edən nəhəng firmaların ümumi hədəfləri sayılır ; öz mülkiyyətinin texnologiya qarşılığında satışının təşkili üçün bazar mexanizmlərinin qeyri-mükəmməlliyi , istehsal təcrübəsi , ilk öncə idarəçilik və marketinq təcrübəsi və digər bu kimi “ intangible property ” (hiss edilməz aktivlər) aktivlərin çatışmazlığı firmanı öz aktivləri üzərində nəzarəti saxlamağa məcbur edir. TMK-lar çərçivəsində belə aktivlər mobil halda mövcuddur , digər ölkələrə daşına bilər və bu aktivlərin istifadəsinin yan təsirləri nəhəng korporasiyaların sərhədlərini aşmır; Xarici ölkələrin resurslarına çıxış əldə etmək yolu ilə effektivliyin artırılması və rəqabətqabiliyyətliliyin gücləndirilməsinin əlavə imkanları ( daha ucuz və daha ixtisaslı işçi qüvvəsinin, xammal resurslarının, elmi-tədqiqat potensialı,ölkənin istehsal imkanları və maliyyə resurslarından istifadə ); Firmanın xarici ölkədəki filiallarının istehsalı olan məhsul istehlakçılarına yaxınlıq və bazarın perspektivi , qəbul edən ölkənin firmasının rəqabət potensialı haqqında informasiya əldə etmək imkanı , TMK-ların filialları ona firma və onun filiallarının elmi-texniki və idarəçilik potensialından istifadəsi nəticəsində qəbul edən ölkənin firmaları qarşısında vacib imtiyazlar qazandırır; Öz maraqları naminə dövlət, xüsusən də, vergi siyasətindən, valyuta kursundakı fərqlər və s. imkanlarından istifadə qabiliyyəti; Dəbdən düşərək köhnəlməsi halı baş verərsə, texnologiya və məhsulların xarici filiallara atılması və bölmələrin güc və resurslarının yeni texnologiya, məhsulların hazırlanması üçün ana firmada cəmləşdirilməsi yolu ilə həmin texnologiya və məhsulların həyat tsiklinin uzadılması imkanları; Beləliklə, 60-cı illərdə ABŞ-dan Avropaya olan böyük investisiya axını Avropa iqtisadi cəmiyyətinin qoyduğu tariflərlə, belə desək, yubadıldı. TMK-lar hazır məhsulların eksportu yerinə həmin Avropa ölkələrində tariflərdən yan 47 keçərək daxildə istehsalı təşkil etdilər. Xarici iqtisadi ekspansiyanın konyunktur tərəddüdlərini yumşaldılması işində vasitə kimi effektivlik həmişə yüksək qarşılanır və iqtisadi riskin azaldılması üçün təmiz milli xarakterli üsulları təmin edən faktorlardan daha yaxşı hesab edilir. Öz istehsal ölçüləri ilə korporasiya o vaxt müstəqil manevr edə bilər ki, o istehsalın kiçik ölçüsündə belə gəlir götürmək qabiliyyətinə malik olsun. İstehsal filiallarının müxtəlif ölkələrdəki ümumdünya şəbəkəsi TMK-lara maksimal xeyirlə məhsulu realizə etmək şəraiti verilən yerdə istehsalı gücləndirmək, ziyan olan yerdə isə məhdudlaşdırmaq imkanı verir. Beynəlxalq konsernlərə daxil olan firmalar ağır vəziyyətlərdə ziyan gətirən məhsulu dayandırmaq imkanına sahibdirlər. Milli firmalarla müqayisədə TMK-ların fəaliyyətinin daha qətiyyətli olması onunla izah olunur ki , onlar daimi xərclərini ört-basdır etmək üçün nəinki ziyanlı istehsalın saxlanması yolundan istifadə edir, eləcə də digər ölkələrdən alınan gəlirlərin hesabına bunu realizə edirlər. Həlli tələb olunan məsələlərdən ən əsası kapitalın hansı ölkələrdən daxil olması deyil, hara onun meyl etməsi, harada əməliyyat şəklində təşkili, gəlirlərin haradan cəlb edilməsidir. Beynəlxalq korporasiyalar aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur : Yüklə 1,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|