Microsoft Word maq al-fargoniy ziyouz com doc

IX. Jadval — qonuniyatning shakli. 

 

Al-Farg‘oniy usturlobga bag‘ishlangan kitobida har xil jadvallar tuzgan. Jadvalning mohiyati 

qonuniyatdir. Fanning asosiy vazifalaridan biri voqea va hodisalarning sababiyati va kelajakda qanday 

bo‘lishini ifodalovchi qonun-qoidalarni kashf etish, yaratishdir. Samoviy jismlar harakatini Kepler 

geometrik-kinematik yo‘sinda, Nyuton va Laplas massa harakatining dinamikasi shaklida bayon 

etishgan bo‘lsa, al-Farg‘oniy jadvallar shaklida izohlagan. Azimutlar, admuntaratlar, parallellar 

radiuslari, ekliptika, sferik falakiyot va sferik trigonometriya jadvallari shular jumlasidandir. O‘sha 

vaqtlarda olam manzarasi kelgusida qanday bo‘lishini, Oy va Quyosh tutilishlarini oldindan aytib 

berishning yagona usuli mana shu jadvallar edi. Jadvalning fazilati — uning jonli mulohazaga 

undovchi tabiatidir. 

X. Nazariya va amaliyot. Bunga misol — nilomer. Al-Farg‘oniy Misrning Nil daryosida suv 

oqimining hajmi va tezligini o‘lchaydigan asbobni yuksak bilimdonlik bilan ta’mirlaydi. Uning nomi 

---

Ahmad al-Farg’oniyning fanniy olami 

 

 

www.ziyouz.com кутубхонаси 

8

nilomer deb ataladi, u miqyos an-Nil yoki Miqyosi jadid ham deyiladi.  

A.Muhammadjonov: «Yozma manbalarning guvohlik berishicha, agar Nil daryosida sug‘orish 

mavsumida suv sathi faqat 12 tirsakkacha ko‘tarilsa, dehqonchilikda hosil mutlaqo bo‘lmay, 

mamlakatda ocharchilik boshlangan; 13 tirsakda bug‘doy hosil bermagan; 14da o‘rtacha hosil 

yetishtirilgan; 15 tirsakda ekinlar yaxshi hosilga kirgan; 16 tirsakda esa hosil nihoyatda ko‘p bo‘lib, 

mamlakatda ma’murchilik boshlangan. Xullas, Nil daryosi oqimidagi mavsumiy o‘zgarishlar va ularning 

darajotlari muttasil kuzatilib, oqim sathini belgilash, shubhasiz, Misr dehqonchiligi bilan chambarchas 

bog‘liq bo‘lgan».  

Dehqonlardan soliq olish mana shu ko‘rsatkichlarga asoslangan. 

A.O‘rolov: «Nilomer joylashgan joyda arab tilida toshga o‘yib ishlangan yozuvlar joylashtirilgan. 

Unda ushbu nilomerning Ahmad al-Farg‘oniy tomonidan bunyod etilgani ham ko‘rsatilgan bo‘lib, 

yozuvlar bizgacha saqlanib qolgan..., nilomer o‘ta nozik did bilan ishlangan me’moriy bezaklarga boy 

moddiy san’at asari hamdir. O‘lchagich ustunning nozik o‘lchamlari, ustun boshasi(kapiteli)ning 

jimjimadorligi, bezaklari... o‘z davrining yuqori professional saviyasida ishlangan me’moriy yodgorligi 

tarzida ham saqlanishi zarur bo‘lgan noyob inshootdir». 

Nilomer daryo suvining oqishini o‘lchaydi, degan so‘zning ma’nosi, avvalo, suv hajmining 

o‘zgarishi qonuniyatini aniqlash demakdir. Ya’ni u borgan sari ko‘paymoqdami yoki kamaymoqdami, 

taqdiri nima bo‘ladi? Dehqonchilikning, binobarin, aholining iqtisodiy taqdirini oldindan bilish 

imkoniyatlaridan biridir bu o‘lchash vositasi.