Defоrmaciya. Energiya turlari. Defоrmaciya pоtencial energiyasi Energiya haqida tushuncha
Yüklə 312,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Ish va energiya. Kuch ta’siri mavjud, lekin harakat mikdorining o‘zgarishi bo‘lmagan
hollarga ikkita misol qaraylik. Birinchi misol: jism stolda yotipti. Ikkinchi misol: parovoz to‘g‘ri yo‘lda vagonlarni tekis: doimiy tezlik bilan tortib bormoqda. Birinchi holda ham, ikkinchi holda ham jism va vagonlarga tappsi kuch: birinchi holda tinch holatdagi jismga tortishish kuchi, ikkinchi holda—parovozning tortish kuchi vagonlarga biror vaqt ta’sir qiladi. Ikkala misolda ham harakat mikdorining o‘zgarishi sodir bo‘lmaudi: jism tinch turibdi, vagonlar esa o‘z harakatini doimiy tezlik bilan davom ettirmokda. Ikkala holda nima uchun harakat mikdorining o‘zgarishi yuz bermayotganligi bizga ayon: jism va vagonlarga boshqa kuchlar ta’sir qilmoqda hamda har bir holda barcha kuchlarning teng ta’sir etuvchisi nolga teng. Biroq bu ikkita misolda bayon qilingan hodisalarda principial farq bor. Birinchisida, jism stolda yotganda, unga kuch doimiy ta’sir qiladi, lekin bunda na jismning o‘zida, na jism atrofidagi jismlarda hech kanday o‘zgarish yuz bermaydi. Ikkinchisida— kuch avvalgidek doim ta’sir qilib turadi, shuningdek, qarakat miqdorining o‘zgarishi yuz bermaydi, lekin bunda kuchning ta’siri
atrof jismlardagi muayyan, ancha murakkab processlar bilan bog‘liqdir. Jismga og‘irlik kuchi ta’sir qilishi uchun kuch ta’sirini keltirib chiqarayotgan yer hech qanday o‘zgarishlarga uchramasligi lozim. Parovozning kuchi vagonlarga ta’sir qilishi uchun qozondagi bug‘ning muayyan bosimi va bu bug‘ning muayyan sarfi mavjud bo‘lishi, yoqilg‘i va suv uzluksiz sarflaiishi lozim. Tortish kuchi hosil qilishi uchun parovozga muayyan miqdor energiya berish lozim bo‘lib, u yoqilg‘ining yonishidan hosil bo‘ladi. By holda tortish kuchining uzluksiz ta’siri atrof jismlardagm bir qator murakkab processlar bilan bog‘liqdir. Ammo bu ikkita misolda bayon qilingan hodisalar orasida mexanika nuqtai nazaridan qanday farq bor? Farq shundaki, birinchi holda kuchning qo‘yilish nuqtasi tinch holatda bo‘ladi, ikkinchisida kuchning (tortish kuchining) qo‘yilish nuqtasi biror tezlik bilan harakatlanadi. Tajribaning ko‘rsatishicha, biror vaqt ichida parovozda yoqilgan yoqilg‘ining miqdori boshqa birday sharoitlarda tortish kuchining o‘sha vaqt ichida parovoz o‘tgan yo‘lga ko‘paytmasiga proporcionaldir. Shu sabobli shunga o‘xshash barcha hodisalarda shi deb ataluvchi va kuchning yo‘lga ko‘paytmasi bilan o‘lchanuvchi fizikaviy kattalik muhim rol o‘ynaydi; ish harakatni (umumiy maenoda) kuch vositasida bir jismdan boshqa jismga uzatish o‘lchovi xizmatini bajaradi.
miqdoriy jihatdan qarashda, harakat formasining o‘zgarishidir» 1 .
abadiydir, faqat materiyaning harakat shakllarigina turli-tumandir. Tabiatda harakatning bir shakldan boshqasiga o‘tib turishi yuz beradigan processlar uzluksiz bo‘lib turadi. Demak, materiya harakatiking barcha hodisalar uchun umumiy, materiya harakatining barcha shakllari uchun birday bo‘lgan o‘lchovi mavjuddir; berilgan jismning (yoki jismlar sistemasining) energiyasi, avval aytilganidek, shunday o‘lchovdir. Qadimgi faylasuflaroq, materiya harakatining yo‘qolmasligi haqidagi fikrni olg‘a surgan edilar va bu fikr R. Dekart, M. V. Lomonosov va boshqalar kabi keyingi zamon buyuk aql egalarinipg falsafiy taelimotlariga asos bo‘ldi. Birok faqat XIX asrdagina energiyaning saqlanish qonuni nomini olgan universal qonun barcha olimlar, birinchi navbatda fiziklar tomonidan tabiatning asosiy qonuni sifatida tan olindn. Har bir jism yoki jismlar sistemasi muayyan energiya zapasiga egadir. Barcha processlar va hodisalarda energiya bir jismdan boshqa jismga yoki jismning bir qismidan boshqa qismiga o‘tadi. Fizikada jism (materiya) harakatining shakllari turli-tuman (mexanikaviy, issiqlik, elektromagnit xarakat shakllari va boshqa) bo‘lishi mumkin, biroq energiya — barcha shakllarda namoyon bo‘luvchi materiya harakatining yagona mikdoriy o‘lchovidir. Bir tabiat hodisalarida materiya harakatining shakli o‘zgarmaydi: issiq jism sovuq jismni isitadi, yuqoriga otilgan tosh yukrriga uchadi, so‘ngra yerga tushadi va hokazo. Boshqalarida bir harakat shaklidan boshqasiga o‘tish yuz beradi: o‘q taxta devorga uriladi va isib, unda tiqilib qoladi — mexanikaviy harakat materiya harakatining issiqlik shakliga aylanadi; parovoz vagonlarni sudrab bormoqda — ko‘mirning yonishi natijasida vujudga keluvchi issiqlik shaklidagi harakat mexanikaviy shakldagi harakatga aylanadi; sharcha stolda dumalab borib, to‘xtaydi — mexanikaviy shakl issiklik shaklga aylandi va hokazo. Lekin bu barcha hollarda boshqa jismga uzatilgan energiya miqdori (u yoki bu shaklda) ikkinchi jism olgan energiya miqdoriga aniq tengdir. Odatda: «mexanikaviy energiya», «issiqlik energiya», «elektromagnit energiya» va hokazo deyishadi; buni berilgan jismning mexanikaviy shakldagi harakatiga mos kelgan energiya kattaligi, issiqlik shaklidagi harakatga mos kelgan energiya kattaligi va hokazo deb tushunish lozim. Energiyaning turli xili yo‘q: materiya harakatining turlicha shakllari mavjuddir, energiya materiya harakatining yagona o‘lchovidir. Faqat qisqalik maqsadidagina, yuqorida ko‘rsatilganidek «mexanikaviy energiya», «issiqlik energiya» va hokazo haqida gapiramiz. Biz faqat harakatning mexanikaviy shakli yoki harakatning mexanikaviy shaklidan biror boshqasiga, yo aksincha, o‘tish yuz beradigan hodisa va processlar bilan ish ko‘rgan hollarimizda biz oldin qaragan kattalik—kuchning yo‘lga (kuchning qo‘yilish nuqtasining ko‘chishiga)
ko‘paytmasi bilan o‘lchanadigan ish — uzatilgan energiya miqdorining o‘lchovi bo‘ladi. Shu sababli energiyaning asosiy birligini ish birligiga teng qilib olinadi. SI sistemada ish va energiya birligi uchun 1 nyuton kuchning metr yo‘lda bajaradigan ishiga teng bulgan Kattalik — 1 joul (J) olinadi. SGS fizikaviy sistemada ish va energiya birligi uchup 1 dina kuchning 1 santimetr yo‘lda bajaradigan ishiga teng bo‘lgan kattalik— 1 erg olinadi. 7 10 1
erg
Yüklə 312,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|