Filologiya fakulteti

sh-ch-ch,  mosh  k ichik iri  -  mochkic hiri.  Ko‘rinadiki,  bunda y  o‘z ga ris h 

bila n  bog‘ liq  holda sodda la nis h tug‘ ilis hi  ha m  mumkin.  

Kompone ntla rning  s oni  va  bos hqa  a yrim  xus us iyatla ri  jihatida n 

qo‘shma  fe’ lla r  (ko‘ makc hi  fe’ lli  turi)  bos hqac ha roq  hola tga  e ga :  uc h 

(ba’za n  unda n  ortiq)  kompone ntli  bo‘ lis hi  bula rda  nisbata n  ko‘proq 

uc hra ydi:  aytib  ber a  qoldi,  so‘zlab  tura  berdi,  ay tib  bera  bos hladi 

(gra mma tik  jihatda n  ula rning  ha mma  ko‘rinis hla ri  ha m,  ba ribir,  ikk i 

---

 

37

qis mli  bo‘ ladi):  ko‘ makc hi  fe’ lla rning  asos iy  qis mi  o‘z  mustaqil 

so‘zlik  holati  bila n  bo‘ lga n  bog‘la nis hini  yo‘qotib,  so‘z  shakli 

(a na litik 

s ha kl) 

hos il 

qilis h 

funks iyas ini 

baja ris hga 

o‘tga n 

(ba’z ila rigina  bu  a loqa ni  ha li  yo‘qotma ga n);  bu  ko mple ksda n  odatda  

a ffiksats iya  yo‘ li  bila n so‘z yasa lma ydi.   

4)  qo‘s hma  so‘z ning  ma’ nos i  unda gi  kompone ntlarning  se ma ntik 

xus us iya ti  va  ic hki  munosabatning  xarakte riga  bog‘ liq:  ko mpone ntlar,  

odatda,  o‘z  as l  ma’ nos i  -  musta qil  holati  bila n  a loqas ini  yo‘qotma yd i 

(ko‘c hga n  ma’ no  bos hqac ha  xus usiyatga  e ga).  Masa la n,  oqo‘rik  

(o‘rikning  turi),  qo‘l  arra,  uch  burchak  (ter min).  Bunda  ma’ no 

umumlas his h  jiha tida n  qara ladi.  M asala n,  qo‘l  arra  va  qo‘l  s oat  (ke ng 

ma’ noda :  xos lik  bildiradi,  holbuki,   bular  se ma ntik  otte nkas i  bila n 

farqla na di), 

muz 

yorar, 

tovon 

teshar 

(ha raka t 

va  

uning 

obye kti): 

ot+fe’l: 

it+qar ash: 

Boy 

menga 

it 

qarash 

qildi  (G’a fur  G’ulo m),  ha raka t  va  uning  be lgis i:  ra vis h  vaz ifas ida gi 

ot+ ha raka t  oti  (bunda y  qo‘s hilis hla rni  ko‘rsa tis hda  ot,  s ifa t,  fe’ l  ka bi,  

so‘zning  leks ik-gra mma tik  kate goriyas ini  ko‘rsata diga n,  ter minla r 

sha rtli  ra vis hda  –  o‘sha  so‘z la rning  mus taqillik  holatida gi  turkumiga  

qarab  is hla tiladi,  holbuki  bular  qo‘shma  s o‘z  tarkibida  a yrim  so‘z  

e mas, ba lki so‘z ning  qis midir).  Ko‘rina diki, qo‘s hma so‘z ning  ma’ nos i 

kompone ntla rning  turi  qa ys i  le ks ik-gra mma tik  ka te goriya ga  kiris hi 

bila n  ha m bog‘ liq.  

5) qo‘shma so‘z la r ot, s ifa t,  fe’ llarda  ke ng  tarqa lga n.  Qo‘s hma lik 

holati  yorda mc hi so‘z la rda  ha m  uc hrab qola di.  

6)  qo‘s hma   so‘z  yasas h  juda  ke ng  miqyosda  tez  rivojla ndi,  

chunki  tur mus hda gi,  ongda gi  ulka n  o‘zga ris hla r,  tara qqiyot  natijas ida  

ya ngi  so‘z la rga  ta lab-e htiyoj  tug‘ ildi.  Bu  e htiyoj  rus  tilida n  juda  ko‘ p 

so‘zla r  olis h,   s huningdek,  ya ngi  so‘z lar  yasas h  (s hu  jumla da n,  

qo‘shma  so‘z la r  hos il  qilis h)  yo‘li  bila n  qondirilib  ke linmoqda.  

Yasa lga n  qo‘s hma  so‘z la rning,  umuma n,  yasa lma larning  ic hida  rus  

---

 

38

tilida n  ka lka las h  yo‘ li  bila n  (boshqarma,o‘rinbosar,  safdosh  kabi) 

hos il  qilinga nla ri  ha m  ko‘p.  De ma k,  o‘zbek  tili  leks ikas ining 

(fonetika,  gra mma tika,  stilistika  kabi  bos hqa  soha la rning  ha m) 

rivojla nis hida rus tili  yeta kc hilik  rolini  o‘ ynab ke lmoqda.  

Rus   tilida n  olinga n  so‘z la r  ic hida   tarkibi  uqiladiga n,  qis mla rga  

ajra la diga n  qo‘shma  so‘z la r  ha m  ko‘p:  kinolenta,  k inok amera,