Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

Sxem 5.  

Nəzarəti həyata keçirən subyektlərin təsnifatı 

 

Mənbə: R.A.Hill. “Strategic Financial Management”. 1 Edition. 2009 məlumatları 

əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir. 

 

Təşkil olduğu səbəbə əsasan nəzarəti həyata keçirən subyektlərə aşağıdakılar 

aiddir: 

  Dövlətin  Konstitusiyası  əsasında  yaradılmış  nəzarəti  həyata  keçirən 

subyektlər.  Buna  əyani  misal  olaraq  Azərbaycan  Respublikasının 

Hesablama Palatasını göstərmək olar. 

  Qanunvericilik  aktları  və  qanun  əsasında  yaradılmış  nəzarəti  həyata 

keçirən subyektlər. Bura isə Vergilər Nazirliyini, Maliyyə Nazirliyini, 

sığorta  nəzarəti,  xəzinədarlıq  agentliyini  və  digərlərini  daxil  etmək 

olar; 

Nəzarəti həyata 

keçirən 

subyektlərin 

təsnifatı

Təşkil olunduğu 

əsasa görə 

Nəzarət orqanını 

yaratmaq 

təşəbbüsü ilə 

çıxış edənlərə 

görə

Ərazi təşkilat 

səviyyəsinə görə 

Maliyyələşmə 

mənbəyinə görə

Hüquqi statusuna 

görə 

---

56 

 

  “Hüquqi  şəxslərin  dövlət  qeydiyyatı”  haqqında  Azərbaycan 

respublikasının  Qanununa  əsasən  yaradılmış  nəzarəti  həyata  keçirən 

subyektlər.  

  Daxili sərəncam sənədlərinə əsasən yaradılmış nəzarəti həyata keçirən 

subyektlər.  Bura  isə,  daxili  audit  söbəsi,  müəssisə,  idarə  və 

təşkilatların təftiş şöbələri və s. aiddir. 

Nəzarət  orqanını  yaratmaq  məqsədilə  çıxış  edənlərə  görə  nəzarəti  həyata 

keçirən subyektlərin təsnifatına aşağıdakılar aid edilir: 

  Normativ hüquqi aktın tələbinə əsasən təşkil  olunan nəzarəti həyasta 

keçirən  subyektlər.  Bura  əsasən,  kommersiya  banklarının  daxili 

nəzarət  bölmələri  və  səhmdar  cəmiyyətlərinin  təftiş  komissiyalarını 

daxil etmək olar; 

  İdarəedən  subyektin özünün  təşəbbüsü  ilə  yaradılmış  nəzarəti  həyata 

keçirən  subyektlər.  Bu  tipli  subyektlərə  müəssisə,  idarə  və  təşkilat 

rəhbərinin  göstərişinə  əsasən  yaradılmış  daxili  nəzarət  bölmələri  və 

səhmdar cəmiyyətinin daxili təftiş bölmələrini misal göstərmək olar; 

  Öz  təşəbbüsü  ilə  yaradılmış  nəzarəti  həyata  keçirən  subyektlər. 

Burada  isə  nəzarəti  həyata  keçirən  subyekt  qismində  rəsmi 

qeydiyyatdan keçmiş auditor şirkətləri çıxış edir. 

Ərazi  təşkilat  səviyyəsinə  görə  nəzarəti  həyata  keçirən  subyektlərə  isə 

beynəlxalq,  dövlət,  regional  və  ayrıca  olaraq  müəssisə,  idarə  və  təşkilatlarda, 

habelə ayrı-ayrı təsərrüfat subyektlərində və qurumlarda yaradılmış nəzarəti həyata 

keçirən subyektlərə bölünür. 

Maliyyələşmə mənbəyinə görə nəzarəti həyata keçirən subyektlər aşağıdakı 

qruplar üzrə təsnifləşdirilir; 

  Büdcə  hesabına  maliyyələşən  nəzarəti  həyata  keçirən  subyeklər. 

Əsasən  belə  subyektlərə  dövlət  və  yerli  nəzarət  orqanlarını  misal 

göstərmək olar. 

  Sahibkarlıq  fəaliyyəti  hesabına  nəzarəti  həyata  keçirən  subyektlər. 

Burada  isə  sahibkarlıq  fəaliyyəti  ilə  məşğul  olan  müəssisə,  idarə  və 

---

57 

 

təşkilatların  müraciətləri  əsasında  audit  şirkətləri  tərəfindən  maliyyə 

nəzarətinin həyata keçirilməsi prosesi başa düşülür. 

  Təsisçi  hesabına  yaradılmış  nəzarəti  həyata  keçirən  subyektlər. 

Burada isə nəzarəti həyata keçirən subyekt qismində təsisçi tərəfindən 

seçilmiş və müəyyən edilmiş daxili audit xidməti çıxış edir. 

  Müxtəlif  mənbələr  hesabına  maliyyələşən  nəzarəti  həyata  keçirən 

subyektlər. Bu subyektlərə isə ictimai nəzarət orqanlarının daxil etmək 

olar. 

Hüquqi  statusuna  görə  nəzarəti  həyata  keçirən  subyektlər  dövlət  və 

bələdiyyə, kommersiya və ya auditor, təsərrüfat daxili və ictimai olmaqla dörd əsas 

təsnifat üzrə qruplara ayrılır. 

Müəssisə, idarə və təşkilatlarda maliyyə nəzarətinin təşkil olunmasının əsas 

məqsədi  xərclərin  və  gəlirlərin  balansının  tənzimlənməsini  təmin  etmək,  istehsal 

üzrə  əsas  xərc  istiqamətlıərini  müəyyənləşdirmək,  istehsaldan  əldə  olunmuş 

mənfəəti  digər  istehsal  sahələrinə  investisiya  olunmasını  təmin  etmək,  pul 

axınlarının  hərəkətinə  nəzarəti  təmin  etməkdən  ibarətdir.  Maliyyə  nəzarəti  bu 

məqsədlərə çatmaq üçün əsasən aşağıdakı vəzifələri icra edir:[26, səh. 365] 

  Maliyyə  resurslarına  olan  tələbatlar  və  resursların  formalaşması 

arasındakı tarazlığın təmin edilməsi; 

  Maliyyə  öhdəliklərinin  dövlət  büdcəsi  qarşısında  tam  həcmdə  və 

vaxtında təmin olunması; 

  Müəssisə,  idarə  və  təşkilatların  maliyyə  resurslarından  səmərəli 

istifadə  etməsinə,  uçot  və  hesabat  işlərinin  düzgün  təşkil  kömək 

etmək; 

  Qüvvədə  olan  mövcud  qanunvericilik  və  normativ  aktlara  riayət 

olunmasına nəzarətin təmin olunması; 

  Müəssisə,  idarə  və  təşkilatların  xarici-iqtisadi  fəaliyyətində  yüksək 

aktivliyə nail olunmasının təmin olunması. 

Yuxarıda qeyd etdiklərimiz əsasında deyə bilərik ki, hər bir müəssisə, idarə 

və  təşkilatlarda  debitor  və  kreditor  xərclərinin  proqnozlaşdırılması  məhz  həmin 

---

58 

 

xərclər  üzrə  maliyyə  nəzarətinin  düzgün  yerinə  yetirilməsi  əsasında  müəyyən 

olunur.