Mövzu №2. Toponimikanin tədqiqat tarixi. Azərbaycanın
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(N.Q)
NAİLƏ YUSİF QIZI YUSİFOVA
Azərbaycan xalqının əsasını türk qəbilə və tayfaları təşkil etdiyi üçün dil və etnik cəhətdən qohum olan bu komponentlərin birləşməsindən vahid Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan dili yaranmışdır. Azərbaycan ərazisində digər qəbilə və tayfalar üçün bu dil ümumünsiyyət vasitəsi olmuşdur. Məhz buna görə də Azərbaycan ərazisində türk qəbilələri ilə yanaşı mövcud olmuş irandilli və qafqazdilli qəbilələr indiyədək də ana dillərini mühafizə edib saxlamışlar. Bu ərazidə qeydə alınmış toponimik adlar Azərbaycan dilinin daha qədimlərdən mövcud olduğunu sübut edir. Xüsusi adların izahına ilk dəfə türkologiyada M.Kaşğarlının «Divanu-luğət it-türk» əsərində rast gəlinir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları Azərbaycanın bir sıra qədim yer adlarını özündə hifz etməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Burada adı çəkilən Ağca qala, Bayat, Bərdə, Qara dağ, Sancudan, Sürməli, Çeşmə və s. Azərbaycan ərazisində olan qədim yer adlarıdır. XIII əsrin əvvələrindən başlayaraq Azərbaycan monqolların hücumuna məruz qalır, az sonra monqollar tərəfindən zəbt edilir. Monqol yürüşlərində şəxsən iştirak etmiş XIII əsrin məşhur tarixçisi F.Rəşidəddin «Cami-ət-təvarix» əsərində Qarabağ, Piləsuvar, Arasbar, Astara, Xillə və s. toponim və paleotoponimlər ilk dəfə olaraq qeydə alınmışdır. XV əsr Azərbaycan şairi Bədr Şirvaninin əsərlərində Salyan, Zərdab, Bərgüşad, Talıstan, Ucar, Qocalançay,
«Gülüstani-İrəm» əsərində yer və tayfa adlarını tarixi baxımdan təhlil etmiş, 1843-cü ildə yazdığı «Adlar və titullar» əsərində şəxs adları və titullar haqqında məlumat vermişdir. Azərbaycanda şəxs adlarının ilk elmi izahı A. Bakıxanovun adı ilə bağlıdır. 1920-ci ildə M. Baharlının (Vəliyev) çapdan çıxmış «Azərbaycan» adlı kitabında Azərbaycanda olan etnonimlər və etnotoponimlərdən bəhs edilir. Postsovet məkanında və o cümlədən Azərbaycanda XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq onomastikanın müxtəlif sahələri inkişaf etməyə başlamışdır. XX əsrin 50-60-cı illərindən sonra Azərbaycanda toponimika müstəqil bir elmə çevrilmişdir. Bu sahənin araşdırıcıları coğrafiya, tarix və dilçilik elmləri mütəxəssisləridir. Azərbaycanda toponimika sahəsində R.Yüzbaşov, E.Q.Mehrəliyev, N.Nəbiyev, N.S.Bəndəliyev, B.Ə.Budaqov,
Ə.Hüseynzadə, K.Əliyev, Y.Yusifov, Q.Qeybullayev, Ə.Dəmirçizadə, Ə.Əliyev, S.M.Mollazadə, A.Axundov, L.Quliyeva, T.Əhmədov, Q.Məşədiyev, Y.Yusifov, S.K.Kərimov, Z.Xasiyev, İ.Bayramov, A.Qurbanov və b-nın xidmətləri xüsusi qeyd edilməlidir. Azərbaycan paleotoponimiyasının tədqiqində udin dilinin və Azərbaycan dilinin qədim tarixinin tədqiqatçısı V.Qukasyanın məqalələrinin də əhəmiyyəti az deyildir. Bu məqalələrdə Türgen (Türyançay), Türküstan (Xəzəriyyə), Qoşqar, Qarayazı, Şonqar və b. paleotoponimlərin mənşəyi barədə ətraflı məlumat verilir, onların Azərbaycan dilini qədim toponimik təbəqəsinə məxsus olduğu göstərilir. Azərbaycan paleotoponomiyasının tədqiqi üçün böyük elmi əhəmiyyəti olan monoqrafik tədqiqatlardan biri Ç.H.Mirzəzadənin «Azərbaycan toponimləri orta əsr ərəb mənbələrində» adlı namizədlik dissertasiyasında Azərbaycan, Kür, Şəki, Şamaxı, Xəzər dənizinin bəzi qədim adları tədqiq olunur.
Bizim eranın əvvəllərindəki Azərbaycanın bəzi paleotoponimləri məşhur alman alimləri tarixçi-filoloq İ.Markvart və dilçi-iranist H.Hübşmanın da tədqiqat obyekti olmuşdur. Belə ki, onlardan birincisi VII əsrə aid «Ermənistan coğrafiyası» əsərində qeydə alınmış Azərbaycanın qədim paleotoponimləri Bərdə, Gəncə, Muğam, Xalxal, Agqun, Tərtər və s. haqqında geniş məlumat vermiş, bu mənbəyə əsaslanmaqla Qafqaz Albaniyasının bir çox qədim toponim və paleotoponimlərini lokalizə etmişdir. Azərbaycan paleotoponimlərinin öyrənilməsində Z.M.Bünyadovun tədqiqatları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. O, istər özünün tədqiqatlarında, istərsə də tərcümə etdiyi ərəb və başqa yazılı mənbələrə daxil etdiyi çoxlu qeyd və əlavələrində həmin mənbələrdə adları çəkilən bir çox toponimlərin lokalizəsinə xüsusi diqqət yetirmiş, Şəki, Mingəçevir, Bəzz və s. paleotoponimlərə isə ayrıca məqalələr həsr etmişdir. Azərbaycan tarixinin antik dövr tədqiqatçısı Y.B.Yusifovu da paleotoponimlər daha çox maraqlandırmışdır. O, ilk məqaləsində Albaniya və Aran toponimlərinin öyrənilməsinə, digərlərində isə mənbələrdə qeydə alınmış paleotoponimlərin Azərbaycan tarixinin və dilinin öyrənilməsində rolu və əhəmiyyətinə toxunmuşdur. Azərbaycan toponimikası erkən orta əsr Zaqafqaziya mənbələrində öz əksini daha geniş şəkildə tapır. Məsələn, V əsrdə erməni tarixçiləri Faost Buzand, Yeğişe, Parplı Yazar, Movses Xorenatsi və başqaları Şəki, Qaspi,
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|