Mövzu №2. Toponimikanin tədqiqat tarixi. Azərbaycanın

tərtər, xəzər, bulqar, quşçu və s. tayfa adlarının indiyə qədər Alban, Tərtərçay, 

Xəzər, Bolqarçay və s. toponimlərdə müşahidə olunması həmin qanunauyğun 

prosesin təzahürüdür. Toponimlərin meydana gəlməsində antroponimlər 

də mühüm rol oynamışdır. Xüsusi mülkiyyətin hakim olduğu dövrlərin 

toponimiyada qalıqları kimi mühafizə olunan belə adlar bir neçə 

coğrafi nomenli makrotopoimlərin və çoxlu mikrotoponimlərin birinci 

tərəfləri yerində işlənməklə yanaşı, həm də bəzən, hətta müstəqil şəkildə 

coğrafi nomensiz oykonimlər kimi də işlənirlər. Əliqulu, Əlyar, Ibadulla, 

Nağdalı və s. oykonimlər buna misal ola bilər. Azərbaycan toponimlər 

sistemində sadə paleo- və mezooykonimlərin əksəriyyətini yaşayış 

məntəqəsinin 

tipini, yerini, coğrafi relyef formalarını və su obyektlərinin adlarını 

bildirən qədim türk (paleoazərbaycan) mənşəli yerli coğrafi terminlər təşkil 

edir. Bura ilk növbədə Bum, Bük, Car/yar, Tuğay və s. toponimləşən 

coğrafi terminlər daxildir. Həmin toponimlərin qədim türk (Azərbaycan) 

dilinə məxsus sözlərlə ifadə olunmasını ümumtürk abidələri və qohum 

---

dillərin materialları da təsdiq edir. T.Əhmədov sadə, elliptik coğrafi nomensiz 

oykonimləri aşağıdakı kimi qruplaşdırır:  

1. Etnonimlərdən törənən 

oykonimlər;  

2. Antroponimlərdən törənən oykonimlər;  

3. Oronim və 

adonimlərdən törənən oykonimlər;  

4. Hidronimlərdən törənən oykonimlər; 

5. Fitonim və zoonimlərdən törənən oykonimlər;  

6. Memorial xarakterli 

oykonimlər;  

7. Digər adlardan törənən oykonimlər». 

  Ayrı-ayrı qruplara daxil olan oykonimlər müxtəlif quruluşlu ümumi 

və xüsusi adların köməyi ilə düzələcək ikinci komponentlərinin düşməsi 

nəticəsində meydana çıxan vahid formada – sadə, coğrafi nomensiz variantda 

da işlənə bilərlər. Bu baxımdan, həmin adları müxtəlif şəkildə öyrənmək 

mümkündür. Toponimlər yaranma və formalaşma yollarına görə başqa 

leksik vahidlər kimi dildə mövcud olan sözdüzəltmə modellərinə əsaslanır. 

Toponimlərin yaranması və inkişafı, onların müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən 

təsnifi barədə elmi ədəbiyyatda müəyyən fikir və mülahizələr də 

söylənilmişdir. 

Biz paleooykonimlərin təhlili zamanı A.Qurbanovun, S.Mollazadənin 

və Q.Məşədiyevin bölgüsünə əsaslanmışıq və tədqiqat boyu da bu 

prinsipi gözləmişik:  

---

1. Sadə – leksik yolla yaranan toponimlər;  

2. Düzəltmə– morfoloji üsulla yaranan toponimlər;  

3. Sintaktik – mürəkkəb yollayaranan toponimlər. 

Toponimlər müxtəlif sözlər, söz birləşmələri və bəzən də cümlələrlə 

ifadə olunur, yəni bütöv bir cümlə formasında müəyyənləşir. Azərbaycan 

toponimlər sistemində dildə işlənən leksem və morfemlərin köməyi ilə 

düzələn sadə və düzəltmə oykonimlərə təsadüf olunur. Belə ki, ilk baxışda 

sadə və düzəltmə oykonim kimi görünən terminlərin (kənd, oba, şəhər və s. 

adlarının) böyük qismi bir neçə sözün birləşməsi köməyi ilə yaranmış 

mürəkkəb quruluşlu adlardır.  Coğrafi adlar quruluşuna və yaranma 

yollarına görə nomenklator sözlərlə (nomenlərlə) daha çox bağlıdır. Söz 

yaradıcılığı məsələsini də yaddan çıxarmaq olmaz. Çünki morfoloji yolla 

daha çox ad yaratmaq mümkündür. Burada həm xüsusi adlar, həm də 

ümumi sözlər nəzərə alınmalıdır. 

 

  “Azərbaycan paleooykonimlərinin leksik-semantik və qrammatik