Mövzu №2. Toponimikanin tədqiqat tarixi. Azərbaycanın
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
xüsusiyyətləri”.
Azərbaycan paleotoponimiyasının, xüsusilə də paleooykonimlərin araşdırılması aydın şəkildə göstərir ki, etnonimlərin müxtəlif struktur tiplərinin oykonimləşməsi geniş yayılmışdır:
müasir oykonimlərinin əks olunduğu mənbələr yaranma tarixinə, məzmununa və xarakterinə görə çox müxtəlifdir. Etnooykonimlərin formalaşmasında
iştirak etmiş etnonimlərin müəyyən hissəsini yalnız müasir Azərbaycan dili və onun dialekt və şivələri baxımından sadə etnonim adlandırmaq olar. Əslində isə onların etimoloji təhlilləri zamanı bir çoxunun vaxtilə morfoloji və sintaktik üsulla yaranmaları aydınlaşır. Məsələn, bir sıra oykonimlərdə (eləcə də oronim və hidronimlərdə) əks olunmuş qaraman etnonimi tarixən iki müstəqil söz qara «güclü, qüvvətli, qoçaq, cəsur, igid» və
Tərkibində qədim türk dillərində «cəmlik, mənsubluq, aidlik» mənası ifadə edən -ğıt, -ğut, -at, -t şəkilçisi olan bayat, tanğıt, alpout və s. etnonimlərini də bu yolla izah etmək olar. Azərbaycan oykonimləri içərisində xəzər,
komponentli etnonimlər də diqqəti cəlb edir. Oykonimlərin formalaşmasında iştirak edən və oykonim kimi sabitləşən düzəltmə quruluşlu etnotoponimlərin sayı sadə və mürəkkəb yolla düzələn etnotoponimlərdən daha çoxdur. Bu qəbildən olan Azərbaycan etnotoponimlərini nəzərdən keçirdikdə məlum olur ki, dilin söz yaradıcılığında olduğu kimi, etnotoponim yaradıcılığında da morfoloji üsul aparıcı rol oynayır. Lakin etnotoponim yaradıcılığında iştirak edən şəkilçilər ümumişlək sözlərin yaradılmasında iştirak edən şəkilçilərdən funksiyalarına, yaratdıqları semantik çalarlarına görə müəyyən qədər fərqlənir. Belə ki, etnotoponim yaradıcılığında istifadə olunan şəkilçilərin funksiyaları Azərbaycan dilindəki uyğun şəkilçilərin funksiyalarından kifayət qədər məhduddur. Məsələn, -lı şəkilçisi ədəbi dilimizdə müxtəlif semantik qruplara aid düzəltmə sözlər yarada bildiyi
halda, etnonimiyada bunun çox az qismini yerinə yetirə bilir. Bu qrupa daxil olan, dilin tarixi inkişafı nəticəsində oykonimləşən etnonimlərin səciyyəvi cəhətlərindən biri də budur ki, onların bir qismi müxtəlif adlara bu və ya digər sözdüzəldici şəkilçinin əlavə edilməsi ilə yaradıldığı halda, bir çoxları əvvəlcədən mövcud olmuş etnonimik adlara müəyyən morfemlərin artırılması ilə həmin tayfa, tirə, nəsil və sairəyə məxsus konkret qrup, dəstə mənsubluğunu bildirən yeni etnonimlər əmələ gətirir. Bu baxımdan oykonimləri – oykonimləşən düzəltmə quruluşlu etnonimləri yaranma yollarına görə müxtəlif qruplara ayırmaq olar:
etnonimlərin böyük bir hissəsini «konkret qrupa, dəstəyə, zümrəyə mənsubluq, aidlik» məna çalarları ifadə edən –lı4 şəkilçiləri ilə düzələnlər təşkil edir. Müq. et: Kəngərli, Qayalı, Kəbirli və s. Etnonimlər əsasında –lar2 və -an2 şəkilçiləri ilə düzələn və oykonimlərdə əks olunan etnotoponimlər. Həmin şəkilçilər əvvəlcədən mövcud olan bir sıra tayfa, nəsil və s. adlarına qoşularaq konkret qrupun həmin zümrəyə mənsubiyyətini ifadə edən yeni etnotoponimlər yaradır: Türklər, Muğan və s. Midiya dövründə indiki Azərbaycan ərazisi müxtəlif vilayətlərə bölünmüşdür. Bu xalqların müəyyən hissəsini türk qəbilə və tayfaları təşkil etmiş və qeyri-türk xalqları həmin nəsli maq, muq «vasitə» adı ilə adlandırmışdır. Bu tayfalardan biri Mağan-Muğan adı ilə tarixi mənbələrdə qeydə alınmışdır. Alban sözünü də bu qrupa daxil etmək olar. Qədim tarixi mənbələrdə
Midiya dövrünə aid üç sözə rast gəlirik ki, bu sözlər dəyişikliyə uğramadan bu gün də işlədilir. Bunlar Muğan, alban və udin sözləridir. Poladlı, Tapan, Çərtəyəz, Boladi, Altıağac, Börk, Qullar, Kolayır, Kolanı, Kolagirən, Kığı, Qaraçuğ// Qaraçuq, Qəmərli, Qərqər, Dəmirçi, Kəngərli, Naftalan kimi onomastik vahidlərin etimoloji tədqiqini vermişik. Azərbaycan toponimlər sistemi qədim türk (Azərbaycan) paleotoponimləri və həmin adlarda mühafizə olunmuş Azərbaycan dilinin qədim dövr fonetik, leksik və leksik-semantik elementləri ilə zəngindir. Göstərilən xarakterli faktların üzə çıxarılması bir daha təsdiq edir ki, bu regionda türk mənşəli toponimlər daha qədimdir, toponimik sistemdə müasir Azərbaycan dili və onun dialekt və şivələri baxımından yad görünən, mənşəyi və mənası, ifadə etdiyi semantik çalarları aydın olmayan bir sıra topokomponentlər təsadüfi deyil, Azərbaycan dilinin və eləcə də bu dilin formalaşmasında mühüm rol oynamış türk tayfa və tayfa birləşmələri dillərinin (dialektlərinin) qədim elementləri, tarixən işlənmiş vahidləridir. Faktlar sübut edir ki, türk etnosu bu torpağın əsas və ən qədim sakinlərindən olub, həmin dövrlərdən böyük bir ərazidə məskunlaşmışlar. Azərbaycan paleotoponimiyası qədim türk leksik-semantik elementləri ilə zəngindir. Belə leksik vahidlərin müxtəlif növ obyekt adlarının tərkibində mühafizə etdikləri arxaik məna çalarlarını isə həm qədim türk abidələri və qohum türk dilləri materialları əsasında, həm də coğrafi obyektin özünün bilavasitə müəyyən səciyyəvi cəhətlərini nəzərə almaqla müəyyənləşdirmək, bərpa etmək mümkündür. Faktlar göstərir ki, həmin vahidlər iki və çox komponentli yer adlarının yalnız ikinci komponenti yerində işlənərək, adlarını daşıdıqları müxtəlif obyekt növlərinin yerləşdiyi sahənin həcmini, böyük və ya kiçikliyini, hündür və ya alçaqlığını, dərin və ya dayazlığını, obyekt suxurlarının rəngini, suyun keyfiyyətini və s. müəyyənləşdirmək vəzifəsini yerinə yetirir. Göstərilən topokomponentlər bir sıra yer adlarında müasir Azərbaycan dili və onun dialekt və şivələri üçün səciyyəvi olan rəng mənasında işləndiyi halda, böyük bir qrup coğrafi adlarda isə arxaik sayılan, bəzən isə yalnız daşlaşmış ifadələrin tərkibində saxlanan bir sıra başqa mənalar da daşıyır.21 Мüasir türk dillərində, eləcə də dialekt və şivələrdə relyefin ən xırda elementlərini ifadə edən sözlər – coğrafi terminlər vardır. Məsələn, müasir türk dillərində ümumiyyətlə, müsbət relyef formalarının adları kimi dağ (tağ) və too (tuu, tau) və təpə sözləri ilə yanaşı, həmin bu obyektlərin xırda hissələrinin adlarını bildirən aduş, alaşar, aran, art, bair, bək, ik, ir, yazı,
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|