X. Toshmamatov, Sh. Toshboyeva «Miqdoriy analiz» fanidan o’quv-uslubiy

Fe

Fe

E

lg

058

,

0

77

,

0

 





















Mn

MnO

E

4

lg

058

,

0

51

,

1

5

5

 





  































Mn

Fe

MnO

Fe

E

4

lg

058

,

0

51

,

1

5

77

,

0

6

       (3) 

 

 

Ekvivаlеnt nuqtаdа  

 

5Fe 

+2 

+ MnO

4

-

+8 H

+                  

 5Fe

+3 

+ Mn

+2 

+ 4H

2

O  

rеаksiya  tеnglаmаsigа  muvоfiq  miqdоrdаgi  MnO

4

- 

iоnlаri  eritmаgа  qo’shilаdi  vа 

muvоzаnаt  qаrоr  tоpgаndа  eritmаdа  hаm  hаr  qаysi  MnO

4

- 

iоnigа  5  tа  Fe

+2 

iоni 

to’g’ri kеlаdi.  

Binоbаrin,  ekvivаlеnt  nuqtаdа  Fe

+2 

iоnlаrining  mоlyar  kоnsеntrаtsiyasi 

MnO

4

- 

iоnlаrining  kоnsеntrаtsiyasidаn  5  mаrtа  оrtiqdir,  ya’ni    [Fe

+2

]=5[MnO

4

-

]. 

Хuddi shuningdеk ekvivаlеnt nuqtаdа [Fe

+3

] = 5 [Mn

+2

] ekаnligini hаm tоpаmiz.  

 

Bu tеnglikning ikkinchisini birinchisigа bo’lsаk, quyidаgi hоsil bo’lаdi: 

 

[Fe

+3

]  =  [Mn

+2

]  vа  [Fe

+3

]·[MnO

4

-

] = 1 

[Fe

+2

]    [MnO

4

-

]      [Fe

+2

] ·[Mn

+2

] 

lg1=0 bo’lgаnligi uchun (3) tеnglаmаdаn 6E=0,77+5·1,51 vа  

E = 0,77+5·1,51 /6 =1,387 V ekаnligini tоpаmiz. 

 

Umumаn аgаr rеаksiya uchun оlingаn оksidlоvchi vа qаytаruvchigа muvоfiq 

kеlаdigаn  juftlаrning  nоrmаl  pоtеnsiаllаri  Е

о

’ 

vа  Е

о

‖ 

ulаrning  rеаksiya 

tеnglаmаsidаgi  stехiоmеtrik  kоeffitsiyеntlаri  esа  а  vа  b  bo’lsа  eritmаning 

ekvivаlеnt nuqtаdаgi оksidlаsh pоtеnsiаli quyidаgichа bo’lаdi:  

b

a

aF

bFc

E







11

0

1

 

Ko’rilаyotgаn titrlаsh egri chizig’ini hisоblаsh nаtijаlаri jаdvаldа keltirilgan. Egri 

chiziqning o’zi esa rasmda berilgan. 0,1 N 

4

FeSO

 ni 0,1 N 

3

4

VO

NH

 bilan titrlaylik. 

Har ikkala eritmaning hajmi 100 ml deb olaylik. 

4-jadval 

---

 

59 

 

4

3

5

2















V

Fe

V

Fe

 qo’shilgan



3

VO

   

Sistemaning 

potensialini 

aniqlovchi 

ionlar 

kоnsеntrаtsiyasi nisbati  

 

 

red

Ox

E

E

x

lg

058

,

0

0





 

 

Е 

0 

   











10

100

/

01

,

0

/

2

3

Fe

Fe

 

4

10

lg

058

,

0

77

,

0





 

53

,

0

 

1 

   

2

2

3

10

100

/

1

/











Fe

Fe

 

2

10

lg

058

,

0

77

,

0





 

65

,

0

 

9 

1

10

91

:

9





 

1

10

lg

058

,

0

77

,

0





 

71

,

0

 

50 

1

50

:

50



 

1

lg

058

,

0

77

,

0



 

77

,

0

 

91 

10

9

:

91



 

10

lg

058

,

0

77

,

0



 

83

,

0

 

99 

100

1

:

99



 

2

10

lg

058

,

0

77

,

0



 

89

,

0

 

100 

       

4

5

2

3

/

/











V

V

Fe

Fe

 

2

2

,

1

77

,

0

0

0







red

OX

E

E

 

99

,

0

 

101 

   

100

:

1

/

4

5







V

V

 

2

10

lg

058

,

0

2

,

1





 

08

,

1

 

110 

   

100

:

10

/

4

5







V

V

 

1

10

lg

058

,

0

2

,

1





 

14

,

1

 

 

Titrlash  sakramasi 

19

,

0

89

,

0

08

,

1





v.  Demak,  bu  misolda  potensiali 

)

08

,

1

89

,

0

(



 

oraliqda o’zgaradigan indikatorlar olish kerak.  

 

 

 

     3-rasm. Har xil sistemalarning titrlash sakramasi. 

 

Sistema 

Titrlash sakramasi 









4

2

1

,

0

MnO

нFe

A

 

3

2

1

,

0









VO

нFe

B

 

в

A

53

,

0

94

,

0

47

,

1





 

в

B

19

,

0

89

,

0

08

,

1





 

 

 Potensiallar  farqi  qancha  katta  bo’lsa,  titrlash  sakramasi  ham  shuncha  katta 

bo’lаdi.  

Оksidlаnish-qаytаrilish rеаksiyalаrining sinflanishi. 

 

 

Оksidlovchi  va  qаytаruvchiga  qarab  oksidlаnish-qаytаrilish  rеаksiyalаri  bir 

necha usullarga bo’linadi: 

1. 

Permanganatometriya. Bunda ishchi eritma sifatida KMnO

4

 ning 0,02 yoki 

0,05 N eritmalari ishlatiladi. 

---

 

60 

Titrlash  kislotali,  neytral  va  ishqoriy  muhitlarda  o’tkaziladi.  Kislotali  muhitda 

titrlanganda MnO

4

-

 ion Mn

2+

 iongacha  

 

 

MnO

4

-

+ 8H

+

 + 5e 



 Mn

2+

 +4H

2

O       (E

0

=1,55 B)  

 

qaytariladi. Ushbu reaksiya davomida marganetsning qaytarilishi  

 

MnO

4

-

 



 MnO

2

 



 Mn

3+

 



 Mn

2+

 

 

bosqichlar orqali o’tadi.  

 

Ishqoriy muhitda oldin  

 

MnO

4

-

 



 MnO

4

-2

      (E

0

=0,54 B) 

 

va keyin  

 

 

MnO

4

-2

 



 MnO

2

 + 4OH

-

      (E

0

=0,57 B) 

  

reaksiya  sodir  bo’ladi.  Ekvivalent  nuqtasigacha  permanganat  eritmasinig 

rangsizlanishi  kuzatilib,  oxirgi  nuqtada  eritma  permanganatning  pushti  rangiga 

bo’yaladi.  

 

Kislotali muhitda permanganat ta’siridan  H

2

C

2

O

4

,H

2

O

2

, H

3

AsO

3, 

HJ, H

2

SO

3

, 

H

2

S,  HNO

2

,  [Fe(CN)

6

]

4-

,  S

2

O

3

,  SCN

-

,  Fe

2+

,  V

2+

,  Ti

3+

,  Ce

3+

,  Mn

2+

,  Cr

3+

,  Tl

+

  va 

boshqalar, ishqoriy muhitda formiat, yodid, yodat, tsianid, rodanid va qator organik 

birikmalar  oson  oksidlanadi.  Permanganat  kuchli  oksidlovchidir,  shuning  uchun 

eritmada xlorid ioni bo’lsa, xloridning oksidlanishi tufayli xato yuzaga keladi. Shu 

bois  bu  usul  tarkibida  xlorid  bo’lgan  moddalarni  aniqlashda  qo’llanilmaydi. 

Permangonometriya usulidan oksidlovchilarni aniqlash uchun ham foydalanadilar. 

Bu  holda  oksidlovchi  biror  qaytaruvchi  ta’siridan  qaytarilgan  shaklga  keltirilishi 

kerak.  

 

Masalan,  

 

 

2FeCl

3

 + SnCl

2(MO’L)

 



 2FeCl

2

 + SnCl

4

   

 

ortiqcha miqdor SnCl

2

 simob (II) xlorid ta’sirida oksidlanadi:  

 

 

 SnCl

2

 + HgCl

2

 



 SnCl

4

 + Hg

2

Cl

2

  

 

 

Hosil bo’lgan kalomel (Hg

2

Cl

2

) titrlashga deyarli ta’sir etmaydi. Dixromatni 

aniqlash  uchun  eritmaga  Mor  tuzi  eritmasidan  mo’l  miqdor  qo’shib,  ortgan  temir 

(II) ioni permanganat bilan titrlanadi va h.k..  

 

2. Yodometriya. Bu usulda ishchi eritmalari sifatida J

2

 ning KJ dagi 0,1 N va 

Na

2

S

2

O

3

  ning  0,1;  0,05  N  eritmalari  ishlatiladi.  Yod  bilan  kislotali,  neytral  yoki 

kuchsiz  asosli  muhitlarda  ham  titrlash  mumkin.  Kuchli  ishqoriy  muhitda 

---

 

61 

yodometik titrlashning imkoni yo’q, chunki yod ishqor bilan ta’sirlashib gipoyodit 

hosil qiladi. Yodometriyada titrlashning oxirgi nuqtasi kraxmal yordamida topiladi. 

Kraxmal  yod  bilan  rangli  eritma  hosil  qilishini  oldin  aytgan  edik, gipoyodit bilan 

esa rangli birikma hosil bo’lmaydi. Bu usulda oksidlarni aniqlash uchun eritmaga 

kaliy yodidning 10-15% li eritmasi qo’shiladi, natijada erkin yod ajralib chiqadi:  

 

 

2CuSO

4

 + 4KJ 



 J

2

 + 2CuJ + 2K

2

SO

4

  

 

 

Reaksiyada  ajralib  chiqqan  yod  natriy  tiosulfatning  standart  eritmasi 

yordamida kraxmal ishtirokida titrlanadi:  

 

 

J

2

 + 2Na

2

S

2

O

3

 



 2NaJ + Na

2

S

4

O

6

  

 

Shuning uchun ham, ko’pincha, natriy tiosulfat eritmasi ishchi eritma hisoblanadi. 

Mazkur reaksiyalarda sistemaning potensiali pH ga bog’liq emas. Shu bois, natriy 

tiosulfat  kuchli  kislotali  muhitdan  to  pH=9  bo’gan  qiymatgacha  qo’llanilishi 

mumkin.  Natriy  tiosulfat  eritmasi  ancha  barqaror  (erigan  kislorod  uni  sekin 

oksidlaydi) bo’lib, bu modda kuchli qaytaruvchi sanaladi. Biroq, natriy tiosulfatni 

kuchli mineral kislotalar  

 

 

S

2

O

3

2-

 + 2H

+

 



 S + SO

2 

+ H

2

O  

 

va  ayrim  bakteriyalar  parchalaydi.  Kraxmal  sovuq  suvda  yomon  eriganligi  uchun 

uni  suvda  qizdirganda,  kolloid  eritma  hosil  bo’ladi.  Kraxmalning  sezuvchanligi 

uncha  yuqori  bo’lmasa-da,  sezuvchanlikni  kaliy  yodid  ishtirokida  oshirish 

mumkin.  Yod  molekulasi  kraxmaldan  hosil  bo’ladigan  dekstrinlarning  ichida 

―qolib ketadi‖ va molekuladagi yod atomlari orasidagi masofa 2,66 E o’rniga 3,06 

E  bo’ladi,  oqibatda  bu  ―yodli  kraxmal‖  nurni  340

0

C  da  hosil  bo’ladigan  yod 

bug’laridan ko’ra bir necha ming marta ortiq yutadi, natijada, rang paydo bo’ladi. 

Kraxmal  ayrim  oksidlovchilarni  qaytarishi  ham  mumkin,  shu  bois,  u  titrlashning 

oxirida  solinadi.  Issiq  eritmalarda  kraxmalning  sezuvchanligi  past  bo’lganligi 

uchun titrlash sovuq eritmalarda o’tkaziladi.  

 

3.  Dixromatometriya  yoki    xromatometriya  da  ishchi  eritma  sifatida 

K

2

Cr

2

O

7

  ning  0,5  va  0,1  N  eritmasi  ishlatiladi.  K

2

Cr

2

O

7

  2  marta  qayta 

kristallangandan  so’ng  birlamchi  standart  bo’la  oladi.  Dixromat  bilan  biror 

qaytaruvchi titrlanayotgan bo’lsa, Cr

2

O

7

-2

 ion xrom (III) ionigacha qaytariladi:  

 

 

Cr

2

O

7

2-

 + 14H

+

 + 6e 



 2Cr

3+

 + 7H

2

O         (E

0 

= +1,36 B)  

 

 

Bu  reaksiyada  hosil  bo’gan  yashil  (sharoitga  mos  ravishda  binafshagacha) 

rangli  xrom  (III)  ion  ham,  dixromat  ion  ham  oxirgi  nuqtani  aniqlashga  imkon 

bermaydi.  Shuning  uchun  ham  indikator  sifatida  definilamin  yoki  fenilantranil 

kislota  eritmalari  ishlatiladi.  Definilamin  indikatori  dixromat  ta’siridan  0,76  B 

potensialda  oksidlanadi,  uning  oksidlanish  potensiali  aniqlanadigan  moddaning 

---

 

62 

potensialiga yaqin bo’lishi kerak. Shunda aniqlik yuqori bo’ladi. Xromatometriya 

usuli, amalda, permangаnat singari keng qo’llaniladigan usuldir.  

 

Bu  usullardan  tashqari  serimetriya  (ishchi  eritmasi  Ce(SO

4

)

2

,  0,1  N), 

bromatometriya  (ishchi  eritmasi  KBrO

3

  ning  0,1  N  eritmasi)  va  boshqalar 

ishlatiladi.