Mikrobiolog. p65



Yüklə 1,24 Mb.
Pdf görüntüsü
tarix29.12.2021
ölçüsü1,24 Mb.
#48908
mikrobiologiya va mikrobiologik tekshirish usullari


O‘ZBEKISTON  RESPUBLIKASI  OLIY  VA  O‘RTA
MAXSUS  TA’LIM  VAZIRLIGI
O‘RTA  MAXSUS,  KASB-HUNAR  TA’LIMI  MARKAZI
A.B. G‘ANIXO‘JAYEVA, H.A. NAZAROVA
MIKROBIOLOGIYA VA
MIKROBIOLOGIK
TEKSHIRISH USULLARI
Òibbiyot kollejlari uchun darslik
Qayta ishlangan 7-nashri
Òoshkent — «ILM ZIYO» — 2017

2
Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
Ushbu darslik, asosan, sog‘liqni saqlash tasarrufidagi tibbiyot kollej-
larining  tibbiy  profilaktika  ishi  yo‘nalishi  feldsher-laborant  va  tibbiy
profilaktika ishi feldsheri ixtisosliklarining mikrobiologiya fanidan ho-
zirgi kunda tez-tez uchrab turadigan yuqumli kasalliklarga aniq tashxis
qo‘yish maqsadida tayyorlandi.
Darslikda yuqumli kasalliklarga sababchi bo‘lgan mikroorganizm-
larning barcha xossalari, ularning tashxis usullari yoritilgan.
Ò a q r i z c h i l a r :   Ò.N. ISAXO‘JAYEVA  — tibbiyot fanlari nomzodi;
I.U. BAHROMOV — biologiya fanlari nomzodi.
© A.B. G‘anixo‘jayeva va boshq., 2017-y.
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2017-y.
ISBN 978-9943-16-314-0
UO‘K 579.2(075)
ÊBK 28.4ya722
G‘21

3
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tasarrufidagi
tibbiyot kollejlarining «Laboratoriya diagnostika»si va «Tibbiy profilak-
tika ishi» yo‘nalishlarining davlat ta’lim standartlari o‘zgarishi muno-
sabati bilan maxsus  fan bo‘lgan «Mikrobiologiya va mikrobiologik
tekshirish usullari» fanidan namunaviy dastur asosida darslik qayta
ishlanib nashrga tayyorlandi.
Darslik uch qismdan iborat bo‘lib, umumiy mikrobiologiya — mik-
robiologiya  fanining  rivojlanish  tarixi,  mikroorganizmlar  tasnifi,
morfologiyasi,  polimorfizmi,  ultrastrukturasi,  fiziologiyasi,  tashqi
muhit  omillarining  ta’siri,  tabiatda  tarqalishi,  bakteriofaglar,  anti-
biotiklar, ularning genetikasi, infeksiya va immunitet tushunchalari,
allergiya va anafilaksiya hodisasini; xususiy mikrobiologiya — har bir
yuqumli kasallikni keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarning barcha
xossalari, shu kasallikka tashxis qo‘yish usullari va kasallikning oldini
olish chora-tadbirlarini; sanitariya mikrobiologiyasi — tashqi muhitda
uchraydigan mikroorganizmlar va ularning odam organizmiga ta’sirini
o‘rganadi.
Mikrobiologiya — biologiyaning  bir  bo‘limi  bo‘lib,  mikroorga-
nizmning tashqi muhit bilan bog‘liqligi va uning rivojlanishini o‘rga-
nadi.  Bu  fan  mikroorganizmlarning  xossalarini,  shuningdek,  ular
chaqiradigan kasalliklar va tashqi muhit obyektlarida mikroorganizmlar
keltirib  chiqaradigan  jarayonni  o‘rganadi. Mikroorganizmlarning
foydali  xossalari  ham  bo‘lib,  ulardan  xalq  xo‘jaligida  keng  foyda-
laniladi.
Mikroorganizmlar  tabiatda  keng  tarqalgan,  ular  suvda,  tup-
roqda,  odam  va  hayvon  organizmida  uchraydi. Ayrim  mikroorga-
nizmlar yordamida tabiatda moddalar almashinuvi (organik chiqin-
dilarning mikroorganizmlar ta’sirida noorganik moddalarga aylanishi
va o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilishi) sodir bo‘lsa, boshqa mikro-
organizmlar esa odam va hayvon organizmida kasalliklarni keltirib
chiqaradi.
Mikrobiologiya keng qamrovli bo‘lib, o‘z  navbatida, bir qancha
mustaqil fanlarga bo‘linadi. Umumiy mikrobiologiya — mikroblarning
tuzilishi, hayoti, tabiatda tarqalishi, o‘zgaruvchanligi va irsiy belgi-
larning berilishini o‘rganadi. Òibbiyot mikrobiologiyasi — organizmda
kasallik keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarni hamda ular orga-
nizmga kirganda, yuzaga keltiradigan jarayonlarni o‘rganadi. Òibbiyot
mikrobiologiyasining  vazifasi — yuqumli  kasalliklarni  aniqlashning
laboratoriya-diagnostika usullarini, immunobiologik tibbiyot prepa-

4
ratlarini ishlab chiqish, yuqumli kasalliklarning oldini olish chora-
tadbirlarini belgilashdan iboratdir.
Hozirgi vaqtda tibbiyot mikrobiologiyasi:
— virusologiya (viruslar haqidagi fan);
— protozoologiya (sodda jonivorlarni o‘rganadi);
— mikologiya (zamburug‘larni o‘rganadi);
— immunologiya (organizmda sodir bo‘ladigan himoya jarayonini
o‘rganadi)  kabi  bo‘limlardan  hamda:
1. Sanitariya mikrobiologiyasi (tashqi muhitda hayot kechiruvchi
mikroorganizmlarni o‘rganadi);
2. Kosmik mikrobiologiya (kosmik sharoitlarning mikroorganizmga
ta’siri va kosmosda odam mikroflorasi o‘zgarishini o‘rganadi);
3.Veterinar mikrobiologiya (hayvon organizmida kasallik chaqiruv-
chi mikroorganizmlarni o‘rganadi. Bu fan tibbiyot mikrobiologiyasi
bilan chambarchas bog‘liq. Chunki ko‘pgina mikroorganizmlar odam
va hayvonlar organizmida kasallik qo‘zg‘atadi);
4. Sanoat mikrobiologiyasi (oziq-ovqat ishlab chiqarish sanoatida
qo‘llaniladigan oziq-ovqat va boshqa moddalarni mikroorganizmlar
ta’siridan himoya qilishda antibiotik va boshqa dorivor moddalardan
foydalanishni o‘rganadi) fanlari bilan uyg‘un amalga oshiriladi.
Agromikrobiologiya  —  tuproq  tuzilishi  va  uning  hosildorligini
oshirishda, mikroblarning roli va ahamiyati haqidagi fan. Inson mikroor-
ganizmlar ochilishidan oldin ular bilan to‘qnash kelgan. Hamir oshi-
rishda, sutni ivitishda, uzum sharbatini achitishda achitqilardan foyda-
langan. Insoniyatga azaldan ma’lumki, ayrim kasalliklar butun shahar
va qishloq aholisi o‘limiga sabab bo‘lgan. Qadimgi yunon shifokori
Giðpokrat yuqumli kasalliklar va alohida kasallik tug‘diruvchi bug‘lar
haqida yozib qoldirgan va ularni «miazmalar» deb nomlagan. Shunday
fikrlar  italiyalik  shifokor  Jirolamo  Frakastoro  (XVI  asr)  tomonidan
ham bildirilgan, u «tirik, mayda va bizning sezgi a’zolarimizga mushkul
bo‘lgan zarrachalar» odam organizmiga kirib, kasallikni keltirib chi-
qarishi haqidagi nazariyani yaratdi. Yuqumli kasalliklarning sababchisi
tirik organizmlar ekanligi haqidagi fikrni XVII asr boshlarida Afanasiy
Kirxer aytib o‘tadi. Bunday taxminlarni gollandiyalik tabiatshunos An-
toni van Levenguk (1632—1723) to‘liq isbotlab beradi. Olim qavariq
linzalardan 160 marta kattalashtirib ko‘rsatuvchi mikroskopni yaratadi.
Olim mikroskop yordamida turib qolgan yomg‘ir suvlarini, tish qirindi-
larini va boshqalarni ko‘rib, rasmini chizgan holda ularni tirik mavju-
dotlar,  deb  nomlaydi.  U  o‘z  kuzatuvlarining  rasmlarini  Londonga,
Qirollik  jamiyatiga  jo‘natadi.  Shundan  boshlab  mikrobiologiyaning
morfologiya  qismiga  asos  solindi  va  mikroorganizmlar  sharsimon,
tayoqchasimon, buramali shakllar sifatida o‘rganilib kelinmoqda.

5
1771—1772-yillarda harbiy shifokor Daniil Samoylovich Moskvada
toun (chuma) epidemiyasini alohida organizm keltirib chiqaradi, degan
xulosaga keladi. U birinchi bo‘lib, toun bilan kasallangan bemorning
kiyimlarini  dezinfeksiya  qildi.  Shuningdek,  kuchsizlantirilgan  o‘lat
mikrobi bilan sog‘lom odamni va bemorlar bilan aloqada bo‘lganlarni
emladi.  Emlash  kasallikning  oldini  olishda  qo‘llanilishi  odamlar
ishonchini qozondi. Bunda sun’iy emlashda kasallik yengil o‘tadi yoki
odam umuman kasallanmaydi.
1723-yilda Parijda chechakdan 20000 kishi, Neapolda 1768-yilda
16000 kishi bir necha hafta ichida hayotdan ko‘z yumgan. Angliyalik
shifokor Eduard Jenner chechak bilan kasallangan odamlarni ku-
zatib, bu hol ko‘pincha sut sog‘uvchilarda kuzatilayotganini aniqladi.
Ular  chechak  bilan  kasallangan  hayvonlarni  sog‘ganlarida,  sigir
chechagi bilan bilmagan holda zararlangan edilar. Bu boradagi tek-
shirishlar 10 yil davom etadi. 1796-yili Jenner sog‘lom bolani sigir
chechagining yiringli ajralmasi bilan emladi va 1,5 oydan so‘ng shu
bolaga chechak bilan kasallangan bemor materialidan yubordi. Oqi-
batda bola kasallanmadi. Shu tariqa chechakka qarshi emlash bosh-
lanib, millionlab kishilar o‘limining oldi olindi.
Oradan bir necha yillar o‘tgach, Levenguk organizmlarda yuqumli
kasalliklar kelib chiqishiga tirik mavjudotlarning  hech  qanday alo-
qasi yo‘q, degan fikrni ilgari surdi. XIX asrga kelib, fransiyalik olim
Lui  Paster  (1822—1895)  yuqumli  kasalliklarning  kelib  chiqishida
mikroorganizmning ahamiyati va ularga qarshi kurash usullarini ilmiy
asoslab berdi. L.Paster kimyogar bo‘lib, u mikroorganizmning yashash
muhitinigina emas, balki muhitning kimyoviy tarkibini ham o‘zgartirish
xossasiga ega ekanligini isbotlab berdi. U bijg‘ish va chirish jarayoni
mikroorganizmlar ta’sirida borishini asosladi.
Paster tomonidan kislorodsiz sharoitda yashaydigan mikroorga-
nizmlar (anaeroblar) aniqlangan. Uning muhim xizmatlaridan biri,
tirik organizmlarda moslanish o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmasligini isbotlab
berishi bo‘ldi. Bu muammo uzoq vaqtdan beri ko‘pgina olimlar  bo-
shini qotirib kelar edi. Paster o‘z tajribasida oziqa muhitlariga mikro-
organizmlar faqat havo orqali tushishini ko‘rsatadi. Buning uchun
S shaklidagi kolbada qaynatilgan oziqa muhitni ancha vaqtgacha ochiq
qoldirgan, natijada u tiniq (steril) bo‘lgan, chunki havodan tushgan
mikroblar kolbaning bo‘g‘ziga cho‘kib, muhitga tushmagan. Bundan
tashqari,  Paster  Fransiya  iqtisodiyotiga  katta  zarar  ko‘rsatayotgan
iðak qurtlariga va ular keltirib chiqaradigan kasalliklarga qarshi kurash
choralarini ham topdi.
Fan tarixida birinchi bo‘lib, Paster mikroorganizmlarni yuqori
harorat ta’sirida yo‘qotish usulini ishlab chiqdi, bu usul sterilizatsiya

6
deb nomlanadi. Qaynatganda o‘z xossasini yo‘qotadigan oziq-ovqat
mahsulotlarini sterilizatsiya qilishdan «yumshoq» usulda pasterizatsiya
qilishni taklif etadi. U vabo qo‘zg‘atuvchisini saqlovchi kulturadan
kuchsizlantirilgan vaksina tayyorlaydi va tovuqlarni shu vaksina bilan
emlaydi.  1885-yili Paster quturishga qarshi vaksina taklif qiladi.
Nemis olimi Robert Kox (1843—1910) mikroorganizmlarni o‘sti-
rishda alohida koloniya va sof  kulturani  ajratib  olishda  zich  oziqa
muhitni  amaliyotda  qo‘lladi. R. Kox birinchi bo‘lib mikroorganizm-
larni bo‘yashda anilin bo‘yoqlarni qo‘llashni, mikroskopda ko‘rayot-
ganda yoritgichdan foydalanishni, immersion ko‘rishni, rasmga olishni
taklif qiladi. U 1882-yilda sil qo‘zg‘atuvchisi (Kox tayoqchalari)ni va
1883-yilda vabo qo‘zg‘atuvchisini aniqladi.
XIX asr oxirida bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi (E. Kelbs va F. Lyoffler),
qorin tifi (K. Ebert va G. Gaffki), qoqshol (A. Nikolayev va S. Kita-
sato), dizenteriya (A.V. Grigoryev) va boshqa qo‘zg‘atuvchilar aniq-
landi. 1874-yili Qozon universiteti professori Ò. N. Minx qaytalama tif
bilan kasallangan bemor qonini o‘ziga yuborib tajriba o‘tkazdi. U ka-
sallik  qon  so‘ruvchi  hasharotlar  orqali  tarqaladi,  degan  taxminni
aytdi. Ikki yildan so‘ng O.O. Mochutkovskiy Minx tajribasini tak-
rorladi. O‘ziga toshmali va qaytalama tif bilan kasallangan bemor-
ning qonini yuborib, Minx tomonidan aytilgan taxminni, ya’ni qo‘z-
g‘atuvchining bemor qonida uchrashini isbotlab berdi.
D.I. Ivanovskiy (1864—1920) tamaki bargining mozaik kasalligini
o‘rgandi  va  bu  kasallikni  mayda  agentlar  keltirib  chiqaradi,  degan
fikrga keldi. Olimning bunday fikrga kelishiga sabab, u kasallangan tamaki
bargidan tayyorlangan suyuqlikni mayda filtrdan o‘tkazib, sog‘lom o‘sim-
likka yuborganda, uning zararlanishini misol qilib ko‘rsatdi. Bu infek-
sion kasalliklarning virus tabiatligini isbotlovchi birinchi ishlardan edi.
«Mikrobiologiya» fanining rivojlanish tarixini shartli ravishda  bir
qancha davrlarga bo‘lish mumkin. Evrestik davr — eramizdan oldingi
III–IV asrlarda olib borilgan ishlar. Morfologik davr — bu davrlarda
mikroorganizmlarning morfologiyasi (A. Levenguk) o‘rganildi. Fizio-
logik davr L. Paster, R. Kox ishlari bilan bog‘langan. Immunologik-
virusologik davrda immunitet va virusologiya nazariyasiga asos solindi.
Molekulyar genetik davr — genetik injeneriya rivojlanishi bilan bog‘liq.
Rus olimi I.I. Mechnikov (1845—1916) «Mikrobiologiya» fani-
ning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Olim immunitet nazariyasini,
ya’ni organizm yuqumli kasalliklarga berilmasligida to‘qimalarning
himoya roli haqidagi nazariyani yaratdi. U organizmning ayrim hu-
jayralari  (leykotsitlar,  taloq  hujayralari,  suyak  ko‘migi  va  boshq.)
begona moddalar, bakteriyalarni ushlab olish va hazm qilish xossasiga
ega ekanligini tushuntirib berdi.

7
Bunday hujayralarni fagotsitlar (phago — yutaman, kytos — hu-
jayra), bu jarayonni esa fagotsitoz deb atadi. Yallig‘lanishni o‘rganishda
fagotsitoz asos bo‘lib hisoblanadi. I. I. Mechnikov aytganidek, fagotsi-
toz kasallik chaqiruvchi mikroblar organizmga kirganida, organizmning
faol reaksiyasi bo‘lib hisoblanadi. Olimning faoliyati keng va ko‘p
qirralidir.  U  organizmning  qarish  sabablarini  aniqlagan  va  inson
hayotini uzaytirish yo‘llarini qidirgan. U ichakda yashovchi chirituvchi
mikroorganizmlar ta’sirida hosil bo‘lgan zaharli moddalar organizmni
zaharlaydi, deb tushuntiradi. Buning oldini olish uchun chirituvchi
mikroblarga  antagonistik  ta’sir  ko‘rsatuvchi  sut  achitqi  bakteriya-
larini ichakka yuborishni tavsiya etadi. Ichak mikroflorasining bunday
o‘zgarishi natijasida chirituvchi zaharlar odam organizmiga kamroq
ta’sir qiladi va inson hayoti uzayadi.
Hozirgi vaqtda isbotlanishiga ko‘ra, ichakning doimiy florasini
o‘zgartirish  mumkin  emas,  lekin  I.I. Mechnikovning  bir  turdagi
mikroblarning boshqa mikroorganizmlarga ta’siri xususidagi fikrlari
yuqumli kasalliklarni davolashda antibiotiklardan foydalanish imko-
nini beradi. Olim vabo, qorin tifi va sil qo‘zg‘atuvchilarini o‘rgandi.
U 1886-yili Odessada birinchi bakteriologik stansiyani tashkil qildi va
mikrobiologlar maktabini ochdi. Uning yaqin yordamchisi va shogirdi
A.M. Bezredkaning (1868—1940) immunitet muammolari va anafi-
laksiya haqidagi ishlari amaliyotda keng qo‘llaniladi. L.A. Òarasevich
(1868—1927) ham Mechnikovning shogirdlaridan biri, u immunitet
va anafilaksiya mexanizmi ustida ishlar olib borgan. Òarasevich epide-
miyaga qarshi kurashda yaxshi tashkilotchi bo‘lib, sil va ichak infeksiya-
siga qarshi emlash ishlarini olib borgan. U 1918-yilda zardob va vak-
sinalarni nazorat qiluvchi institutni tashkil etdi.
Z.V. Yermolyeva (1898—1974) vabo va unga qarshi kurash chora-
larini olib borib, urush yillarida birinchi bo‘lib penitsillinni yarat-
gan va minglab kishilarning hayotini saqlab qolgan. P.F. Zdrodovskiy
(1890—1976) rikketsioz va brutselloz kasalliklarini o‘rganadi. Shu-
ningdek, u ko‘pgina kasalliklarni davolovchi va oldini oluvchi prepa-
ratlarni yaratadi. Sodda jonivorlar keltirib chiqaradigan malariya
(bezgak) va ichak kasalliklarining immunologiyasi bilan shug‘ul-
lanadi.
XIX asrning birinchi yarmida bir qancha yuqumli kasalliklarni
qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar aniqlandi va mikrobiologiya sohasi
tez rivojlana boshladi. Buning natijasida yuqumli kasalliklar haqidagi
ma’lumotlar ham ancha ko‘paydi. XX asrning boshlarida Òurkistonda
yuqumli kasalliklar va ularning qo‘zg‘atuvchilarini o‘rganish shu yerda
yashagan olimlar P.F. Borovskiy, A.D. Grekov, L.M. Isayevlar tomo-
nidan amalga oshirilgan.

8
Albatta, bu borada o‘zbek olimlarining ham hissasi katta bo‘lgan.
Bu sohada izlanishlar olib borgan va ko‘pgina ilmiy xodimlar tayyor-
lagan olimlardan Ò. X. Najmiddinov, V. M. Majidov, I. K. Musabo-
yevlarning nomlarini tilga olish o‘rinlidir. O‘zbekiston Fanlar akade-
miyasi akademigi, Rossiya Òibbiyot fanlari akademiyasining muxbir
a’zosi,  professor  I.K.  Musaboyev  rahbarligida  ichburug‘, virusli
gepatit, vabo, difteriya kabi kasalliklarning patogenezi va davolash
usullarini takomillashtirish haqida ilmiy ishlar yozilgan.
Najmiddinov Tursun Xojayevich — O‘zbekistonda xizmat ko‘rsat-
gan fan va texnika arbobi, tibbiyot fanlari doktori, professor. Asosiy
ilmiy ishlari — bezgak, brutselloz, gelmintoz, leyshmanioz, rishta,
o‘lat, tif va paratif hamda epidemik gepatit kasalliklarining kelib chi-
qish sabablari, ularning oldini olish va davolashga oid. Hozirgi kunda
TTA  infeksion va tropik kasalliklar kafedrasi uning nomi bilan ataladi.
Majidov  Vali  Majidovich    —  O‘zbekistonda  xizmat  ko‘rsatgan
fan  arbobi,  tibbiyot fanlari doktori,  professor.  Majidov  Vali  Maji-
dovich  brutselloz va virusli gepatitning klinikasi, tashxisi va davosiga
oid ilmiy ishlar olib borgan.
Musaboyev  Is’hak  Kurbanovich  —  O‘zbekiston  va  Qoraqalpo-
g‘istonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi, O‘zbekistonda
xizmat  ko‘rsatgan  shifokor,  ilmiy  ishlari  Markaziy  Osiyoda  keng
tarqalgan  me’da-ichak  sistemasida  uchraydigan  infeksion  kasallik-
larning  patogenezi,  klinik  xususiyatlari,  davolash  va  oldini  olish
muammolariga bag‘ishlangan.
Mahmudov O‘rmon Sirojiddinovich — O‘zbekistonda xizmat ko‘r-
satgan fan arbobi, tibbiyot fanlari doktori,  professor. Asosiy ilmiy
ishlari bolalarda uchraydigan infeksion kasalliklar, ularning davosi va
oldini olishga oiddir. O‘zbekistonning issiq iqlimida bolalarda uch-
raydigan  ichterlama,  qorin  tifi  va  paratif  kasalliklarining  alohida
belgilarini o‘rganib, amaliyotga regidratsiya terapiyasining ratsional
sxemasini tatbiq etgan.
Daminov  Turg‘unpo‘lat Obidovich — O‘zbekiston Fanlar akade-
miyasining akademigi, tibbiyot fanlari doktori, professor. Bolalarda
uchraydigan gepatitning davomli va surunkali turlari shakllanishini
klinik-patologik nuqtayi nazardan o‘rgandi. B gepatitning surunkali
turlarini samarali davolash usullarini ishlab chiqdi va amaliyotga tat-
biq etdi.
Obidov Abdurahim Obidovich — mikrobiolog, immunolog olim.
O‘zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi, O‘zbekistonda xiz-
mat  ko‘rsatgan  shifokor.  Asosiy  ilmiy  ishlari  mikroblar  genetikasi,
vaksinaning inson organizmiga, himoya omillariga ta’siri, yuqumli
ichak  infeksiyalari  ekspress  diagnostikasi,  disbakteriozlarni  o‘rga-
nishga oid ishlarni olib borgan.

9
I  qism. 
UMUMIY  MIKROBIOLOGIYA
1-bob.
  MIKROBIOLOGIK  LABORATORIYA
Mikrobiologik laboratoriya kasalxonalar, poliklinikalar, sanitariya-
epidemiologiya stansiyalari, ilmiy tekshirish institutlari qoshida tashkil
etiladi.  Òibbiyot  mikrobiologik  laboratoriyasining  vazifasi  yuqumli
kasalliklarga tashxis qo‘yishdan iboratdir. Buning uchun mikroorga-
nizmlar ajratib olinib, uning xossalari o‘rganiladi. Bundan tashqari,
patogen mikroorganizmlarning tashuvchisi ham aniqlanadi. Maxsus
sanitariya-bakteriologik  laboratoriyalarda  tashqi  muhit  va  turli  xil
obyektlarning mikroblar bilan ifloslanish darajasini aniqlash ishlari
olib boriladi.
Mikrobiologik tekshirish uchun material bo‘lib ko‘pincha odam
chiqindisi (najas, siydik, qusuq moddasi, balg‘am),  shuningdek,  qon,
o‘t  suyuqligi,  oshqozon  yuvindisi,  murdalardan  olingan  material  va
boshqalar  hisoblanadi.  Mikrobiologik  laboratoriyalarda  yuqumli
materiallar bilan ishlash sababli, u alohida joylashgan bo‘lishi lozim.
Yuqumli materiallar bilan ishlash va mikrobiologik tekshirishlar olib
borish uchun laboratoriya bir qancha xonalardan  iborat bo‘lishi lozim:
• laboratoriya xonasi;
• boks, boks oldi xonasi bilan;
• oziqa muhitni tayyorlash xonasi;
• yuvish xonasi;
• sterilizatsiya xonasi;
• preparat tayyorlash xonasi;
• qabulxona;
• vivariy xonasi;
• omborxona.
Qabulxonada laboratoriyaga keltirilgan tekshirish materiallari qabul
qilinib, maxsus jurnallarga yozib qo‘yiladi va tekshirish natijalari shu
xonada beriladi. Laboratoriya xonasi mikrobiologik tekshirish uchun
moslashtirilgan bo‘ladi. U keng, yorug‘, devorlari yog‘li bo‘yoqlar
bilan  bo‘yalgan  yoki  kafel  bilan  qoplangan  bo‘lishi,  poli  linoleum
bilan  qoplangan,  har  bir  ishchi  uchun  alohida  stol,  tozalash  va
dezinfeksiyalashga qulay bo‘lishi uchun stol usti maxsus plastinka yoki
oyna bilan qoplangan bo‘lishi, buyum oynacha, shtativ, bakteriologik
qovuzloq,  paxta,  spirtovka,  bo‘yoqlar,  loviyasimon  jomcha  ko‘p-
rikchasi  bilan,  dezinfeksiyalovchi  moddalar  bo‘lishi  lozim.  Labo-
ratoriyada  laborant  uchun  alohida  stol,  preparat  tayyorlash  joyi,

10
termostat, sentrifuga, mikroskop, shkaf, issiq va sovuq suv keluvchi
chig‘anoq umumiy kanalizatsiyaga ulangan bo‘lib, gazli yoki spirtli
gorelka bo‘lishi shart.
Mikrobiologik laboratoriyada ishlash qoidasi:
1. Ish tartibi va qoidasi bilan tanishganlargagina laboratoriyada
ishlashga ruxsat etiladi.
2. Laboratoriyada ishlovchilar ichak infeksiyasi va boshqa infek-
siyalarga qarshi emlanishlari lozim.
3. Laboratoriyaga maxsus kiyimda — xalat, shiðpakda kirish lozim.
4. Har bir laboratoriya xodimi shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya
qilishi, ish stollarini toza tutishi kerak.
5. Keltirilgan barcha tekshirish materiali zararli, deb qaralishi va
maxsus patnislarga qo‘yilishi lozim.
6. Òekshirish materiali keltirilgan idish dezinfeksiyalovchi mod-
dalar bilan zararsizlantirilishi darkor.
7. Keltirilgan tekshirish materiali maxsus jurnallarga yozilishi va
tartib raqami qo‘yilishi lozim.
8.  Zararli  materialni  bir  idishdan  boshqasiga  qo‘yish  faqat
dezinfeksiyalovchi modda ustida bajarilishi kerak.
9. Zararli material qo‘lga, stol yoki boshqa buyumlarga tushsa,
albatta, dezinfeksiyalovchi moddalar bilan zararsizlantirilishi zarur.
10. Ish tugagach, avval stol usti yig‘ishtirilib, zararsizlantiriladi,
so‘ng esa qo‘l zararsizlantiriladi.
11. Ish  tugagach,  zararli  material  zararsizlantiriladi,  ish  tuga-
magan bo‘lsa maxsus shkafda qoldirilishi lozim.
12. Laboratoriyada ichish, chekish, ovqatlanish, oziq-ovqatlarni
saqlashga ruxsat etilmaydi.
13. Laboratoriya  har  kuni  dezinfeksiyalovchi  moddalar  bilan
nam sharoitda tozalanishi va har hafta devorlar, idishlar sovunli suv
bilan yuvilishi kerak.
Laboratoriya ish tartibi inson uchun yuqish xavfi darajasiga qarab
tashkil etiladi. Mikroorganizmlar yuqish xavfiga ko‘ra to‘rt darajaga
bo‘linadi:
1. Òoun (chuma) qo‘zg‘atuvchisi.
2. Epidemiologik  kasalliklarni  keltirib  chiqaruvchi  qo‘zg‘atuv-
chilar  (vabo,  brutselloz,  tularemiya,  kuydirgi,  manqa  (sap),  lep-
tospiroz).
3. Bakterial epidemiologik infeksiya qo‘zg‘atuvchilari (qorin tifi,
A  va  B  parafin,  dizenteriya),  sil,  bo‘g‘ma,  ko‘kyo‘tal,  meningit,
so‘zak, patogen anaeroblar, spiroxetalar (epidemik qaytalama tif va
zaxm) va boshqalar.

11
4.  Salmonellalar,  esherixiyalar,  klebsiyellalar,  stafilokokklar,
streptokokklar, gazli gangrena qo‘zg‘atuvchilari va boshqalar.
1- va 2-guruh qo‘zg‘atuvchilarini o‘ta xavfli kasalliklar labora-
toriyasida tekshiriladi. 3-guruhga kiruvchi qo‘zg‘atuvchilar DSENMdagi
laboratoriyalarda, kasalxonalarda va boshqalarda tekshiriladi, 4-guruhga
kiruvchi  qo‘zg‘atuvchilar  barcha  mikrobiologik  laboratoriyalarda
tekshiriladi.
Mikrobiologik tekshirishda, asosan,  tekshirish materiallarini olish
texnikasi va laboratoriyaga olib borish katta ahamiyatga ega. Har qanday
tekshirish  materialini  olish  texnikasiga  rioya  qilingan  holda  steril
idishga olinishi lozim. Najas steril rektal qovuzloq yordamida to‘g‘ri ichak-
ka 8—15 sm kiritilib olinadi. Qovuzloqlik probirkadagi konservantga
(glitserin aralashmasi, fosfat bufer aralashmasi va boshq.) solinadi.
Najasni tekshirishga olishda, steril karton tarelka yoki dezinfeksiya-
lovchi moddalarda zararsizlantirilgan va issiq suvda yaxshilab chayilgan
tuvakdan foydalanish mumkin.
Siydik steril kateter yordamida steril idishga yoki probirkaga olinadi.
Balg‘am steril bankalarga olinadi, venadan olingan qon esa maxsus
steril oziqa muhitli idishlarga solinadi. Jarohatlardan yiring, burun va
halqumdan surtma paxta tampon yordamida olinib, steril probirkaga
solinadi, qusuq moddasi og‘zi steril bankalarga to‘planadi.
Murdalardan materialni o‘lgandan keyin bir necha soat o‘tgach
olish lozim, chunki ichak mikroflorasi butun organizmga tez  tarqalib
ketadi. Yurakdan qon steril shpris yordamida, jigar, taloq va boshqa
a’zolardan bo‘lakchalar steril qaychilar yordamida olinadi. Òekshirish
materiali olingan idishlar bemorning familiyasi, ism-sharifi, yoshi,
olingan  vaqti,  taxminiy  tashxis,  tekshirish  maqsadi,  shifokorning
familiyasi, ism-sharifi va boshqalar yozib jo‘natiladi.
Mikrobiologik tekshirish usullari
1. Mikroskopik usul — tekshirish materialidan surtma preparat
tayyorlanib, bo‘yab mikroskop ostida tekshiriladi. Bu usulda mikro-
organizmlarning morfologiyasi o‘rganiladi, shunga asoslanib kasal-
liklarga  tashxis  qo‘yiladi.  Masalan,  so‘zak  (gonoreyalar),  bo‘g‘ma,
qaytalama tif, zaxm va boshqalar.
2. Mikrobiologik usul — tekshirish materialini oziqa muhitiga ekib,
sof kulturasi ajratib olinadi va shu qo‘zg‘atuvchining xossalari o‘r-
ganiladi.
3. Serologik  usul  (lotin.  serum  —  zardob)  —  bemor  qon  zar-
dobidagi noma’lum antigen va antitelo aniqlanadi.

12
4. Biologik usul — laboratoriya hayvonlariga tekshirish materiali
yuborilib, ular ustida tajriba o‘tkaziladi.
5. Allergik  usul  —  organizmning  allergenga  nisbatan  yuqori
sezuvchanligi aniqlanadi — tularemiya, sil, brutselloz va boshqalar.
1. Mikrobiologik laboratoriyaning ahamiyati qanday?
2. Mikrobiologik laboratoriya qanday xonalardan iborat?
3. Mikrobiologik  laboratoriyada  ishlashda  qanday qoidalarga  rioya
qilish  lozim?
4. Mikrobiologik  tekshirish  uchun  tekshirish  materiallari  qanday
to‘planadi va jo‘natiladi?
MIKROSKOP, TUZILISHI VA U BILAN ISHLASH
Mikroorganizmlarni  aniqlash  va  tekshirishda  mikroskoplardan
foydalaniladi. Oddiy va murakkab mikroskoplar mavjud. Mikroskop
ikki qismdan iborat bo‘ladi: optik va mexanik qismlar. Optik qismga
okular  (7×10×115),  obyektiv  (80×20×40×90),  kondensor  va  ko‘zgu
kiradi. Mexanik qismga tubus, mikroskop boshchasi, revolver, shtativ,
oyoqcha,  stolcha,  makrovint,  mikrovint,  kondensor  uchun  vint,
tubusni harakatlantiruvchi vint, stolni harakatlantiruvchi vint, ko‘zgu
vilkasi, klemmalar kiradi.
Mikroskop qulay qilib qo‘yiladi, so‘ng kichik obyektiv o‘rnatiladi.
Chap qo‘l stol ustida bo‘ladi, o‘ng qo‘l yordamida ko‘zgu harakatlan-
tirilib yorug‘lik yig‘iladi. Òayyorlangan preparat stolga qo‘yiladi, obyektiv
yon tomondan qaralib oxirigacha tushiriladi. Okularga qaragan holda
makrovint yordamida shtativni tasvir hosil bo‘lgunga qadar ko‘tariladi.
Laboratoriyada,  asosan,  obyektiv  90×  dan  foydalaniladi.
Bu  immersion  obyektiv  bo‘lib,  preparat  ustiga  1  tomchi  yog‘
tomizilishi  va  obyektiv  yog‘dan  uzilmasligi  lozim.  Mikroskop  o‘z
joyidan qimirlatilmaydi, tubus bo‘shatilib, yon-atrofdagilarga ko‘rsa-
tish mumkin. Ish tugagach, preparat dezinfeksiyalovchi moddaga tash-
lanadi,  obyektivdagi  yog‘  artiladi,  kichik  obyektiv  o‘rnatilib,  shta-
tiv oxirigacha tushiriladi. Òubus mahkamlanadi, ko‘zgu vertikal holatga
keltiriladi. Ishlatib bo‘lingan mikroskop g‘ilofiga solib qo‘yiladi.
1. Mikroskop qanday qismdan iborat?
2. Yorug‘lik qanday topiladi?
3. 90× obyektivda preparatlar qanday o‘rganiladi?
4. Mikroskop ishsiz holatga qanday keltiriladi?
?
Nazorat  uchun  savollar
?
Nazorat  uchun  savollar

13
2-bob
.  MIKROORGANIZMLARNING ASOSIY
TASNIFI VA MORFOLOGIYASI
Mikroorganizmlar (lotin. micros — kichik) — oddiy ko‘z bilan
ko‘rib bo‘lmaydigan organizmlar. Ularga sodda jonivorlar, spiroxeta,
zamburug‘lar, viruslar, rikketsiya va bakteriyalar kiradi. Mikroorga-
nizmlarning birinchi umumiy biologik tasnifi XVIII asrda shvetsiyalik
olim K. Linney tomonidan morfologik xossalarga ko‘ra tasniflangan.
Mikro va mikroorganizmlar bo‘lim, sinf, tartib—avlod—turlarga
bo‘linadi. Òur deb, morfologik, fiziologik xossalariga ko‘ra, bir-biriga
o‘xshash mikroorganizmlarga aytiladi. 1980-yilda amerikalik olim Bergi
bu tasnifni yaratadi. Masalan, achitqi mikroblar, sut kislota tashkil
etgan  mikroorganizmlar  uchun  umumiy,  xalqaro  tasnif  qabul  qi-
lingan, uning asosida sistema yotadi. Mikroorganizmning qaysi turga
tegishli ekanligini aniqlash uchun turli xil usullar yordamida uning
hujayra  shakli,  spora  qilish,  harakatchanligi,  fermentativ  xossalari
o‘rganiladi,  ya’ni  farqlash  ishlari  o‘tkaziladi.
Òur ichida variantlar: morfovariantlar morfologiyasiga ko‘ra, bio-
variantlar biologik xossasiga ko‘ra, xemovariantlar fermentativ xossa-
siga  ko‘ra,  serovariantlar  antigenlik  xossasiga  ko‘ra,  fagovariantlar
fagga sezuvchanligiga ko‘ra farqlanadi.
K. Linney mikroorganizmlarni belgilashda, umumbiologik  bino-
minal (ikkita) nomenklaturani kiritgan. Birinchisi avlodini ko‘rsatib,
katta  harf  bilan  yoziladi.  Ikkinchisi  turini  ko‘rsatib,  kichik  harflar
bilan yoziladi. Masalan, Staphylococcus aureus — tillarang stafilokokk.
Òabiatda  quyidagi  mikroorganizmlar  tafovut  etiladi:  patogen
mikroorganizmlar, kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlardir. Masalan,
vabo, sil, bo‘g‘ma va boshqa kasalliklarni qo‘zg‘atuvchilar.
Saprofit  mikroorganizmlar  foydali  mikroorganizmlardir.  Ma-
salan, achitqi mikroblar, sut kislota hosil qiladigan va boshqa bakte-
riyalar. Ular sanoatda keng qo‘llaniladi. Shartli-patogen mikroor-
ganizmlar  ma’lum sharoitlardagina kasallik keltirib chiqaradi. Ma-
salan, ichak tayoqchasi va boshqalar. Patogen mikroorganizmlarga
quyidagilar  kiradi:
• bakteriyalar;
• xlamidiyalar;
• zamburug‘lar;
• mikoplazmalar;
• sodda jonivorlar;
• aktinomitsetlar;
• spiroxetalar;
• rikketsiyalar;
• viruslar;

14
Bakteriyalar
Bakteriyalar — xlorofilldan mahrum bo‘lgan bir hujayrali orga-
nizmlar. Bakteriya hujayrasining o‘rtacha kattaligi 2—6 mkm bo‘ladi.
Bakteriya uning shakli, katta-kichikligi turlicha bo‘lib, tashqi muhit
omillari ta’sirida o‘zgarishi mumkin. Uning bu xossasi polimorfizm
deyiladi. Shakliga ko‘ra, barcha bakteriyalar uch guruhga bo‘linadi:
sharsimon, tayoqchasimon va burmalilar.
Sharsimon bakteriyalar kokklar deyiladi (lotin. coccus — may-
munjon, yumshoq mevalar), ularning diametri 0,5—1 mkm bo‘ladi.
Ular sharsimon, nishtarsimon, sham alangasiga o‘xshash, loviyasi-
mon shaklda bo‘ladi. Kokklar bo‘lingandan so‘ng joylanishiga ko‘ra,
quyidagilarga bo‘linadi: mikrokokklar (lotin. micros — kichkina) hu-
jayralar turli xil tekisliklarda bo‘linadi va alohida-alohida joylashadi,
diðlokokk (lotin. diðlococcus — ikkita) hujayra, bir tekislikda bo‘li-
nib, ikkitadan joylashadi, ularga pnevmokokk, gonokokklar kiradi.
Streptokokklar  (lotin.  streptococcus  —  zanjir)  hujayralar  bir  tekis-
likda bo‘linadi va ajralmasdan zanjirini hosil qiladi. Stafilokokk (lo-
tin.  staphylococcus — uzum  shingili)  hujayralar  turli  xil  tekislikda
bo‘linadi va bir yerda to‘planib uzum shingilini hosil qiladi. Òetrakokk
(lotin. tetra — to‘rtta) hujayralar ikkita perpendikular tekislikda bo‘-
linadi va to‘rttadan joylashadi. Sarsina (lotin. sarcio — biriktiraman)
hujayralar uchta perpendikular tekislikda bo‘linadi va to‘p-to‘p yoki
plaketga o‘xshash 8 yoki 16 ta hujayradan joylashadi.
Kokklar tabiatda keng tarqalgan, shuningdek, odam va hayvon
organizmida  uchraydi.  Mikrokokk,  tetrakokk,  sarsinalar  saprofit
mikroorganizmlardir.  Diðlokokk,  stafilokokk,  streptokokklar  pato-
gen mikroorganizmlar hisoblanadi.
Òayoqchasimon bakteriyalar batsillalar deb ataladi, ular silindr
shaklida bo‘lib, 1—6 mkm kattalikda, 0,5 dan 2 mkm kenglikka ega.
Bakteriyalarning chetlari cho‘rt kesilgan (kuydirgi), yumaloq (ichak
tayoqchasi),  uchli  (toun)  yoki  kengaygan  (bo‘g‘ma)  bo‘ladi.
Bo‘lingandan so‘ng quyidagicha joylashadi: ikkitadan diðlobakteriyalar
(klebsiyellalar),  zanjirsimon  (kuydirgi  qo‘zg‘atuvchilar),  bir-biriga
burchak ostida yoki kesib joylashadi (bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi). Ko‘pgina
bakteriyalar tartibsiz joylashadi. Òayoqchasimon bakteriyalar orasida
biroz bukilgan vibrionlar uchraydi (vabo qo‘zg‘atuvchi).
Buramali  bakteriyalarga  spirillalar  va  spiroxetalar  kiradi.  Bu
bakteriyaning shakli buramani eslatadi. Ko‘pgina buramali bakteriyalar
kasallik keltirib chiqarmaydi. Uch patogen turi mavjud: Treponema —
zaxm qo‘zg‘atuvchi, Borrelia — endemik va epidemik qaytalama tif qo‘z-
g‘atuvchisi,  Leptospira — leptospiroz  (suv  isitmasi)  qo‘zg‘atuvchisi.

15
Bakteriya  hujayrasining  tuzilishi
Bakteriyaning hujayraviy tuzilishi yorug‘lik, mikroskop, elektron
mikroskop va mikrokimyoviy usul yordamida o‘rganiladi. Bakteriya
hujayrasi  quyidagi  qismlardan  iborat:  2  qavatli  qobiq,  sitoplazma,
kiritmalar,  yadro  (nukleoid),  qo‘shimcha  spora,  kapsula,  xivchin,
pililar. Hujayra qobig‘i shilliq qobiq, hujayra qobig‘i, sitoplazmatik
membranadan iborat.
Shilliq qobiq hujayrani tashqi tarafdan o‘rab turadi va himoya
funksiyasini bajaradi. Hujayra devori hujayraning asosiy elementlaridan
hisoblanadi. U hujayraga shakl berib, uni tashqi muhitdan himoyalaydi.
Hujayra devorining asosiy xossalaridan biri tanlab, o‘tkazuvchanligidir,
ya’ni hujayraga kerakli oziq moddalarni (aminokislota, uglevod va
b.) yetkazib berish va hujayradan almashinish natijasida hosil bo‘lgan
moddalarni olib chiqib ketishdan iborat.
Hujayra devori hujayra ichidagi bosimni saqlab turadi, devorning
mustahkamligini polisaxarid tabiatli modda—murein ayrim boshqa
moddalar hujayra devorini parchalaydi. Masalan, lizotsim. Hujayra
devoridan mahrum bakteriyalarni protoplastlar deyiladi. Ular nafas
olish, bo‘linib ko‘payish, fermentlarni sintezlash xossasiga ega. Òashqi
muhit omillariga, mexanik ta’sirotga, osmatik bosimga, aeratsiya va
boshqalarga chidamliligini saqlashi mumkin. Hujayra devori qisman
parchalangan bakteriyalarni sferoplastlar deyiladi.
Sitoplazmatik membrana hujayra devorining ichki tarafiga mahkam
yopishgan bo‘ladi. U juda yupqa (8—10 mm), oqsil va fosfoliðiddan
tashkil topgan. Bu qobiq orqali hujayra oziqlanadi. Membranada per-
meaza fermenti bo‘lib, moddalarni va nafas olish fermentlarini faol
tashish hissasini bajaradi. Sitoplazmatik membrana hujayra bo‘linishida
ishtirok etadigan mezosomani hosil qiladi, hujayrani giðertonik eritmaga
solinganda, u membranani hujayra devoridan ajratishi mumkin.
Sitoplazma  bakteriya  hujayrasidagi  kolloid  modda,  suv,  oqsil,
uglevod,  yog‘,  mineral  tuzlardan  tashkil  topgan.  Uning  kimyoviy
tarkibi, konsistensiyasi, tashqi yadro moddasi ribosoma va turli xil
kiritmalarni saqlaydi.
Nukleoid  —  hujayraning  yadro  moddasi,  irsiy  apparati  bo‘lib
hisoblanadi. Yetilgan hujayra nukleoidi ikkita uzukka o‘xshash buralgan
DNK iðchasidan iborat, DNK molekulasida genetik ma’lumotlari
kodlangan hujayraning yadro moddasi genetik atamaga ko‘ra, genofor
yoki gen nomini olgan.
Sitoplazmada ribosoma bo‘lib, u oqsillarni parchalash funksiya-
sini bajaradi. Uning tarkibiga 60 % RNK va 40 % oqsil kiradi. Hujay-
ralar soni 10000 taga yetadi. Ribosomalar bir-biriga qo‘shilib poliso-
malarni hosil qiladi.

16
Kiritmalar o‘zida turli xil zaxira oziq moddalar: kraxmal, glikogen,
yog‘ va lutein donachasini saqlovchi granulalar. Ular sitoplazmada
joylashgan. Bakteriya hujayralari hayot jarayonlarida himoya orga-
nellalarini, kapsula va sporani hosil qiladi.
Kapsula — hujayra devorining tashqi tarafdan yopishgan shilliq
qavat hisoblanadi. Ayrim bakteriyalar, odam yoki hayvon organizmiga
tushganda kapsula hosil qiladi. Kapsula mikroorganizmlarni odam
organizmining antagonistik omillardan himoya qiladi (pnevmokokk,
kuydirgi  qo‘zg‘atuvchilari). Ayrim  mikroorganizmlarning  doimiy
kapsulasi mavjud (klebsiyellalar). Ular kapsula hosil qilishiga ko‘ra,
quyidagilarga bo‘linadi.
Mikroorganizmlar organizmga tushganda va tashqi muhitda kapsula
hosil qiladigan (klebsiyella), kapsula hosil qilmaydigan (sil, qoqshol),
faqat  organizmda  kapsula  hosil  qiladigan  (pnevmokokk,  kuydirgi)
mikroorganizmlarga bo‘linadi. Sporalar faqat tayoqchasimon bakteriya
hosil qiladi. Bakteriyalar noqulay sharoitga tushganda (yuqori harorat,
quritish,  vodorod  ion  ko‘rsatkichining  o‘zgarishi,  oziqa  moddalar
kamayishi va b.) o‘z turini saqlab qolish uchun spora hosil qiladi. Spora
bakteriya ichida joylashadi, ya’ni sitoplazma va nukleoid bir yerga
to‘planib, mustahkam qobiq bilan o‘ralib oladi. Spora vegetativ hujay-
radan tarkibida kam miqdorda suv, ko‘p miqdorda yog‘ va kalsiy tuzi
bo‘lishi bilan farqlanadi, bu sporani chidamli qiladi. Spora 18—20 soat
ichida yana vegetativ shaklga aylanadi.
Bakteriya  hujayrasi  faqat  bitta  spora  hosil  qiladi,  shuningdek,
bo‘linib ko‘payuvchi a’zo bo‘lib hisoblanmaydi, faqat tashqi muhit
omillaridan  saqlaydi.  Spora  hosil  qiladigan  aerob  bakteriyalarni
batsillalar, anaeroblarni esa klostridiylar deyiladi. Sporalar shakliga,
katta-kichikligiga, joylanishiga ko‘ra farqlanadi.
Joylanishiga ko‘ra: markaziy — hujayraning o‘rtasida (kuydirgi), sub-
terminal — hujayraning uchiga yaqin (botulizm), terminal — hujayraning
uchida joylashadi (qoqshol). Sporani zararsizlantirish uchun avtoklavda
1—1,5 atm bosim ostida 1 soat davomida sterilizatsiya qilish lozim.
Xivchinlar — harakatlanuvchi  a’zolar.  Ular  yupqa  iðsimon  fibril-
lalar, oqsil—flagellindan tashkil topgan. Xivchin bakteriyalarga nisbatan
uzun bo‘ladi. Xivchinlar sitoplazmadagi bazal tanachalaridan boshlanadi
va hujayradan tashqariga chiqadi. Ularning harakatchanligini mikroskop
ostida yoki yarimsuyuq agarda aniqlash mumkin. Xivchinlarning tuzilishi
elektron mikroskopda o‘rganiladi. Bakteriyalar xivchinlarning joylanishiga
ko‘ra,  guruhlarga  bo‘linadi:  monotrixlar — bitta  xivchinli  bakteriyalar
(vabo qo‘zg‘atuvchisi), amfitrixlar — bakteriyaning ikki uchida bir
necha yoki to‘p bo‘lib joylashadi (spirillalar), lofotrix bakteriyaning bir

17
uchida bir to‘p bo‘lib joylashadi (ishqor hosil qiluvchi najasli bakte-
riyalar),  peretrixlar — xivchin  bakteriya  devorining  barcha  qismida
joylashadi (ichak tayoqchasi). Pili yoki fibrillar bakteriya hujayrasining
yuza qismida joylashadi. Ular xivchinlarga nisbatan yupqa va kalta,
buramali bo‘ladi. Pililar pilin oqsilidan tashkil topgan. Ular odam va
hayvon hujayrasiga yopishishda va nasl belgilarini uzatishda ishtirok etadi.
Bo‘yoqlar,  ularning  tasnifi
Mikroblarni  bo‘yab  o‘rganish,  ularni  farqlash  uchun  anilin
bo‘yoqlar  qo‘llaniladi.
I.Bo‘yoqlar tarkibiga ko‘ra, ikki xil bo‘ladi:
1. Asosli  bo‘yoqlar,  ularga:
a) asosli fuksin — kukunsimon, qizil rangda;
b) gensian binafsha — kukunsimon, binafsharangda;
d) metilen ko‘k — kukunsimon, ko‘k rangda.
2. Kislotali bo‘yoqlar, ularga eozin, fuksin va boshqalar kiradi.
II.Bo‘yoqlar tayyorlanishiga ko‘ra, uch xil bo‘ladi:
1. Òo‘yingan spirtli bo‘yoqlar, ular faqat spirt yordamida tayyor-
lanadi. Asosli bo‘yoqlardan 9—10 g olinib, 100 ml 96° li spirt qo‘shi-
ladi va erib ketguncha termostatda 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
Vaqt o‘tgach olinib, filtr qog‘ozi orqali filtrlanadi. Òo‘yingan spirtli
bo‘yoqlarni  oldindan  tayyorlab  qo‘yish  mumkin,  chunki  ular  tez
aynimaydi.  Masalan,  9—10  g  fuksin  kukunidan  olib,  96°  li  100  ml
spirtda eritiladi, natijada to‘yingan fuksin bo‘yog‘i hosil bo‘ladi.
2. Spirtli-suvli  bo‘yoqlar,  ular  spirt  va  suvdan  tashkil  topgan.
Ularni tayyorlash uchun bir qism to‘yingan spirtli bo‘yoqqa 9 qism
distillangan suv qo‘shiladi. Masalan, suyultirilgan fuksin (Pfeyffer)
bo‘yog‘ini tayyorlash uchun 1 ml to‘yingan fuksin bo‘yog‘iga 9 ml
distillangan  suv  qo‘shiladi.
3. Suvli  bo‘yoqlar,  ular  faqat  distillangan  suvda  tayyorlanadi.
Masalan, Lyugol eritmasini tayyorlash uchun quyidagilar talab etiladi:
Yod — 1 g.
Kaliy yodid — 2 g.
Distillangan suv — 300 ml.
Lyugol  eritmasini  tayyorlash  texnikasi.  Kam  suv  miqdori  (30—
50 ml) olinib, unga 2 g kaliy yodid solib eritiladi. Òo‘liq erib bo‘l-
gandan so‘ng kristall yod solinadi va erib ketguncha aralashtiriladi.
Erigandan so‘ng qolgan suv miqdori qo‘shiladi.
Sinev usulida qog‘oz bo‘yoqlarini tayyorlash.

18
1. Gensian binafsha bo‘yog‘ini tayyorlash uchun:
Gensian binafsha kukunidan — 1 g.
Glitserin — 5 ml.
96° li spirt — 100 ml kerak bo‘ladi.
2. Fuksin bo‘yog‘ini tayyorlash uchun:
Asosiy fuksin kukuni — 2 g.
Glitserin — 5 ml.
96° li spirt — 100 ml talab etiladi.
Bo‘yoqlarni tayyorlash texnikasi. Hovonchaga bo‘yoq kukunidan
solinib, glitserin bilan yaxshilab aralashtiriladi. So‘ng spirt solinadi,
erib  ketguncha  aralashtiriladi  va  2  sm  kenglikda  qirqib,  tayyorlab
qo‘yilgan filtr qog‘oziga shimdiriladi. Qog‘ozlar uy haroratida quri-
tiladi va kesib ishlatiladi.
Mikroorganizmlar morfologiyasini o‘rganish
Mikroorganizmlarning morfologiyasini o‘rganish uchun mikro-
skopik  usuldan  foydalaniladi.  Bu  usulning  muvaffaqiyatli  chiqishi
tekshirish  materiali  yoki  bakteriologik  kulturadan  to‘g‘ri  surtma
preparat tayyorlanishiga bog‘liq. Kultura deb, laboratoriya sharoitida
oziqa muhitida o‘stirilgan mikroorganizmlarga aytiladi.
Surtma preparat tayyorlash texnikasi
Ishlash uchun toza va yog‘sizlantirilgan buyum oynachalari hamda
yopchiq oynachalari kerak. Yangi oynachalar 15—20 daqiqa 2—5 %
sodali, sovunli suvda qaynatiladi, oqova suvda chayiladi. HCl eritmasiga
solib qo‘yiladi, so‘ng yana suv bilan yuviladi. Bo‘yoq yoki immersion
yog‘ bilan ifloslangan (ishlatilgan) oynachalarni ikki usulda zararsiz-
lantirish mumkin.
Xlor  aralashmasiga  2  soatga  solib  qo‘yiladi,  so‘ng  5  %  sodali
yoki ishqoriy eritmada 30—40 daqiqa qaynatiladi va yaxshilab yuviladi.
Yangi  zararsizlantirilmagan  oynachalarni  sovunlab  yuvish,  so‘ng
quruq latta bilan artish mumkin.
Diqqat! Agar buyum oyna yaxshilab yog‘sizlantirilgan bo‘lsa,
suv  hamma  tarafga  bir  xilda  tarqaladi,  yaxshi  tozalanmagan
bo‘lsa, tomchi mayda tomchilarga bo‘linadi.
Surtma preparat tayyorlash uchun bakteriologik qovuzloq tay-
yorlab olish lozim. Bakteriologik qovuzloq 5—6 sm uzunlikda platina
yoki xrom simidan tayyorlanadi. Sim qovuzloqning bir uchi ushlagichga
yoki shisha tayoqchaga mahkamlanadi, ikkinchi uchi uzukka o‘xsha-
tib, 1—1,5 yoki 2—3 mkm kattaligida qayriladi.

19
Diqqat! Òo‘g‘ri tayyorlangan bakteriologik qovuzloq suvga solib
olinganida, suv pardasi hosil bo‘ladi. Surtma preparat tayyorlashdan
avval,  bakteriologik  qovuzloq  ishchi  qismi  alangada  vertikal,
so‘ng gorizontal holatda metall yoki shisha asosi cho‘g‘lantiriladi.
Ishdan oldin va ishdan keyin, albatta, bakteriologik qovuzloq
cho‘g‘lantirilishi shart!
Suyuq oziqa muhitida o‘sgan mikrob kulturasidan
surtma preparat tayyorlash
Yog‘sizlantirilgan buyum oynasi alangada kuydiriladi va paxta bilan
artiladi.  O‘ng  qo‘lda  bakteriologik  qovuzloq  yuqorida  aytilgandek
cho‘g‘lantiriladi. Probirka chap qo‘lning katta va ko‘rsatkich barmoq-
lari orasiga olinadi. 4—5- yoki kichik barmoq yordamida, probirka
qopqog‘i siqib ochiladi. Ish ehtiyotkorlik bilan bajarilishi lozim. Pro-
birkaning og‘zi alangadan o‘tkazilib olinadi. Qovuzloq probirka ichiga
kiritilib, devorida sovitiladi va mikrob kulturasidan olinadi. Qovuzloqni
probirka devoriga tekkizilmasdan chiqariladi va alangadan o‘tkazilib,
probirkaning qopqog‘i yopiladi. Probirkani shtativga qo‘yiladi. Qo-
vuzloqdagi  mikrob  kulturasi  buyum  oynachasida  bir-ikki  tiyinlik
kattalikda bir xilda yoyiladi. Qovuzloq alangada cho‘g‘lantiriladi. Surtma
preparatni quritishga qoldiriladi.
Zich oziqa muhitida o‘sgan mikrob kulturasidan
surtma preparat tayyorlash
Òayyorlangan buyum oynacha ustiga Paster piðetkasi yoki qovuz-
loq yordamida natriy xlorning (0,9 %) izotonik eritmasi tomiziladi.
Cho‘g‘lantirilgan qovuzloq probirka devorida yoki mikrob kulturasi
o‘smagan yerda sovitiladi va mikrob kulturasidan olib, buyum oyna-
chasidagi izotonik eritma bilan aralashtiriladi. Òayyorlangan surtma
preparat bir xilda yoyilgan bo‘lishi va quyuq bo‘lmasligi lozim. Òayyor-
langan surtmani quritishga qoldiriladi.
Yiring yoki balg‘amdan surtma tayyorlash
Yiring  yoki  balg‘amdan  cho‘g‘lantirilgan  qovuzloq  yoki  steril
piðetkada olinib, buyum oynachasi o‘rtasiga tomiziladi. Ikkinchi buyum
oynacha bilan birinchi oynacha yopiladi. Ikkita buyum oynacha u tomondan
bu tomonga harakatlantiriladi, natijada ikkita katta surtma hosil bo‘ladi.
Qondan surtma tayyorlash
Buyum  oynasining  bir  chetiga  qon  tomchisi  tomiziladi,  so‘ng
ikkinchi  pardozlangan  oynacha  bilan  45°  ostida  qonga  tekkiziladi.

20
Pardozlangan oynacha yordamida qon buyum oynachaning u boshidan
bu boshiga yurg‘iziladi. Òo‘g‘ri tayyorlangan surtma sarg‘ishroq va
yorug‘lik o‘tadigan bo‘ladi.
Ichki  a’zolardan va qattiq oziq-ovqatlardan
surtma  tayyorlash
Sinamaga  olinadigan  a’zo  yoki  oziq-ovqat  pinset  yordamida
ushlanadi va steril skalpel yordamida bo‘lakcha qirqib olinadi. Mana
shu bo‘lakcha buyum oynasining 2—3 joyiga surtiladi.
Surtmani quritish
Surtma xona haroratida havoda quritiladi. Uni tez quritish kerak
bo‘lsa, alanga ustida katta va ko‘rsatkich barmoq ustiga qo‘yilib, qo‘l
kuyadigan  balandlikda ushlab quritiladi.
Diqqat! Yuqori harorat ta’sirida hujayra tuzilishi buziladi.
Surtmani  fiksatsiya  qilish
Surtma to‘liq qurigandan so‘ng fiksatsiya qilinadi. Fiksatsiya ikki
usulda olib boriladi:
1. Fizikaviy usul — buyum oynachasi katta va ko‘rsatkich bar-
moq yoki pinset yordamida ushlanib, 6 daqiqa davomida uch marta
alangadan o‘tkaziladi.
2. Kimyoviy usul — qonda tayyorlangan surtma, tamg‘alardagi
hujayra elementlari yuqori harorat ta’sirida parchalanadi. Shuning uchun
quyidagi moddalardan foydalaniladi:
a) metil spirtida — 5 daqiqa;
b) etil spirtida — 10 daqiqa;
d) Nikiforov eritmasida — 10—15 daqiqa;
e) asetonda — 5 daqiqa.
Fiksatsiya qilishdan maqsad: 1) mikroorganizm buyum oynacha-
siga yaxshi yopishishi uchun; 2) materialni zararsizlantirish uchun;
3) yaxshi bo‘yalishi uchun.
Fiksatsiyalangan surtma preparat deyiladi.
Preparatni  bo‘yash
Preparatlarni  bo‘yash  maxsus  jihozlangan  stolda  olib  boriladi.
Uning  usti  linoleum,  plastinka  yoki  oyna  bilan  qoplangan  bo‘lib,
ustida  distillangan  suv,  ko‘prikcha,  pinsetlar,  silindr,  piðetkalar,
filtr  qog‘ozi,  bo‘yoq  yig‘indisi,  suvni  to‘kish  uchun  idish  bo‘lishi
va stol vodoprovod yaqinida joylashgan bo‘lishi kerak.

21
Mikroorganizmlarning bo‘yoqlarga nisbatan xossasi tinktorial xossa
deyiladi. Mikrobiologiyada anilin bo‘yoqlar keng qo‘llaniladi. Ko‘pgina
mikroorganizmlar bo‘yoqni o‘ziga tez oladi. Barcha bo‘yoqlar kristall
yoki kukun shaklida chiqariladi. Ulardan to‘yingan spirt yoki fenol erit-
malari  tayyorlanadi.  So‘ng  ishlash  uchun  bo‘yoqning  spirtli,  suvli
yoki fenol-suvli eritmalari tayyorlanadi. Agar bo‘yoqlarning konsentr-
langan  eritmalari  qo‘llanilsa,  preparat  ustiga  filtr  qog‘ozi  qo‘yilib,
uning ustiga bo‘yoq tomiziladi. Bunda bo‘yoq bo‘lakchalari qog‘ozda
qoladi.
Oddiy usulda bo‘yash
Fiksatsiya qilingan surtma ustiga piðetka yordamida bo‘yoq eritmasi
tomiziladi, vaqt o‘tgach bo‘yoq to‘kiladi, suv bilan yuviladi va filtr
qog‘ozda quritiladi. Oddiy usulda bo‘yalganda, faqat bitta bo‘yoqdan
foydalaniladi.  Metilen  ko‘ki  va  ishqoriy  Lyoffler  ko‘k  bo‘yog‘ida
3—5 daqiqa, fuksin  Pfeyffer  bo‘yog‘ida 1—2 daqiqa  bo‘yaladi.
Bo‘yalgan va quritilgan preparat ustiga immersion yog‘ tomiziladi
va immersion sistemada tekshiriladi.
Murakkab  bo‘yash  usuli
Gram  usulida  bo‘yash.  Gram  usuli  keng  tarqalgan  farqlash
usullaridan biridir.
1. Fiksatsiya qilingan surtma preparat ustiga Sinev yoki gensian
binafsha  bo‘yog‘i  shimdirilgan  filtr  qog‘oz  qo‘yilib  namlanadi,
1—2 daqiqa ushlangach qog‘oz olib tashlanadi.
2. Preparatlarni yuvmasdan Lyugol eritmasi tomiziladi va qoray-
guncha ushlanadi (1 daqiqa), so‘ng bo‘yoq to‘kiladi.
3.  Preparatni  yuvmasdan  96°  li  etil  spirti  tomiziladi,  bo‘yoq
ketguncha  (30—60  soniya)  ushlanadi  yoki  preparat  1—2  soniya
stakandagi spirtga tushirib olinadi.
4. Preparat suv bilan yuviladi.
5. Fuksin Pfeyffer bo‘yog‘i bilan 3 daqiqa bo‘yaladi, suv bilan
yuviladi va quritiladi.
Mikroskopning immersion sistemasida tekshiriladi. Barcha mik-
roorganizmlar Gram usulida bo‘yalganda ikki xil bo‘yaladi — Gram-
musbat va Grammanfiy.
Grammusbat bakteriyalarning hujayra devorida RNK magniy tuzini
saqlaydi, ular yod va asosiy gensian binafsha bo‘yog‘i bilan birikma
hosil  qiladi.  Bu  birikma  spirt  ta’sirida  parchalanmaydi  va  rangini
yo‘qotmaydi. Bunda bakteriyalar binafsharangga bo‘yaladi.

22
Grammanfiy bakteriyalar hujayra devorida RNK magniy tuzlarini
saqlamaydi. Hosil qilgan birikmani ushlab qololmaydi, spirt ta’sirida
bo‘yoq  yuvilib  ketadi.  Qo‘shimcha  fuksin  Pfeyffer  bo‘yog‘i  bilan
bo‘yalganda, uning rangini oladi va qizil rangga kiradi.
Negativ preparatlar
Negativ preparatlar deb, mikroblarni bo‘yamasdan ko‘rish usuliga
aytiladi.  Bu  usulga  Burri,  Gins  usullari  kiradi.  Mikroblarni  bu  usulda
bo‘yalganda, bakteriya hujayrasi va kapsula qora fonda rangsiz bo‘lib ko‘rinadi.
Burri usuli. Yog‘sizlantirilgan buyum oynasiga 10 marta suyul-
tirilgan  qora  tush  tomiziladi  va  uning  ustiga  cho‘g‘lantirilgan
bakteriologik qovuzloq yordamida bir tomchi  mikrob kulturasidan
olib tomiziladi. Ikkinchi buyum oynasi bilan 45° burchak ostida mikrob
kulturani qonga o‘xshab surtiladi. Xona haroratida quritiladi, fiksatsiya
qilmasdan mikroskop ostida tekshiriladi. Bunda qora fondagi mikrob
tanasi rangsiz bo‘lib ko‘rinadi.
Burri-Gins  usuli
Yuqorida aytilganidek, Burri usulida surtma tayyorlab olinadi va
xona haroratida quritilib, fiksatsiya qilinadi. Fiksatsiyani spirt yoki
kimyoviy usulda sulema yordamida qilinadi. Ehtiyotlik bilan yuviladi.
Fuksin Pfeyffer bo‘yog‘i bilan 3—5 daqiqa bo‘yaladi. Vaqt o‘tgach,
ehtiyotlik bilan yuvilib, xona haroratida quritiladi. Mikroskop ostida
immersion sistemada tekshiriladi. Qora fondagi hujayra qizil, kapsula
rangsiz ko‘rinadi.
Diqqat!  Filtr  qog‘ozi  bilan  quritilmaydi,  chunki  preparatni
shikastlash  mumkin.
Sil-Nilsen usuli (kislotaga chidamli
bakteriyalarni  bo‘yash  uchun)
Bu usul sil va prokaza bakteriyalarini aniqlashda qo‘llaniladi, chunki
ular  hujayra  devorida  ko‘p  miqdorda  yog‘,  mum  va  oksikislotalar
saqlaydi. Ular kislota, ishqor, spirt ta’siriga juda chidamli. Hujayra
devori o‘tkazuvchanligini oshirish uchun bo‘yashning birinchi bos-
qichlari qizdirish bilan boshlanadi.
1. Surtma preparat tayyorlanadi va quritiladi, so‘ng fiksatsiya qilinadi.
Fiksatsiya  qilingan  preparat  ustiga  filtr  qog‘oz  qo‘yilib,  fuksin  Sil
bo‘yog‘i tomiziladi. Preparat qisqich yordamida ushlanib spirtovka
alangasida bug‘ chiqquncha ushlanadi. Qaytadan bo‘yoq tomizilib, yana

23
alangada ushlanadi. Bu ish 2—3 marta takrorlanadi. Preparat sovigandan
keyin qog‘oz olib tashlanadi va suv bilan yuviladi.
2. Preparat 5 % li sulfat kislotasi bilan rangsizlantiriladi, ya’ni
2—3 marta kislotaga botirib olinadi yoki preparat ustiga tomizilib,
20—30 soniya ushlanadi va suv bilan yuviladi.
3. Suv-spirtli metilen ko‘k bo‘yog‘i bilan 3—5 daqiqa bo‘yaladi
va suv bilan yuviladi. Uy haroratida quritiladi.
Mikroskopning  immersion  sistemasida  tekshiriladi.  Kislotaga
chidamli bakteriyalar qizil, chidamsizlari ko‘k rangda ko‘rinadi.
Ojeshko usulida bo‘yash (sporani aniqlash)
1. Havoda quritilgan surtma ustiga bir necha tomchi 0,5 % li xlorid
kislota tomizilib, spirtovka ustida bug‘ chiqquncha ushlanadi. Bu ish
2—3 marta takrorlanadi. Preparat quritiladi va fiksatsiya qilinadi.
2. Qolgan bo‘yash ishlari Sil-Nilsen usulidagidek olib boriladi.
Mikroskop  ostida  qaralganda,  bakteriya  hujayrasi  ko‘k yoki  havo-
rangda, spora qizil rangda ko‘rinadi.
Romanovskiy-Gimza  usuli  bo‘yicha  bo‘yash
Mikrobiologiyada  hujayra  tuzilishini,  masalan,  uning  o‘zagini
o‘rganishda bu usuldan keng foydalaniladi. Bundan tashqari, bu usul
sodda  jonivorlar,  spiroxeta  va  rikketsiyalar  morfologiyasini  o‘rga-
nishning  asosiy  usullaridan  biri  hisoblanadi.  Romanovskiy-Gimza
bo‘yog‘i azir, eozin va metilen ko‘kining aralashmasidan iborat. Bu
bo‘yoq suyuq holatda ko‘kimtir-binafsha tusda bo‘ladi  (tayyor holda
ham sotiladi). Bevosita surtmani bo‘yashdan avval 10 ml distillangan
suv (pH 7,0) va 7 tomchi bo‘yoqdan iborat aralashma tayyorlanadi.
Fiksatsiya qilingan surtma bo‘yoq aralashmasi solingan idishga tushi-
rilib, preparat surtilgan tomoni pastga qaragan holatda 1 soat davo-
mida qo‘yiladi. So‘ngra bo‘yoq to‘kib tashlanadi, preparat suvda yax-
shilab yuvilib, ochiq havoda quritiladi. Mikroskopda tekshirishda esa
immersion obyektividan foydalaniladi.
Zdrodovskiy usuli. Bu usul Sil-Nilsen usulining takomillashtirilgan
va  rikketsiyalarni  bo‘yashga  mo‘ljallangan  urinishidir.  Bo‘yashga
kirishishdan avval, 10 tomchi sil karbol fuksinini 10 ml distillangan
suvda aralashtirilib, bo‘yoq tayyorlanadi. Fiksatsiya qilingan preparat
mazkur aralashmada 5 daqiqa davomida bo‘yalgandan keyin, bo‘-
yoqni to‘kib tashlab, xlorovodorod kislotasining 0,01 % li eritmasida
1—3 soniya davomida rangsizlantiriladi. Preparat yuvib tashlangach,
5 daqiqa davomida 1 % metilen ko‘kida bo‘yaladi, suvda yuvilib immer-
sion sistemasi bo‘yicha mikroskopda tekshiriladi. Rikketsiyalar qizil
rangga bo‘yaladi, ular ko‘payadigan hujayralar esa ko‘kish tusga kiradi.

24
Mikroorganizmlarning  harakatchanligini  aniqlash
Mikroorganizmlarning harakatchanligi  ikki usulda aniqlanadi:
1. Makroskopik usul.
2. Mikroskopik usul.
Makroskopik  usul.  Cho‘g‘lantirilgan  bakteriologik  qovuzloq
yordamida tekshirish materiali olinadi va yarimsuyuq uglevodli muhitga
sanchib ekiladi. Ekilgan muhit termostatda 37°C haroratda 24 soatga
qoldiriladi. Vaqt o‘tgach, oziqa muhitni termostatdan olib tekshiriladi.
Mikrob kultura harakatchan bo‘lsa, oziqa muhitning barcha qismida
yoyilib  o‘sadi.  Mikrob  kultura  harakatsiz  bo‘lsa,  oziqa  muhitining
sanchib ekilgan yeridagina o‘sadi.
Mikroskopik  usul.  Mikroblarning  harakatchanligini  aniqlash
uchun suyuq muhitda o‘sgan mikrob kulturasi yoki fiziologik eritmada
eritilgan mikrob yuvindisi kerak bo‘ladi. Mikroblarning harakatchan-
ligini mikroskop usulda aniqlash ikki usulda: ezilgan va osilgan tomchi
preparatlari yordamida aniqlanadi.
Ezilgan tomchi preparati. Yog‘sizlantirilgan buyum oynasi ustida
cho‘g‘lantirilgan bakteriologik qovuzloq yoki piðetka yordamida mikrob
kulturasi olib tomiziladi. Yopqich oynachasining to‘rt chetiga vazelin
surtib tomchining ustiga burchak ostida yotqiziladi (havo qolmasligi
uchun), preparat qurib qolmasligi uchun nam kameraga solib qo‘yiladi.
Nam  kamera — bu  namlangan  filtr  qog‘ozi  solingan  Petri
kosachasidir. Filtr qog‘oz ustiga 2 ta gugurt cho‘pi qo‘yiladi va uning
ustiga tayyorlangan preparat o‘rnatiladi. Petri kosachasining qopqog‘i
yopiladi.
Mikroskopning 40× obyektivida tekshiriladi.
Osilgan tomchi preparat. Yopqich oynachaning to‘rt chetiga va-
zelin surtiladi, uning ustiga bir tomchi mikrob kulturasi tomiziladi.
So‘ng asta-sekin botiq oynachani yopqich oynacha ustiga yopiladi,
tomchi oynachalarni tezlikda aylantiriladi. Germetik yopilgan kamera-
dagi tomchi uzoq vaqt saqlanadi. Mikroskopik kichik obyektivda (8
x
)
tomchining cheti topiladi, so‘ng katta obyektivda tekshiriladi.
1. Bakteriologik qovuzloq qanday tayyorlanadi?
2. Fiksatsiya qilishning maqsadi va usullarini bayon eting.
3. Mikroorganizmlarning sporalari qanday usulda aniqlanadi?
4. Sil-Nilsen usuli nima maqsadlarda qo‘llaniladi?
5. Mikroorganizmlarning harakatchanligi qanday usullarda aniqlanadi?
?
Nazorat  uchun  savollar

25
3-bob. 
MIKROORGANIZMLAR FIZIOLOGIYASI
Fiziologiya  bobida  mikroorganizmlarning  hayotiy  funksiyalari:
oziqlanish,  nafas  olish,  o‘sish  va  bo‘linib  ko‘payishi  o‘rganiladi.
Fiziologik funksiya asosida, uzluksiz moddalar almashinuvi (meta-
bolizm)  yotadi.
Moddalar almashinuvi negizida, qarama-qarshilik va o‘zaro bog‘-
liqlik jarayoni — assimilatsiya (anabolizm) va dissimilatsiya (kata-
bolizm)  yotadi.
Assimilatsiya jarayonida oziq moddalar o‘zlashtiriladi va ulardan
hujayra tuzilishi sintezida foydalaniladi. Dissimilatsiya jarayonida esa
oziq  moddalar  oksidlanib  parchalanadi,  buning  natijasida  mikrob
hujayrasining  hayoti  uchun  kerak  bo‘lgan  energiya  ajraladi,  oziq
moddalar bo‘linishi natijasida murakkab organik birikmalar oddiy,
past molekulali moddalarga parchalanadi, ular qisman hujayra to‘qi-
masidan chiqarib yuboriladi. Qolgan qismi esa hujayrada biosintetik
reaksiyada ishtirok etadi va assimilatsiya jarayoniga qo‘shiladi. Oziq
moddalar  sintezi  va  parchalanish  jarayoni  fermentlar  ishtirokida
sodir bo‘ladi. Moddalar almashinuvi mikroorganizmlarda shiddatli
bo‘ladi. Qulay sharoitda bir dona mikrob hujayrasi bir kunda o‘zidan
30—40 marta katta oziq moddalarni qayta ishlashi mumkin.
Bakteriyalarning kimyoviy tarkibi
Moddalar  almashuvi  jarayonini  tushunish  uchun  mikroorga-
nizmlar kimyoviy tarkibini bilish lozim. Mikroorganizmlar hujayrasi
barcha tirik organizmlardek, o‘zida kimyoviy moddalarni saqlaydi.
Organogenlar  (uglerod,  vodorod,  kislorod,  azot)  ahamiyatga  ega
elementlardan hisoblanadi. Murakkab organik moddalar oksidlarni,
uglevodlarni va yog‘larni tuzishda ishtirok etadi. Mikroorganizmlar
tarkibida mineral va ko‘pgina boshqa elementlar bo‘ladi. Ularning ko‘p
qismi organik moddalar bilan kimyoviy bog‘langan, qolganlari esa
hujayrada tuz sifatida uchraydi.
Miqdor jihatidan hujayra tarkibining 75—85 % ini suv tashkil
qiladi.  Quruq  moddalar  ulushiga  organik  (oqsil,  nuklein  kislota,
uglevod, yog‘) va mineral birikmalar kiradi, ular 15—25 % ni tashkil
etadi.
Suv — hujayra hayotida katta ahamiyatga ega. Barcha moddalar
hujayraga  suv  bilan  kiradi,  almashinuv  mahsulotlari  esa  shu  suv
bilan chiqib ketadi. Suv mikrob hujayrasida mustaqil birikma sifatida
bo‘sh  holda  uchraydi,  lekin  ularning  ko‘pchiligi  hujayraning  turli
kimyoviy komponentlari (oqsil, uglevod, yog‘) bilan bog‘langan va

26
hujayraning ichki tuzilishi tarkibiga kiradi. Bo‘sh holdagi suv hujayrada
bo‘ladigan  kimyoviy  reaksiyalarda  ishtirok  etib,  turli  xil  kimyoviy
birikmalar erituvchisi, shuningdek, kolloidlar uchun dispers muhit
bo‘lib  xizmat  qiladi.  Hujayra  tarkibidagi  bo‘sh  suv  hujayraning
fiziologik holati, hujayraning yoshi va tashqi muhit sharoitiga qarab
o‘zgarishi  mumkin.  Sporali  shakldagi  bakteriyalarda  suv  vegetativ
shakldagi hujayralarga nisbatan kam bo‘ladi. Kapsulali bakteriyalarda
suv  miqdori  juda  ko‘p  bo‘ladi.
Oqsillar — quruq moddaning 50—80 % ini tashkil qiladi va mik-
roorganizmlarning muhim biologik xossalarida aniqlanadi. Bu oddiy
oqsillar  —  protein  va  murakkab  proteidlardir.  Hujayraning  hayot
faoliyatida nukleoproteidlar—oqsillarning nuklein kislotasi (DNK va
RNK) bilan birikmasi katta ahamiyatga ega. Mikrob hujayrasi tarkibida
nukleinoproteidlardan tashqari kam miqdorda liðoproteidlar, gliko-
proteidlar, xromoproteidlar bo‘ladi. Oqsillar sitoplazma va nukleoid-
larga bo‘linib, hujayra devori tarkibiga kiradi. Ularga fermentlar, ko‘pgina
toksinlar  (mikroorganizmlar  zahari)  kiradi.  Mikroorganizmlarning
turi, spetsifikligi oqsil moddalarning sifat va miqdoriy tarkibiga bog‘liq.
Nuklein kislotalar hayvon hujayrasida qanday funksiyani bajarsa,
mikrob hujayrasida ham xuddi shunday funksiya bajaradi. DNK yadro
(nukleoid) tarkibida bo‘ladi, mikroorganizmlarning genetik xossasi
asosida tuziladi. RNK yadro va sitoplazmada bo‘ladi va hujayra oqsil
biosintezida ishtirok etadi. Nuklein kislotasi umumiy miqdori mikrob
hujayrasi quruq moddasining 10—30 % ini tashkil etadi va bu mikrob
hujayrasining turi hamda yoshiga bog‘liq bo‘ladi. Uglevodlar quruq
moddaning 12—18 % ini tashkil qiladi. Mikrob hujayrasida enegiya va
uglevod manbayi sifatida foydalaniladi. Hujayraning tarkibiy qismi
hujayra  qobig‘i,  kapsula  va  boshqalardan  tarkib  topadi.  Mikroor-
ganizm hujayralari  o‘zida  oddiy  (mono  va  disaxaridlar)  va  yuqori
molekular uglevodlarni saqlaydi. Ko‘pgina bakteriyalarda kimyoviy
tarkibiga ko‘ra, kraxmal va glikogenlarni eslatuvchi kiritmalar bo‘-
lishi mumkin, ular hujayrada oziq-ovqat zaxiralari rolini o‘ynaydi.
Uglevodlar turli mikroorganizmlarda turlicha bo‘ladi va ular mikro-
organizmlarning yoshiga, yashash sharoitiga bog‘liqdir.
Yog‘lar  (quruq  moddaning  0,2—40  %  ini)  sitoplazmatik
membranada  hujayra  qobig‘ining  tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Ular
energiya almashinuvida ishtirok etadi. Ayrim mikrob hujayralarida yog‘lar
zaxira modda sifatida to‘planadi.
Yog‘lar, asosan, neytral yog‘lar, yog‘ kislotasi, fosfoliðidlardan
iborat. Ularning miqdori mikroorganizmlarning turi va yoshiga bog‘liq.
Masalan, sil mikobakteriyalarida yog‘ miqdori 40 % ni tashkil etadi,

27
bu  bakteriyalarning  tashqi  muhit  omillariga  chidamliligini  yuzaga
keltiradi. Mikroorganizm hujayrasida yog‘lar uglevod va oqsillar bilan
bog‘langan murakkab kompleksni hosil qilishi mumkin, bu mikro-
organizmlarning toksigenlik xossasini belgilaydi.
Mineral moddalar — o‘rtacha quruq moddaning 2—14 % ini tashkil
etadi,  ularga  fosfor,  natriy,  kaliy,  oltingugurt,  temir,  xlor  va
boshqalar  kiradi.
Fosfor — nuklein  kislota,  fosfoliðidlar,  ko‘pgina  fermentlar,
shuningdek,  AÒF  (adenozin  trifosfat  kislotasi)  tarkibiga  kiradi,
hujayraning energiya akkumulatori bo‘lib hisoblanadi.
Natriy — hujayrada osmotik bosimni saqlashda ishtirok etadi.
Òemir — nafas fermentlari tarkibiga kiradi.
Magniy — Grammusbat  bakteriyalarning  yuzasida  joylashgan,
magniy ribonukleat tarkibiga kiradi.
Mikroelementlar oz miqdorda uchrasa-da, mikroorganizmlarning
rivojlanishi uchun juda zarur. Ularga kobalt, marganes, mis, xrom,
rux, molibden va boshqa ko‘pgina elementlar kiradi.
Mikroelementlar ayrim fermentlarning sintezida va ularni faol-
lashda ishtirok etadi. Alohida kimyoviy elementlarning o‘zaro nisbati
mikroorganizm  turiga,  oziq  muhit  tarkibiga,  almashuv  xarakteriga
va tashqi muhitda yashash sharoitiga bog‘liq.
Bakteriyalarning  oziqlanishi
Barcha  mikroorganizmlarning  oziqlanish,  nafas  olish,  bo‘linib
ko‘payish  jarayonini  amalga  oshirish  uchun  oziq  moddalar  zarur.
Mikroorganizmlar energiya manbayi va oziq modda sifatida turli xil
organik  moddalar  va  noorganik  birikmalardan  foydalaniladi,  shu-
ningdek, normal hayot kechirish uchun ularga mikroelementlar va
o‘sish omillari talab qilinadi.
Mikroorganizmlarning oziqlanish jarayonida o‘ziga xoslik bor.
Birinchidan,  oziq  moddalar  hujayraning  butun  devori  orqali
kiradi. Ikkinchidan, mikrob hujayrasi juda tez boradigan metabolitik
reaksiyasiga  ega.  Uchinchidan,  mikroorganizmlar  yashash  muhitini
o‘zgartirishga juda tez adaptatsiyalanish (moslanish) xususiyatiga ega.
Har  xil  sharoitda  yashashga  ko‘ra,  mikroorganizmlarning  turli  xil
oziqlanish  turlari  tafovut  etiladi.
Oziqlanish turi. Oziqlanish turi azot va uglerodni hazm qilishiga
qarab  aniqlanadi.  Vodorod  va  kislorod  organogenlarning  manbayi
bo‘lib  suv  hisoblanadi.  Oziq  moddalarni  parchalashi  uchun  mik-
roorganizmlarga suv juda zarur, chunki ular hujayraga faqat erigan
modda bilan kiradi.

28
Uglerodni  qabul  qilishga  ko‘ra,  mikroorganizmlar  ikki  turga
bo‘linadi: avtotroflar va geterotroflar.
Avtotroflar (yunon. autos — o‘zim, trophe — oziqlanaman) —
oddiy noorganik birikmalardan murakkab organik birikmalarni sin-
tezlash xususiyatiga ega. Ular uglerod manbayi sifatida uglekislota va
boshqa  noorganik  uglerod  birikmalaridan  foydalanishi  mumkin.
Avtotroflar tuproq (nitrifikatsiya, serobakteriya va b.) bakteriyalari
hisoblanadi.
Geterotroflar (yunon. heteros — boshqa, trophe — oziqlanaman)
o‘sib  rivojlanish  uchun  tayyor  organik  birikmalarga  muhtoj.  Ular
uglerodni uglevodlardan (ko‘pincha glukoza), ko‘p atomli spirtlardan,
organik kislotalardan, aminokislotalardan va boshqa organik modda-
lardan oladi. Geterotroflarga mikroorganizmlarning katta guruhdagi
a’zolari  kiradi,  ular  orasida  saprofit  va  parazitlarni  uchratishimiz
mumkin.
Saprofitlar (yunon. sapros — chirigan, photon — o‘simlik) — o‘lik
organizmdan tayyor organik birikmalarni oladi. Ular o‘lik organizm
qoldiqlarining chirishida katta rol o‘ynaydi. Masalan, chirituvchi bak-
teriyalar va boshqalar.
Parazitlar (yunon. parasitos — haromxo‘r, tekinxo‘r) — tirik o‘sim-
lik, hayvon va odam hujayrasidagi organik birikmalar hisobiga yashaydi
va bo‘linib ko‘payadi. Bunday mikroorganizmlarga rikketsiyalar, vi-
ruslar va ayrim sodda jonivorlar kiradi.
Azotni  qabul  qilishiga  ko‘ra,  mikroorganizmlar  ikki  guruhga
bo‘linadi:  aminoavtotroflar  va  aminogeterotroflar.  Aminoavtotroflar
oqsilni sintezlashida hujayralar havoni azot molekulasi yoki ammoniy
birikmalardan  —  aminokislota,  murakkab  oqsildan  oladi.  Ularga
barcha patogen mikroorganizmlar va ko‘pgina saprofitlar kiradi.
Energiya manbayiga ko‘ra, mikroorganizmlar quyidagilarga bo‘-
linadi:
••••• fototroflar — biosintez reaksiyasi uchun energiyani quyosh
nuridan  (purpur  serobakteriyalar)  oladi;
••••• xemotroflar — energiyani noorganik va organik moddalarni ok-
sidlash hisobiga oladi.
Lekin mikroorganizmlarni oziqlanishiga ko‘ra, chegaralab bo‘l-
maydi, chunki shunday turdagi mikroorganizmlar borki, ular gete-
rotrof turidan avtotrof turiga va aksincha o‘zgarishi mumkin. Ho-
zirgi  vaqtda  mikroorganizmlarning  oziqlanishiga  ko‘ra,  yangi  ata-
malar kiritilgan: geterotroflar, organotroflar, avtotroflar—litotroflar
(yunon. litos — tosh) deb ataladi, chunki bunday mikroorganizmlar
faqat mineralli muhitda o‘sish qobiliyatiga ega.

29
O‘sish  omillari.  Mikroorganizmlarning  rivojlanishi  va  bo‘linib
ko‘payishi uchun alohida moddalar zarur, ular bu moddalarni o‘zlari
sintezlay olmaydi va shuning uchun ularni tayyor holda olishlari lozim.
Bunday moddalarni o‘sish omillari deyiladi va ular mikroorganizm
to‘qimasiga oz miqdorda kerak bo‘ladi.
Ularga  turli  xil  vitaminlar,  ayrim  aminokislotalar  (oqsillarini
sintezlash uchun kerak) va boshqalar kiradi. Ko‘pgina o‘sish omillari
turli  xil  fermentlar  tarkibiga  kiradi  va  biokimyoviy  jarayonlarda
katalizator vazifasini bajaradi. Mikroorganizmlarning oziq moddalarga
va  o‘sish  omillariga  muhtojligini  bilish  juda  zarur,  chunki  ularni
o‘stirishda oziq moddalarni tanlay olishimiz lozim.
Oziq moddalar transportirovkasi. Oziq moddalar mikrob hujayrasi
sitoplazmasiga faqat katta bo‘lmagan molekula turida va erigan holda
kirishi mumkin. Murakkab organik moddalar (oqsillar, polisaxaridlar
va b.) mikrob hujayrasi ishlab chiqarilgan fermentlar ta’siriga uch-
raydi va shundan keyingina, ulardan foydalanish oson bo‘ladi. Oziq
moddalarning hujayraga kirishi va undan metabolizm moddalarining
chiqarilishi, asosan, sitoplazmatik membrana orqali bajariladi. Oziq
moddalar hujayraga bir necha usullarda kiradi:
1. Passiv diffuziya, ya’ni moddalar membrana qatlamidan o‘tadi,
natijada ularning konsentratsiyasi va qobiqning ikki tomonidagi bo-
sim ortadi. Shunday qilib, muhitning konsentratsiyasi, hujayradagi
moddalar konsentratsiyasi yuqori bo‘lganda, oziq moddalar hujay-
raga kirishi mumkin.
2. Yengillashtirilgan diffuziya — hujayraga oziq moddalar permeaza
deb nomlangan molekula tashuvchilar yordamida faol ravishda kiritiladi.
Bu  moddalar  ferment  tabiatli  bo‘lib,  sitoplazmatik  membrananing
tashqi tomonida har bir permeaza o‘ziga mos oziq moddaga adsorb-
siyalanadi. Bu jarayon energiyadan foydalanmasdan tugaydi, yuqori
konsentratsiyadan past konsentratsiyaga moddalarni ko‘chiradi.
3. Faol tashish. Oziq moddalar permeaza yordamida xuddi shun-
day faol tashish yo‘li orqali amalga oshiriladi, bu jarayonda energiya
sarf etiladi. Bu holda hujayradagi konsentratsiya muhitdagi konsentra-
tsiyadan yuqori bo‘lgandagina, oziq moddalar hujayraga kirishi mumkin.
Qator hollarda tashilayotgan moddalar modifikatsiyaga uchraydi
va bunday moddalarni tashish usuli radikallarni ko‘chirish yoki kimyo-
viy guruhning translokatsiyasi deb ataladi. Òashilayotgan moddalarni
uzatish mexanizmiga ko‘ra, bu jarayon faol tashishga o‘xshashdir.
Mikrob hujayrasidan moddalarning chiqishi passiv diffuziya yoki
yengillashtirilgan diffuziya jarayonida permeaza ishtirokida amalga
oshiriladi.

30
Fermentlar va ularning moddalar
almashinuvidagi  roli
Fermentlar — bu tirik hujayralar ishlab chiqaradigan oqsil tabiatli
moddadir. Ular biologik katalizator hisoblanadi va mikroorganizmlarda
moddalar almashinuvida ishtirok etib, asosiy rol o‘ynaydi.
Kimyoviy  tarkibi,  xossalari  va  ta’sir  etish  mexanizmiga  ko‘ra,
mikroblarning fermentlari hayvon va o‘simliklarning hujayra va to‘qi-
malari hosil qiladigan fermentlarga o‘xshashdir. Mikrob hujayrasining
fermentlari,  asosan,  sitoplazmada  joylashadi,  ayrimlari  yadro  va
hujayra qobig‘ida saqlanadi. Mikroorganizmlar ma’lum sinflarga ki-
ruvchi  oltita  har  xil  fermentlarni:  oksireduktazalar,  transferazalar,
gidrolazalar, liazalar, izomerazalar, ligazalarni sintezlashi mumkin.
Spetsifik  ta’sir  fermentlarning  xarakterli  xossasi  bo‘lib,  ya’ni
har bir ferment ma’lum kimyoviy birikmalar bilan reaksiyaga kirishadi
va bitta yoki bir necha kimyoviy reaksiyalarni parchalaydi. Masalan,
laktoza fermenti laktozani, maltoza fermenti maltozani parchalaydi.
Fermentlarning faolligi oziqa muhitning harorati, vodorod ion
ko‘rsatkichi va boshqa omillarga bog‘liq. Ko‘pgina patogen mikroor-
ganizmlar uchun optimal pH 7,2—7,4, optimal harorat 37—50°C
hisoblanadi.
Mikroorganizmlarning  fermentlari  ekzofermentlarga  va  endo-
fermentlarga tasniflanadi. Ekzofermentlar tashqi muhitga ajralib, oziq
moddalarga makromolekulalarni oddiy birikmalarga parchalaydi, ular
mikrob hujayrasi tomonidan hazm bo‘lishi mumkin. Ekzofermentlarga
gidrolazalar  kiradi,  ular  oqsil-yog‘,  uglevodlarni  gidrolizlaydi.  Bu
reaksiya natijasida oqsillar aminokislotalarga va pentonlarga, yog‘lar—
yog‘  kislotalari  va  glitseringa,  uglevodlar  (polisaxaridlar)  disaxarid
va  monosaxaridlarga  parchalanadi.  Endofermentlar  hujayra  ichida
boradigan moddalar almashinuvida ishtirok etadi.
Shuningdek,  mikroorganizmlarda  konstituktiv  va  induktiv  fer-
mentlar mavjud. Konstitutiv fermentlar har qanday sharoitda ham
mikrob  hujayrasida  uchraydi.  Bunday  fermentlarga  proteaza,
liðozakarpogidrolaza va boshqa fermentlar kiradi. Induktiv (adaptiv)
fermentlar oziqa muhitidagi mos substrat ta’sirida va mikroorganizm
uni o‘zlashtirishga majbur bo‘lganda hujayrada sintezlanadi. Masalan,
agar  bakteriyalar  oddiy  sharoitda  kraxmalni  parchalovchi  amilaza
fermentini  ishlab  chiqarmasa,  ular  faqat  kraxmal  saqlovchi  oziqa
muhitga ekilgan hollarda bu fermentlar sintezlay boshlaydi. Shunday
qilib, induktiv fermentlar mikrob hujayrasi sharoiti o‘zgarganda ham
yashash uchun moslanishga imkon beradi.

31
Ko‘pgina  patogen  mikroorganizmlar  almashinuvi  fermentlari-
dan tashqari, agressiv fermentlarni ham ishlab chiqaradi, ular mikro-
organizmlarning tabiiy himoya to‘sig‘ini kechib o‘tishga xizmat qi-
ladi  va  patogenlik  omili  bo‘lib  hisoblanadi.  Bunday  fermentlarga
gialuronidaza, dezoksiribonukleaza, letsitovitellaza va boshqalar ki-
radi.  Gialuronidaza  biriktiruvchi  hujayralar  oralig‘ida  moddalarni
parchalaydi,  shuningdek,  qo‘zg‘atuvchining  makroorganizmda  tar-
qalishiga imkon yaratib beradi.
Mikroorganizmlar ajratadigan turli xil fermentlar ularning bio-
kimyoviy  xossasini  belgilaydi,  har  qanday  mikroorganizmlarning
fermentativ  tuzilishi  doimiy  xossasi  hisoblanadi.  Òurli  mikroor-
ganizmlar  fermentlarning  yig‘indisiga  ko‘ra,  bir-biridan  farqlanadi
va identifikatsiyalash uchun katta ahamiyatga ega.
Mikroorganizm fermentlarining amaliyotda
qo‘llanilishi
Qadimdan odamlar pivo va vinoni tayyorlashda achitqi ferment-
laridan foydalanishgan. Oziq-ovqat sanoatida fermentlar qo‘llanilishi
ularning texnologik jarayonini identifikatsiyalashda, tayyor mahsu-
lotlar miqdorini va sifatini yaxshilashga imkon beradi. Ma’lum turdagi
zamburug‘larning  fermentlari  xamir  tayyorlashda  qo‘llaniladi,
yopilgan  nonning  hajmini,  g‘ovakligini  oshiradi,  mazasini,  hidini,
yangiligini yaxshilaydi. Ayrim mikroorganizmlarning fermentlari meva
va sabzavotlardan sharbatlarni ajratib olish jarayonini tezlashtiradi.
Fermentlar  ayrim  mikroorganizmlarga  metanni  o‘zlashtirishga
imkon beradi va bu turdagi bakteriyalardan shaxtalarda metanga qarshi
kurashishda foydalaniladi. Bakteriyalarning fermentlari yuvish vosita-
lariga qo‘shiladi. Bunday preparatlar oqsil bilan ifloslanishni tozalaydi,
chunki fermentlar oqsillarni suvda yaxshi eriydigan moddalarga par-
chalaydi, yuvganda yaxshi yuviladi.
Òibbiyot sanoatida mikroorganizmlarning fermentlari yordamida
vitaminlar,  gormonlar,  alkaloidlar  olinadi.
Bakteriyalarning  nafas  olishi
Mikroorganizmlarning  nafas  olishi  (yoki  biologik  oksidlanish)
biokimyoviy  jarayonning  yig‘indisi  hisoblanadi,  natijada  mikrob
hujayrasining hayoti uchun zarur bo‘lgan energiya ajraladi. Barcha
fiziologik jarayonlarda mikroorganizmlarning harakatlanishi, o‘sishi,
bo‘linib  ko‘payishi,  spora  va  kapsula  hosil  qilishi,  toksinni  ishlab
chiqarishi faqat energiyaning quyilib kelishi natijasidagina vujudga
kelishi  mumkin. Mikroorganizmlar  turli  xil  kimyoviy  birikmalari,
uglevodlar (ko‘pincha glukozalarni), spirtlar, organik kislotalar, yog‘lar

32
va boshqalarni oksidlashi natijasida energiya hosil qiladi. Oksidla-
nishning ma’nosi shundan iboratki, oksidlanuvchi moddalar elektron-
larni beradi, tiklanuvchi esa uni qabul qiladi.
Nafas olishiga ko‘ra, mikroorganizmlar quyidagi turlarga bo‘li-
nadi:  obligat  (talabchan)  aeroblar,  obligat  anaeroblar,  fakultativ
(ixtiyoriy)  anaeroblar.
Obligat aeroblar (sil  mikobakteriyasi  va  b.)  kislorodli  sharoitda
yashaydi va bo‘linib ko‘payadi, ya’ni oksidlanish reaksiyasi kislorod
molekulasi ishtirokida energiya bilan amalga oshadi. Masalan, bunga
glukozaning aerob sharoitida oksidlanishi misol bo‘la oladi:
C
6
H
12
O
6
+ 6O
2
– 6CO
2
+ 6HO
2 
+ 2882,6 kD (688,5 kkal).
Kam miqdorda kislorodga muhtoj bo‘lgan mikroaerofillar ham
(ayrim  leptospiralar,  brutsellalar)  mavjud.
Obligat  anaeroblar  (qoqshol,  botulizm  va  b.)  faqat  kislorodsiz
sharoitdagina hayot kechiradi. Anaeroblarda nafas olish, substratlar-
ning fermentatsiyasi kam miqdorda energiya ajralish yo‘li bilan vu-
judga keladi. Anaeroblar 1 mol glukozani parchalaganda, aerob nafas
olgandagiga nisbatan kam miqdorda energiya ajraladi:
C
6
H
12
O
6
– 2C
2
H
5
OH + 2CO
2 
+ 130,6 kD (31,2 kkal).
Bo‘sh holda kislorodning bo‘lishi anaeroblarga o‘ldiruvchi ta’sir
ko‘rsatadi.  Bu  shunga  bog‘liqki,  kislorodning  bo‘lishi  organik
birikmalarning yakuniy mahsuloti vodorod peroksid bo‘lib hisoblanadi.
Anaeroblar  vodorod  peroksidini  parchalovchi  katalaza  fermentini
ishlab chiqarish xususiyatiga ega emasligi sababli, u bakteriyada yig‘ilib,
unga toksigen ta’sir ko‘rsatadi.
Fakultativ anaeroblar kislorod molekulasi bo‘lgan va bo‘lmagan
hollarda ham yashab, bo‘linib ko‘payadi. Ularga ko‘pgina patogen va
saprofit  bakteriyalar  kiradi.
Organik birikmalarning kislorodsiz sharoitda parchalanish jarayoni
energiya ajralishi bilan boradi, buni bijg‘itish deb ham ataladi. Ma’lum
mikroorganizmlar  ishtirok  etishi  va  uglevodlar  parchalanishining
yakuniy mahsulotiga qarab, bijg‘itishning bir necha turi farqlanadi:
achitqi bilan amalga oshiriladigan spirtli, sut kislota bakteriyalari keltirib
chiqaradigan sut kislotali, yog‘ kislotali bakteriyalar keltirib chiqara-
digan yog‘li-kislotali bijg‘itish va boshqalar.
Mikroorganizmlar  nafas  olganda  ajraladigan  issiqlikni  saqlab
turuvchi maxsus idishlardagi oziqa muhitlarida o‘stirilib kuzatiladi,
bunda  oziqa  muhitining  harorati  sekin-asta  ko‘tariladi.  Ayrim
mikroorganizmlarning nafas olganida, ortiqcha issiqlik chiqarishi torf,
go‘ng, pichan va paxtaning o‘z-o‘zidan yonib ketishiga sabab bo‘ladi.

33
Mikroorganizmlar  nafas  olishining  biokimyoviy  mexanizmi
biologik kimyo darsliklarida to‘liq ko‘rsatilgan.
Mikroorganizmlarning    pigmentlanishi
Ayrim  mikroorganizmlar  (bakteriya,  zamburug‘lar)  moddalar
almashinuvi jarayonida bo‘yaluvchi moddalarni — pigmentlarni hosil
qiladi. Pigmentlar xossasiga va kimyoviy tarkibiga ko‘ra har xil bo‘ladi.
Ular suvda eriydigan (ko‘k yiring tayoqchalari ishlab chiqaradigan
ko‘k pigment — piotsianin), spirtda va suvda eriydigan pigmentlar
(g‘alati  tayoqchalar  ishlab  chiqaradigan  prodigiozan  —  qizil  pig-
ment), spirt va suvda erimaydigan pigmentlar (qora va kulrang —
achitqi va mog‘or pigmentlari)ga bo‘linadi.
Suvda erimaydigan pigmentlar (liðoxromlar) bakteriyalar kolo-
niyasini bo‘yaydi (masalan, stafilokokkning fermentlari sariq, tilla-
rang,  mallarangga  bo‘yaladi).  Suvda  eriydigan  pigmentlar  oziq
muhitning rangini o‘zgartiradi (ko‘k yiring tayoqchalari).
Mikrob hujayrasi ma’lum oziq muhitida, kislorodli sharoitda va
yorug‘lik ta’sirida pigment hosil qiladi. Organizmning pigment hosil
qilish xossasi ko‘p hollarda doimiy hisoblanadi, bu ayrim bakteriyani
farqlashda test sifatida qo‘llaniladi (masalan, stafilokokk, ko‘k yiring
tayoqchalari).
Mikroorganizmlarning  pigment  hosil  qilishi  ma’lum  fiziologik
ahamiyatga ega. Pigmentlar mikrob hujayrasini tabiiy ultrabinafsha
nurlardan himoya qiladi, nafas olish jarayonida ishtirok etadi, ayrimlari
antibiotik ta’sirga ega (prodigiozan).
Mikroorganizmlarning  nur  sochishi
va xushbo‘y hid ajratishi
Mikroorganizmlarning (bakteriyalar, zamburug‘lar) nur sochish
xossasiga ega bo‘lgan turlari uchraydi. Bakteriyalarning nur sochishi
uzluksiz oksidlanish jarayoni natijasida bo‘lib, bu jarayon energiya
ajralishi bilan boradi.
Dengiz  suvlari,  baliq  terisi,  chirigan  daraxtlar  yorug‘lik  ajrata-
digan bakteriyalar yoki fitobariyalar yordamida o‘zidan yorug‘lik taratadi.
Yorug‘lik  ajratadigan  bakteriyalarning  barchasi  aeroblardir.
Ularning asosiy qismi dengiz suvlarida hayot kechiradi, chunki ular
tuz  miqdori  ko‘p  bo‘lgan  sharoitda  yaxshi  bo‘linib  ko‘payadi.
Fotobakteriyalar bilan simbiozda yashaydigan o‘rgimchak, chumoli
va boshqalar ham yorug‘lik ajratishi mumkin. Yorug‘lik ajratadigan
bakteriyalar  qorong‘ida  yaxshi  bilinadigan  yashil  yoki  havorang
yorug‘lik ajratadi. Qorong‘ida qo‘ziqorinlar ham yorug‘lik ajratadi.

34
Yorug‘lik ajratadigan bakteriyalar 15—18°C  da hayot kechiradi
va  ular  chirish  jarayonini  keltirib  chiqarmaydi.  Ular  baliq  hamda
go‘shtli muhitda yaxshi o‘sadi va ulardan nur ajralishiga yordam beradi.
Ayrim mikroorganizmlar o‘zidan xushbo‘y hid, masalan, etil —
sirka, sut, yog‘, pishloq, qaymoq va boshqa hidlarni ajratadi. Bunday
bakteriya turli xil qandolat mahsulotlari, oziq-ovqatlar tayyorlashda
qo‘llaniladi.
Bakteriyalarning o‘sishi va bo‘linib ko‘payishi
Mikroorganizmlar  hayotida  asosiy  jarayonlardan  biri  ularning
o‘sishi va bo‘linib ko‘payishidir. Mikroorganizmlar  o‘sganda ularning
kattaligi  va  barcha  hujayralarning  tarkibi  o‘zgaradi.  Bakteriya
hujayrasining kattalashuvidan iborat bo‘lgan o‘sish jarayoni juda tezlik
bilan boradi, u bir necha daqiqa ichida o‘sadi.
Bakteriyalar voyaga yetgach, ko‘paya boshlaydi. Ular ko‘ndalangiga
oddiy bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Bu jarayonning favqulodda tez
borishi xarakterlidir. Bakteriya hujayrasi yetarli oziq-ovqat bo‘lganda,
qulay haroratda har 20—30 daqiqada bo‘linadi. Bakteriyalar bemalol
ko‘paya olsa, 5 kunda bitta hujayradan barcha dengiz va okeanlarni
to‘ldirib yubora oladigan tirik massa hosil bo‘lishi hisoblab chiqilgan.
Haqiqatda esa, bakteriyalarning shiddat bilan ko‘payishi, hatto
eng yaxshi sharoitda ham bir necha soatdan oshmaydi.
Òabiiy  sharoitda  ko‘pgina  noqulay  omillar  bakteriyalarning
ko‘payishiga  to‘sqinlik  qiladi.  Xususan,  oziqa  muhitida  ulardagi
moddalar  almashinuvidan  hosil  bo‘ladigan  mahsulotlar  to‘planishi
bakteriyalarning o‘sishi va ko‘payishiga zararli ta’sir qiladi. Bu ularning
qisman nobud bo‘lishiga olib keladi.
Ko‘ndalang  bo‘linishida  bakteriyalar  ma’lum  yoshga  yetganda
DNK molekulasi ikki baravar ortadi. Qiz hujayra ona DNK moleku-
lasining  nusxasini  oladi.  Bu  jarayon  qiz  hujayra  sitoplazmasi  to‘la
bo‘linganda tugallanadi.
Chegara hosil bo‘lishida sitoplazmatik membrana va hujayra de-
vori ishtirok etadi. Agar bo‘linish hujayraning o‘rtasidan boshlansa,
ikkita qiz hujayra bir xil kattalikda bo‘ladi (izomorf bo‘linish). Ayrim
hollarda  chegara  bir  uchiga  yaqinroqda  hosil  bo‘ladi,  bunda  qiz
hujayralar bir xil kattalikda bo‘lmaydi (geteromorf bo‘linish). Bak-
teriyalarda (kokklar) bo‘linib ko‘payishi turli xil tekisliklarda bo-
radi. Shuning uchun zanjirsimon (streptokokk), uzum shingiliga
o‘xshash  (stafilokokk),  ikkitadan  (diðlokokk,  tetrakokk,  sarsina)
joylashadi. Òayoqchasimon bakteriyalar faqat ko‘ndalang yo‘lida,
bitta tekislikda bo‘linib ko‘payadi.

35
Ayrim bakteriyalar kurtaklash usulida (sil mikobakteriyasi) bo‘li-
nib ko‘payadi. Bundan tashqari, konyugatsiya usulida bo‘linib ko‘-
payish ham tafovut etiladi, bu bo‘linish jinsiy bo‘linib ko‘payishga
o‘xshash. Masalan, ichak tayoqchasi.
Suyuq  oziqa  muhitida  bakteriyalarning  bo‘linib  ko‘payishi  bir
necha fazalarda boradi:
1. Latent bosqich. Mikrob hujayrasi oziqa muhitiga moslashadi,
moddalar almashinuvi tezlashadi, hujayra kattalashadi. Bakteriyalar
birinchi fazaning oxirida bo‘linib ko‘paya boshlaydi.
2. Logarifmik ko‘payish bosqichi. Bu fazada bakteriyalar bo‘linib
ko‘payishi tezlashadi, ularning soni ortadi.
3.  Statsionar  bosqich.  Bakteriya  hujayrasining  konsentratsiyasi
doimiyligicha qoladi. Bunda tirik va o‘lik bakteriyalar miqdori teng-
lashadi.
4. O‘lish bosqichi. Bakteriya hujayrasining hayot faoliyati sekinlashadi
va  o‘la  boshlaydi,  chunki  bunda  oziqa  modda  kamayib,  zaharli
moddalar ko‘payadi. O‘lik hujayralar miqdori ortadi.
5. Òo‘la o‘lish bosqichi. Bakteriya hujayralari to‘liq nobud bo‘ladi.
Bakteriyalarning to‘la o‘lishi bir necha kun, hafta yoki oydan so‘ng
yuzaga kelishi mumkin.
Suyuq oziqa muhitida bakteriya miqdori 18—24 soatdan so‘ng
ortadi. Bunda muhit loyqalanadi. Cho‘kma yoki parda hosil qiladi. Zich
oziqa muhitida esa koloniya hosil qilib o‘sadi. Spiroxetalar va rikketsiyalar
ham ko‘ndalang usulda bo‘linib ko‘payadi.
1. Mikrob hujayrasining kimyoviy tarkibi qanday?
2. Mikroorganizmlarda qanday oziqlanish turi mavjud?
3. Oziq moddalar hujayraga qanday o‘tadi?
4. Mikroorganizmlar nafas olishiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi?
5. Bakteriyalar qanday usulda bo‘linib ko‘payadi?
4-bob.
 ÒASHQI MUHIT OMILLARINING
MIKROORGANIZMLARGA TA’SIRI
Mikroorganizmlar hayoti uni o‘rab turgan va ularga ta’sir ko‘rsa-
tuvchi tashqi muhit bilan chambarchas bog‘liq. Mikroorganizmlarga
ta’sir ko‘rsatuvchi barcha omillarni uch guruhga: fizikaviy, kimyoviy,
biologik omillarga bo‘lish mumkin. Òashqi muhit omillarning yaxshi
yoki  o‘ldiruvchan  ta’sir  ko‘rsatishi,  mana  shu  omilning  tabiatiga,
shuningdek, mikroorganizmlarning xossasiga bog‘liq.
?
Nazorat  uchun  savollar

36
Fizikaviy  omillar
Mikroorganizmlarga fizikaviy omillardan sovuq va issiq harorat,
quritish, yorug‘lik energiyasi, ultratovush va bosim ta’sir ko‘rsatadi.
Harorat. Har bir mikroorganizmlarning hayot faoliyati ma’lum
harorat bilan chegaralangan. Asosan, uch harorat mavjud: minimal
harorat — mikrob hujayrasi bu haroratda bo‘linib ko‘paymaydi, opti-
mal harorat — mikroorganizmlar o‘sib bo‘linib ko‘payishi uchun qulay
harorat  hisoblanadi,  maksimal  harorat — mikrob  hujayrasining
rivojlanishi  sekinlashadi  yoki  to‘xtaydi.  Barcha  mikroorganizmlar
haroratga nisbatan psixrofillar, mezofillar va termofillarga bo‘linadi.
Psixrofillar (yunon. psychros — sovuq, philia — sevaman) sovuq
haroratni sevuvchi mikroorganizmlardir. Ular past haroratda o‘sadi.
Ular  uchun  minimal  harorat 0°C, optimal  harorat 10—20°C, mak-
simal harorat  30°C ga teng. Ularga shimoliy dengiz hamda okean-
larda tuproq va chiqindi suvlarda yashaydigan mikroblar kiradi.
Mezofillar (yunon. mesos — o‘rtacha), bularga ko‘pgina saprofit
va barcha patogen mikroorganizmlar kiradi. Ular uchun maksimal
harorat  46°C, optimal harorat 28—37°C va minimal harorat 10°C ga
teng.
Òermofillar (yunon. termos — issiq) uchun minimal harorat 30°C,
optimal harorat 50—60°C, maksimal harorat  70—75°C ga teng. Ular
issiq suv havzalarida, tuproqning yuza qismida, go‘ngda uchraydi.
Yuqori va past harorat mikroorganizmlarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
Ayrim mikroorganizmlar yuqori haroratga juda sezgir bo‘ladi. Harorat
maksimal ko‘rsatkichdan ortgan sari mikroblarning o‘lishi tezlashadi.
Vegetativ  mikroorganizmlar  60°C  ta’sirida  30—60  daqiqadan
so‘ng,  80—100°C  ta’sirida  1—2  daqiqadan  so‘ng  nobud  bo‘ladi.
Bakteriyalarning sporalari ancha chidamli bo‘ladi. Masalan, batsillaning
sporasi qaynatgandan 10—20 daqiqa, botulizm klostridiyning sporasi
6 soatgacha saqlanadi. Barcha bakteriyalar va sporalar 165—170°C
harorat ta’sirida 1 soat ichida nobud bo‘ladi.
Ko‘pgina mikroorganizmlar past haroratga chidamli bo‘ladi. Vabo
va salmonellalar muzda uzoq saqlanadi. Ayrim mikroorganizmlar suyuq
havoda (—190°C), bakteriyalarning sporalari —250°C haroratda ham
tirik qolishi mumkin.
Patogen  mikroblar  ko‘kyo‘tal,  meningokokk,  gonokokk  va
boshqalar past haroratda tez nobud bo‘ladi. Mana shuni e’tiborga
olib, tekshirish materialini laboratoriyaga yuborilayotganda, sovuqdan
saqlagan holda olib borish lozim bo‘ladi.
Past harorat achituvchi va bijg‘ituvchi jarayonni yuzaga keltiruvchi
mikroorganizmlarga o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi. Shuning  uchun
oziq-ovqat mahsulotlarini muzlatkichlarda, omborxonalarda saqlanadi.

37
0°C  haroratda mikroorganizmlar anabioz holatiga tushadi, moddalar
almashinish jarayoni sekinlashadi va bo‘linib, ko‘payishi to‘xtaydi.
Agar  mikroblar  yana  o‘ziga  qulay  haroratga  va  oziq  muhiti  ko‘p
bo‘lgan sharoitga tushsa, o‘zini qayta tiklaydi. Haroratning tez o‘zgarishi
(muzlash yoki erish) mikroorganizmlarga o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsa-
tadi, ya’ni hujayra  qobig‘ining  bo‘linib  ketishiga  olib  keladi.
Quritish. Mikroorganizmlarning normal hayoti uchun suv zarur.
Quritish ta’sirida sitoplazmatik membrananing butunligi buziladi, natijada
mikrob hujayrasining oziqlanishi to‘xtab, hujayra nobud bo‘ladi.
Quritish  ta’sirida  mikroblarning  o‘lishi  turlichadir.  Masalan,
patogen  meningokokk,  gonokokk,  leptospiralar,  treponema  va
boshqalar quritish ta’sirida bir necha daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi.
Vabo vibrioni  2 kungacha, salmonellalar  70 kun, sil mikobakte-
riyasi   90  kungacha  saqlanishi  mumkin.  Sil  kasalligi  bilan  kasal-
langan  bemorning  qurigan  balg‘amida  sil  qo‘zg‘atuvchisi  qurigan
oqsil qobig‘i bilan o‘ralgan bo‘ladi. Shuning uchun u 10 oygacha
saqlanishi mumkin.
Quritish va boshqa omillarga sporalar juda chidamlidir. Kuydirgi
batsillasining sporasi 10 yilgacha, mog‘or  zamburug‘lari 20 yilgacha
saqlanadi.
Quritish ta’sirida mikroblar nobud bo‘lgani uchun azaldan sabzavot
va mevalar, go‘sht, baliq, dorivor o‘simliklar quritib saqlangan. Quritish
yo‘li  bilan  saqlangan  oziq-ovqatlar  namli  sharoitga  tushganda  tez
buziladi, chunki mikroblar o‘z faoliyatini yana tiklaydi.
Mikroorganizm kulturalarini, vaksina va biologik preparatlarni
saqlashda  liofil  quritish  usuli  keng  qo‘llaniladi.  Bunda  preparatlar
muzlatilib, so‘ng vakuum sharoitida quritiladi. Bu holatda mikrob
hujayrasi anabioz holatiga o‘tadi va bir necha oy, hatto bir necha
yillargacha biologik xossasini saqlab qoladi.
Yorug‘lik nurlari. Mikroblar hayot faoliyatlarida doimiy quyosh
radiatsiya nurlari ta’siriga uchraydi. Òik quyosh nuri fotosintezlovchi
bakteriyalardan tashqari, mikroorganizmlarga ham bir necha soat ichida
o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi. Quyosh nuri tarkibidagi ultrabinafsha
nurlari hujayra fermentlarini inaktivatsiyalaydi va DNKni jarohatlaydi.
Patogen mikroorganizmlar UBN (ultrabinafsha nuri)ga juda sezgir
bo‘ladi. Shuning uchun laboratoriyada kulturalarni qorong‘ida saqlash
maqsadga muvofiqdir. Buni Buxner o‘z tajribasida isbotlab bergan.
Petri kosachasidagi  oziqa muhitga ko‘p miqdorda mikrob kulturasi
ekiladi. Qora qog‘ozdan «typhus» so‘zi kesib olinadi va kosachaning
orqa tarafiga yopishtiriladi. Kosachani to‘nkarilgan holatda tik quyosh
nurida 1 soatga qoldiriladi, vaqt o‘tgach, qog‘oz olib tashlanadi va
kosachani 37°C da 24 soat  termostatda  qoldiriladi. Ertasiga termostatdan

38
kosachani  olib  qaralganda,  uning  qog‘oz  yopishgan  joyida
mikroblarning o‘sgani ko‘rinadi. Òik quyosh nuri tushgan yerida esa
mikroblar  o‘smagani  kuzatiladi.
Quyosh nurining ahamiyati katta bo‘lib, tashqi muhit, havo, suv,
tuproqning yuza qismini patogen mikroblardan tabiiy ravishda toza-
lab turadi. UBNlarning bakteriotsidlik ta’siridan yopiq xonalardagi
(jarrohlik,  bog‘lov,  boks  va  b.)  havoni  sterilizatsiya  qilishda  keng
foydalaniladi.  Bu  nurlarning  manbayi  bo‘lib,  ultrabinafsha  nur  aj-
ratuvchi  lampa,  bakteriotsid  lampalar  hisoblanadi.
Ultratovush mikrob hujayrasini  jarohatlaydi. Uning ta’sirida hujayra
ichidagi sitoplazma faollashadi va hujayra ichidagi bosim ortib ketadi
(10000 atm). Bu hujayra qobig‘ining butunligiga ta’sir ko‘rsatib, hujay-
rani nobud qiladi. Ultratovush oziq-ovqatlarni (sut, meva, sharbatlar),
ichimlik suvlarini sterilizatsiya qilishda qo‘llaniladi.
Bosim. Mexanik bosimga bakteriyalar va sporalar chidamli bo‘ladi.
Òabiatda okean va dengizlarning 1000—10000 metr chuqurligida
100—900 atm bosim ostida yashaydigan mikroblar ham aniqlangan.
Ayrim  turdagi  bakteriyalar  3000—5000  atm,  sporalar  20000  atm
bosimiga chidamli.
Kimyoviy omillar
Kimyoviy omillar mikroorganizmlarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
Ularning ta’siri kimyoviy modda tabiatiga, konsentratsiyasiga, mikrob-
larga ta’sir etish vaqtiga bog‘liqdir. Kimyoviy modda konsentratsiyasiga
qarab, oziqlantiruvchi yoki o‘ldiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
0,5—2  %  glukoza  eritmasi  mikroblarning  o‘sishiga  ta’sir  ko‘rsatsa,
20—40 % glukoza eritmasi esa mikrob hujayrasining bo‘linib ko‘payishini
sekinlashtiradi.
Kimyoviy moddalardan dezinfeksiya qilish maqsadida foydalaniladi.
Dezinfeksiya deb, tashqi muhitdagi patogen mikroorganizmlarni yo‘q
qilish jarayoniga aytiladi. Dezinfeksiyalovchi moddalarga fenol va ularning
og‘ir metall tuzlari, ayrim kislotalar, ishqor, spirt va boshqalar kiradi.
Ular mikroorganizmga o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi.
Antiseptiklar, kimyoviy moddalar mikroorganizmlarga o‘ldiruvchi
ta’sir ko‘rsatadi yoki ularning bo‘linib ko‘payishini susaytiradi. Ular-
dan davolash maqsadida (kimyoterapiya), shuningdek, teri va shilliq
qavatdagi  jarohatlarni  zararsizlantirishda  foydalaniladi.  Vodorod
peroksid, yodning spirtli eritmasi, brilliant yashili, kaliy permanganat
eritmasi va boshqalar antiseptik xossaga ega. Ayrim antiseptik mod-
dalar  (sirka,  benzoy  kislotasi  va  b.)  oziq-ovqatlarni  konservatsiya
qilishda qo‘llaniladi.

39
Mikroblarga ta’sir ko‘rsatish mexanizmiga ko‘ra, kimyoviy mod-
dalar bir necha guruhlarga bo‘linadi:
1.  Yuza-faol  moddalar  (yog‘  kislotalari,  sovun  va  b.)  mikro-
organizmlarning hujayra devori va sitoplazmatik membranasiga ta’sir
ko‘rsatadi.
2. Fenol, krezol mikrob oqsilini koagulatsiyaga uchratadi. Ular-
dan zararli materiallarni zararsizlantirishda foydalaniladi.
3. Oksidlovchilar mikrob oqsil bilan o‘zaro ta’sirga o‘tib, ferment-
larning faoliyatini buzadi va oqsillarni denaturatsiyaga uchratadi. Ularga
xlor,  ozon  va  boshqalar  (xlor  aralashmasi,  xloramin,  vodorod
peroksid, kaliy permanganat, yod va b.) kiradi.
4. Formaldegid  40  %  formalin  eritmasidan  dezinfeksiyalash
uchun foydalaniladi. U vegetativ mikroorganizmlarni o‘ldiradi.
5. Og‘ir metall tuzlari (simob, rux) mikrob oqsilini koagulatsiyaga
uchratib, ularni nobud qiladi. Kumush, oltin, simob, oz konsentra-
tsiyada mikroblarga bakteriotsid ta’sir ko‘rsatadi. Bunga oligodina-
mik  ta’sir  (oligos  —  oz,  kam,  dinamis  —  kuch)  deyiladi.  Simobli
preparatlar mikroblarga kuchli ta’sir ko‘rsatadi, ularni dezinfeksiya
qilishda sulema (1:1000 eritmasi) qo‘llaniladi. Lekin ular mikroor-
ganizmlarga zaharli ta’sir ko‘rsatadi.
6.  Bo‘yoqlar  (brilliant  yashili,  rivanol  va  b.)  bakteriyalarning
o‘sishiga to‘sqinlik qiladi. Bo‘yoqli eritmalar antiseptik modda sifatida
ta’sir  ko‘rsatadi.
Fizikaviy  va  kimyoviy  omillarning  mikroorganizmlarga  ta’siri
aseptika va antiseptikaning asosini tashkil etadi.
Aseptika deb fizikaviy usulda ifloslangan obyektdagi mikroblarga
to‘sqinlik qilish chora-tadbirlariga aytiladi.
Antiseptika deb organizm va tashqi muhitdagi mikroorganizm-
larni  kimyoviy  moddalar  yordamida  zararsizlantirish  chora-tadbir-
lariga aytiladi.
Biologik  omillar
Òabiiy sharoitda mikroorganizmlarning yashashi chegaralanmagan.
Ular  o‘zaro  murakkab  bog‘liqlikda  bo‘lib,  simbioz,  metabioz  va
antagonizmga asoslangan.
Simbioz — bu bir-biriga foyda keltiruvchi turli xil organizmlarning
birlikda kengayishiga aytiladi. Ularning birlikda yashashi, alohida yasha-
shiga qaraganda yaxshi boradi. Masalan, sut-achitqi bakteriyalar, spirtli
achitqilar sut mahsulotlarini (kefir, qimiz) tayyorlashda qo‘llaniladi.
Metabioz — bir turdagi organizm ikkinchi turdagi organizm yasha-
shiga sharoit yaratib beradi. Masalan, aerob mikroorganizmlar kislo-
rodni yutib, anaeroblarga kislorodsiz sharoit yaratib beradi.

40
Antagonizm — bir  turdagi  mikroorganizm  ikkinchi  turdagi
mikroorganizmning  yashashiga  to‘sqinlik  qiladi.  Masalan,  sodda
jonivorlar bakteriyani yemiradi, faglar esa hujayrani lizisga uchratadi.
Chaqaloq ichagidagi sutda achitqi bakteriyalari Bifidobacterium bifidum
bo‘lib, ular sut kislotasini ajratib, ichakdagi chirituvchi bakteriyalarga
o‘ldiruvchan  ta’sir  ko‘rsatadi.
1. Mikroorganizmlar hayot faoliyatiga qanday fizikaviy omillar ta’sir
ko‘rsatadi?
2. Qanday dezinfeksiyalovchi moddalarni bilasiz va ular ta’sir etish
mexanizmiga ko‘ra, qanday guruhlarga bo‘linadi?
3. Mikroorganizmlar orasida qanday bog‘liqliklar mavjud?
Sterilizatsiya
Sterilizatsiya deb, pushtini quritish, ya’ni tashqi muhit obyekti-
dagi mikroorganizmlarning sporalarini yo‘qotish jarayoniga aytiladi.
Sterilizatsiya bir necha usullarda olib boriladi:
1. Fizikaviy usul (yuqori harorat, ultrabinafsha nurlari, bakte-
riologik filtr va b.).
2. Kimyoviy usul (turli xil dezinfeksiyalovchi antiseptik moddalar-
dan foydalaniladi).
3. Biologik usul (antibiotiklar yordamida).
Laboratoriya sharoitida, asosan, fizikaviy usuldan foydalaniladi.
Fizikaviy  usul
Alangada cho‘g‘lantirish usulida sterilizatsiya qilinganda, tashqi
obyektdagi  vegetativ  hujayralar  va  mikroorganizm  sporalari  to‘liq
nobud  bo‘ladi.  Asosan,  bakteriologik  qovuzloq,  shpatel,  piðetka,
buyum  oynachasi,  yopqich  oynacha,  kichik  asboblar  va  boshqalar
cho‘g‘lantirish yordamida sterilizatsiya qilinadi. Qaychi,  skalpel, ya’ni
o‘tkir  asboblar  cho‘g‘lantirish  yordamida  sterilizatsiya  qilinmaydi,
chunki ular alanga ta’sirida o‘tmas bo‘lib qoladi.
Quruq issiqlik yordamida sterilizatsiyalash
Quruq issiqlik yoki issiq havo yordamida sterilizatsiya Paster pechi
(quritish shkafi)da olib boriladi. Paster pechining devori ikki qavatdan
iborat, tashqi tarafdan issiqlik o‘tkazmaydigan metall bilan qoplangan.
U gaz elektr yordamida isitiladi. Elektr tokida ishlaydigan shkaf haro-
?
Nazorat  uchun  savollar

41
ratni birday saqlaydigan avtomatik asbob bilan ta’minlangan. Haroratni
nazorat qilish uchun termometri bor, uning ikki teshigi bo‘lib, biri
yuqorida aytilgan termometr uchun, ikkinchisi hidlar chiqishi uchun
mo‘ljallangan.
Quritish shkafida laboratoriya idishlari sterilizatsiya qilinadi. Shkaf
ichiga bir xilda va to‘liq issiqlik borishi uchun idishlar to‘la olinmaydi.
Shkaf eshigi yaxshilab yopiladi, so‘ng tokka ulanadi, 160—165°C ga
yetkazib, 1 soat davomida sterilizatsiya qilinadi. Sterilizatsiya vaqti
tugagach,  elektr  tokidan  o‘chiriladi,  lekin  shkaf  eshigi  soviguncha
ochilmaydi.  Agar  eshigi  ochib  yuborilsa,  sovuq  havo  shkaf  ichiga
kirib idishlarning sinishiga va darz ketishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Paster pechi turli xil harorat tartibida ishlaydi: 160—165°Ñ —
60 daqiqa; 180°Ñ — 15 daqiqa; 200°Ñ — 5 daqiqa.
Suyuqliklar (oziqa muhitlar), fiziologik eritma va boshqalar, sintetik
va rezinali buyumlar sterilizatsiya qilinmaydi, chunki ular erib ketadi.
Qaynatish yo‘li bilan sterilizatsiya qilish
 Qaynatishda sterilizatordan foydalaniladi. Oddiy va elektr sterilizator-
lar mavjud. Shðris, pinset, shisha idishlar, rezinali qo‘lqoplar, kateter
va  zondlar  qaynatiladi.  Sterilizatorga  qaynagan  yoki  distillangan  suv
solinadi  va  20—30  daqiqa  qaynatiladi.  Vaqt  suv  qaynab  chiqqandan
boshlab belgilanadi. Qaynatilganda sporasiz bakteriyalar nobud bo‘ladi,
sporali bakteriyalar saqlanib qoladi, chunki ular chidamli hisoblanadi.
Bug‘ yordamida sterilizatsiya ikki usulda olib boriladi:
1. Yuqori bosim ostida sterilizatsiya qilish.
2. Harakatdagi bug‘ yordamida sterilizatsiya qilish.
Yuqori bosim ostida sterilizatsiya qilish avtoklav asbobida olib
boriladi. Avtoklavlarda faqat maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan shaxslar
ishlashi mumkin. Avtoklav ikki xil bo‘ladi:
1. Vertikal.
2. Gorizontal.
Avtoklav silindr shaklidagi, usti tomonidan issiqlik o‘tkazmaydigan
metall bilan qoplangan. Og‘ir qopqog‘i boltlar yordamida mahkam yopiladi.
Avtoklav ichidagi bosimni nazorat qilish uchun manometri bor. Pastki
qozon  bug‘i  hosil  qilish  uchun,  unga  tashqi  tarafdan  jo‘mragi  orqali
distillangan  suv  quyiladi.  Uchta  teshigi  bor:  bug‘  kirishi  uchun,  bug‘
chiqishi uchun, manometr uchun. Bug‘ chiqishi uchun jo‘mragi mavjud.
Ish  rejimi:
1. Distillangan suv quyiladi va bug‘ chiqarish jo‘mragi ochiladi.
2. Sterilizatsiya qilinadigan materiallar bikslarga solinib, avtoklavga
joylashtiriladi va qopqog‘i yopilib, boltlar bilan mahkamlanadi.

42
3. Elektr tokiga ulanadi.
4. Bug‘  bir  xilda  tovush  chiqargandan  so‘ng,  bug‘  chiqarish
jo‘mragi yopiladi va manometr strelkasi ko‘zdan kechiriladi.
Strelka 0  atm
100°C
0,2 atm 105°C
0,5 atm 112°C
1,0  atm 120°C
1,5 atm 127°C
2,0  atm 134°C
5. Vaqt o‘tgach avtoklav tokdan o‘chiriladi, manometr strelkasi
«0» ga kelguncha poylab turiladi, so‘ng bug‘ chiqarish jo‘mragi ochilib
bug‘  chiqariladi  va  avtoklav  qopqog‘i  orqa  tomondan  turib  o‘ziga
qarab ochiladi.
Avtoklavda to‘liq sterilizatsiya bo‘lganligini yuqori haroratda o‘z
xossasini o‘zgartiradigan oltingugurt, benzoy kislotasi, ISÒE kimyo-
viy  moddalardan  foydalaniladi.  Ular  sterilizatsiya  qilishdan  avval
avtoklavga solib qo‘yiladi va sterilizatsiya tugagandan so‘ng tekshiri-
ladi. Agarda ular rangi o‘zgarib kristall holga aylangan bo‘lsa, steri-
lizatsiya to‘liq bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Harakatdagi  bug‘  yordamida  sterilizatsiya  qilish.  Harakatdagi
bug‘ yordamida sterilizatsiya qilishni avtoklav va Kox asbobida olib
borish mumkin. Avtoklavda yuqorida aytilgandek ishlar olib boriladi,
faqat  bug‘  chiqarish  jo‘mragi  yopiladi.  Jo‘mrak  yopilgandan  so‘ng
avtoklavda bosim ham ortmaydi.
Kox asbobi silindr shaklga ega, konussimon qopqog‘i mavjud,
devori  ikki  qavatdan  iborat,  ustki  qavati  issiqlik  o‘tkazmaydigan
asbest bilan qoplangan. Qopqog‘ining ustida ikkita teshigi bo‘lib,
bug‘ chiqarish va termometr uchun. Ichida ikkita ko‘prigi bor, unga
suv quyiladi. Òeshik chelagi bo‘lib, unga oziqa muhitlar joylashtiriladi
va ko‘prikcha ustiga o‘rnatiladi. Kox asbobini elektr yoki gaz plitasi
ustida qaynatiladi.
Kox asbobida 100°C haroratdan yuqorida o‘z xossasini o‘zgar-
tiradigan mochevina, sutli, uglevodli, jelatinali va boshqa oziqa muhit-
lar sterilizatsiya qilinadi. Sterilizatsiya 3 kun 100°C da 30—60 daqiqa
olib boriladi, bo‘lib-bo‘lib sterilizatsiya qilinadi.
Birinchi  kun  vegetativ  holatdagi  mikroblar  nobud  bo‘ladi.
Sterilizatsiya  tugagach,  oziqa  muhit  solingan  chelakcha  olinib,  uy
haroratida qoldiriladi. Shunda sporali shakldagi mikroblar vegetativ
shaklga aylanadi. Ikkinchi kun sterilizatsiya qilinganda, ular ham nobud
bo‘ladi. Sterilizatsiya to‘liq bo‘lishi uchun uchinchi kun sterilizatsiya
davom ettiriladi.

43
Koxning quyultiruvchi asbobi. Bu asbob, asosan, zardob va tuxum
saqlaydigan  oziqa  muhitlarni  sterilizatsiya  qilish  va  quyultirish
maqsadida qo‘llaniladi.
Koxning quyultiruvchi asbobi metall qutidan iborat, devori ikki
qavatdan iborat, oralig‘i bo‘shliq. Òashqi tarafdan issiqlik o‘tkazmay-
digan asbest bilan qoplangan, bir chetida maxsus teshigi bo‘lib, shu
yerdan distillangan suv quyiladi va teshik qopqog‘i termometr o‘rna-
tilgan qopqoq bilan yopiladi.
Sterilizatsiya  qilinadigan  oziqa  muhit  probirkalarga  solinib,
asbobdagi shtativga quyi holda o‘rnatiladi. Asbob elektr yoki gaz plitasida
qizdiriladi. Borayotgan jarayonni oynali qopqog‘i orqali nazorat qilib
turish mumkin. 90°C da bir soat yoki uch kun bo‘lib-bo‘lib sterilizatsiya
qilinadi.
Òindalizatsiya. Past haroratda bo‘lib-bo‘lib sterilizatsiya qilishga
tindalizatsiya deyiladi. Òarkibida oqsil saqlovchi 60°C dan yuqorida o‘z
xossasini  o‘zgartiruvchi  muhitlar  sterilizatsiya  qilinadi.  Bunda  suv
hammomida 56—58°C da besh kun davomida sterilizatsiya qilinadi.
Pasterilizatsiya. 60—70°C da 1 soat davomida sterilizatsiya qilishga
pasterilizatsiya deyiladi. Bu usulda vino, pivo, sut va sut mahsulotlari
sterilizatsiya qilinib, ular tarkibidagi achituvchi mikroblar o‘ladi va
ular uzoq vaqt saqlanadi.
Mexanik  usulda  sterilizatsiya.  Buning  uchun  Zeyts  filtridan
foydalaniladi. U filtrasbest va sellulozadan tashkil topgan. Ikki xil
filtr  mavjud:  «F»  filtr  yirik  moddalarni  ushlab  qoladi,  «S»  filtr
sterilizatsiyalovchi  filtr  bo‘lib,  bakteriyalarni  ushlab  qoladi,  lekin
viruslarni o‘tkazib yuboradi.
Bu filtr metall plastinka orasiga olinadi va boltlar bilan mahkam-
lanadi. Metall plastinka o‘rtasida suyuqlik o‘tishi uchun teshigi bor,
bu plastinka Erlenmeyer kolbasiga o‘rnatiladi. Kolba ichidagi havo
jo‘mrak orqali so‘rib olinadi, natijada vakuum hosil bo‘ladi. Voronka
orqali suv quyilganda kolbadagi vakuum sharoitiga havo o‘rniga suv
so‘rilib  o‘tadi.
Mexanik usulda sterilizatsiya qilishdan avval, albatta, filtrlar sterili-
zatsiya qilinishi lozim.
Infraqizil nurlar yordamida 200—280°C haroratda vakuum ostida
jarrohlik asboblari 5—8 daqiqa davomida sterilizatsiya qilinadi.
Ultrabinafsha  nur  (UBN)  yordamida  davolash  muassasalarida
bog‘lov xonalari, jarrohlik xonasi, tug‘uruq xonasi, chaqaloqlar yota-
digan xona, bemorlar yotadigan xona, muolaja xonasi, dori tayyor-
laydigan xona, boks, boks oldi va boshqa xonalar sterilizatsiya qilinadi.
Kimyoviy usul. Bu usuldan  oziqa  muhitlar, vaksina va zardoblar-
ning mikroblar bilan ifloslanishini oldini olishda foydalaniladi. Shuning

44
uchun oziqa muhitiga toluol, efir, xloroform qo‘shib tayyorlanadi.
Bu oziqa muhitlari ishlatishdan avval suv hammomida 56°C haroratda
qizdirib yuborilganda bu moddalar uchib  ketadi. Vaksina va zardoblarni
uzoq  vaqt  saqlash  uchun  tayyorlanish  jarayonida  borat  kislotasi,
mertiolit, formalin, toluol, etilen oksidi, propilen oksidi, formaldegid
qo‘shiladi. Bu kimyoviy moddalardan jarrohlik asboblarini, plastmas-
sadan tayyorlangan anjomlarni sterilizatsiya qilishda foydalaniladi.
Biologik usul. Bu usulda, asosan, antibiotiklardan foydalaniladi.
Virusologik laboratoriyalarda viruslarni o‘stirishda boshqa mikroblar
o‘smasligi  uchun  to‘qima  kulturasiga  antibiotiklar  ta’sir  ettiriladi.
Antibiotik mikroblarga o‘ldiruvchan  ta’sir etadi, viruslarga esa ta’sir
etmaydi.
Dezinfeksiya
Mikrobiologik amaliyotda turli xil dezinfeksiyalovchi moddalar-
dan  foydalaniladi:  3—5  %  li  fenol,  5—10  %  li  lizol,  1—5  %  li
xloramin,  3—6  %  li  vodorod  peroksid,  1—5  %  li  formalin,  sulema
1:1000 (0,1 %) eritmalari, 70° li spirt va boshq.
 Patologik materiallar (yiring, najas, siydik, balg‘am, qon, orqa
miya suyuqligi) dezinfeksiyalovchi moddalar bilan zararsizlantiriladi.
Zararsizlantirish quruq xlorli ohak yoki 3—5 % li xloramin eritmasi
bilan olib boriladi.
Zararli material yoki mikrob kulturasi bilan ifloslangan piðetka,
shisha shpatel, buyum va yopqich oynachalar 3 % li fenol yoki vodorod
peroksid eritmasiga 1 kunga solib qo‘yiladi.
Ish tugagach laborant o‘z ish stolini, qo‘lini dezinfeksiyalovchi
moddalar bilan zararsizlantirishi lozim, stol usti 3 % li fenol eritmasi
namlangan  paxta  bilan,  qo‘l  esa  10  % li  xloramin  eritmasi  bilan
zararsizlantiriladi. Qo‘llar salfetka bilan tozalanib, so‘ng sovunli suvda
yuvilib,  chayiladi.
Mikrobni biologik xossasiga patogen mikrobning qanday mu-
hitda o‘stirilganiga qarab, dezinfeksiyalovchi moddaning konsentra-
tsiyasi va ta’sir etish vaqti tanlanadi. Masalan, sulema, fenol, spirt,
oqsilli  substrat  (yiring,  qon,  balg‘am)  zararsizlantirishga  yaroqsiz,
chunki  ular  ta’sirida  oqsillar  ivib  qoladi.  Ivigan  oqsil  mikroblarni
dezinfeksiyalovchi moddalar ta’siridan himoya qiladi.
Sporali mikroorganizmlarni saqlovchi kulturalar 5 % li xloramin,
5 % li faollashtirilgan xloramin, 5—10 % li formalin eritmalari va
boshqa moddalar bilan dezinfeksiya qilinadi. Kun bo‘yi, ish davomida,
ish  tugagandan  so‘ng  dezinfeksiyalashga  oxirgi  yoki  yakuniy
dezinfeksiya  deyiladi.

45
Dezinfeksiyalovchi moddalar va ishchi
eritmalarni  tayyorlash
Xlorli ohak o‘tkir hidli, oq kukun modda, suvda yaxshi erimaydi.
Uning bakteriotsid ta’siri tarkibidagi 25—36 % li faol xlorga bog‘liq.
25 % dan kam faol xlorni saqlovchi xlorli ohak dezinfeksiyalash uchun
yaroqsiz.
Xlorli ohakni noto‘g‘ri saqlash natijasida u pachalanadi va faol
xlorni yo‘qotadi. Parchalanish natijasida issiqlik, namlik, yorug‘lik
ajraladi. Shuning uchun xlorli ohakni quruq, qorong‘i yerda, og‘zi
mahkam yopiladigan idishlarda saqlash lozim.
Quruq xlorli ohak odam va hayvon chiqindilarini zararsizlantirishda
qo‘llaniladi  (200  g  bir  litr  najasga,  10  g  bir  litr  siydikka).
10 % li xlorli ohak eritmasini tayyorlash uchun 1 kg quruq xlorli
ohakni sirli chelakka solinib maydalandi. So‘ng 10 litr sovuq suv quyib
aralashtiriladi, qopqog‘i yopilib bir kunga sovuq joyda qoldiriladi. Biroz
vaqt o‘tgach eritmani bir necha qavatli dokadan o‘tkaziladi. Bu eritmani
qoramtir shisha idishlarda yog‘och qopqoq yopib, salqin joyda
10  kungacha  saqlash  mumkin.  Kerakli  konsentratsiyadagi  ishchi
eritmalar asosiy eritmani qo‘llashdan oldin tayyorlanadi. Xlorli ohakning
0,2 % li eritmasini tayyorlash 1-jadvalda ko‘rsatilgan.
1-jadval
Xlorli ohak eritmasini tayyorlash
i
h
c
h
s
I
g
n
i
n
i
s
a
m
ti
r
e
k
a
h
o
il
r
o
l
x
i
g
a
d
i
s
a
m
ti
r
e
n
e
s
n
o
k
-
r
t t
a
%
,i
s
a
y
i
s
i
n
i
s
a
m
ti
r
e
i
h
c
h
s
I
a
d
h
s
a
l
r
o
y
y
a
t
y
i
s
o
s
a
,i
r
o
d
q
i
m
g
n
i
n
a
m
ti
r
e
l
m
a
v
o
l
I
a
g
r
ti
l
1
a
g
r
ti
l
0
1
2
,
0
5
,
0
0
,
1
0
,
3
0
,
5
0
,
0
1
0
2
0
5
0
0
1
0
0
3
0
0
5
y
i
s
o
s
A
a
m
ti
r
e
0
0
2
0
0
5
0
0
0
1
0
0
0
3
0
0
0
5
y
i
s
o
s
A
a
m
ti
r
e
i
z
i
o
f
g
n
i
n
a
m
ti
r
e
i
h
c
h
s
I
i
n
i
s
a
m
ti
r
e
k
a
h
o
il
r
o
l
x
n
a
g
n
il
o
n
u
h
c
u
h
s
a
l
r
o
y
y
a
t
x
a
g
i
r
o
d
q
i
m
k
a
h
o
il
r
o
l
.i
d
a
n
a
l
q
i
n
a
b
a
r
a
q

46
Xloramin — oq yoki sariq rangli kristall modda bo‘lib, 24—28 % li
faol xlor saqlaydi. Xona haroratida suvda yaxshi eriydi, shuning uchun
ishlatishdan oldin tayyorlanadi. Xloraminning 0,2—10 % li eritma-
lari qo‘llaniladi. Xloraminning turli xil konsentratsiyasini tayyorlash
2-jadvalda ko‘rsatilgan.
2-jadval
Xloraminning turli xil konsentratsiyasini  tayyorlash
%
,i
s
a
y
i
s
t
a
r
t
n
e
s
n
o
K
g
,i
r
o
d
q
i
m
n
i
m
a
r
o
l
X
a
g
r
ti
l
1
a
g
r
ti
l
0
1
2
,
0
5
,
0
0
,
1
0
,
2
0
,
5
0
,
0
1
2
5
0
1
0
2
0
5
0
0
1
0
2
0
5
0
0
1
0
0
2
0
0
5
0
0
0
1
Xloramin  shisha  yoki  sirli  idishlarda  eritiladi.  Uni  usti  yopiq
qoramtir idishlarda 15 kungacha saqlash mumkin.
Faollashtirilgan xloramin. Xloraminga faollashtiruvchi modda 1:1
yoki  1:2 qilib qo‘shilganda xloraminning dezinfeksiyalovchi xususiyati
ortadi.  Faollashtiruvchi  modda  sifatida  xlorid,  sulfat,  ammoniy
nitratidan foydalaniladi.
Faollashtirilgan xloraminning 0,5—1 va 2,5 % li konsentratsiyasi
qo‘llaniladi.  Ularni  ishlatishdan  oldin  tayyorlanadi.  Xloramin  va
ammoniy tuzi alohida tortib olinadi, avval xloramin, so‘ng faollash-
tiruvchi modda eritiladi.
Faollashtiruvchi  moddaning  farqi  shundan  iboratki,  xloramin
qo‘shilganda faol xlor ajralishi tezlashadi. Shuning uchun faollashgan
xloramin vegetativ mikroorganizmlarga emas, sporali kulturalarga ham
o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi. Faollashtirilgan xloramin faqat pastroq
va kichik konsentratsiyada qo‘llaniladi.
Fenol (karbol kislota) — rangsiz kristall, o‘tkir hidli modda, quyosh
nuri, havo, namlik ta’sirida qizil rangga aylanadi. Ular usti qoramtir
shisha idishlarda, yopiq holda yorug‘lik tushmaydigan yerda saqlanadi.
Fenol suvda, spirtda, efir, yog‘larda eriydi.U gigroskopik xossaga
ega bo‘lib qoladi. Suyuq karbol kislotasi 50 % fenol va 10 % suvdan
tashkil topgan.
Uning 3—5 % li suv eritmasi qo‘llaniladi. Uning tayyorlanishi
3-jadvalda ko‘rsatilgan. Issiq suvda (40—50°C) eritilganda, fenolning
faolligi ortadi.

47
3-jadval
Karbol kislota eritmasini tayyorlash
Diqqat! Kristall fenoli yoki suyuq karbol kislotasi teriga tushsa,
og‘ir kuyish keltirib chiqaradi. Shuning uchun katta konsen-
tratsiyali karbol kislotasi bilan ehtiyotkorlikda ishlash lozim,
ishlashdan avval qo‘lga rezina qo‘lqop kiyish yoki vazelin surtish
lozim. Agar teriga tushsa, terini iliq suvda sovunlab yuvish yoki
40° li spirt bilan artish lozim.
1. Mikrobiologik laboratoriyalarda qanday dezinfeksiyalovchi moddalar
qo‘llaniladi?
2.  Xlorli  ohak,  xloramin,  fenollarning  asosiy  xossalari  va  tashqi
ko‘rinishini bayon eting.
3. Sporali  mikroorganizmlarni  zararsizlantirish  uchun  dezin-
feksiyalovchi moddalarning qanday eritmalari qo‘llaniladi?
Zararli  materiallarni  zararsizlantirish
Òekshirib bo‘lingan zararli materiallar ikki usulda zararsizlantiriladi:
1. Fizikaviy usul. Zararli materiallar baklarga solinib, avtoklavga
o‘rnatiladi va 1,5—2 atm  bosim ostida bir soat davomida zararsizlan-
tiriladi. So‘ng avtoklavdan olib, 2 % li sodali sovunli suvda qaynatiladi,
iliq suvda chayiladi.
2. Kimyoviy usul. Zararli material 24 soatga dezinfeksiyalovchi modda-
larga  solib  qo‘yiladi,  vaqt  o‘tgach  olib,  2  %  li  sodali  sovunli  suvda
qaynatiladi, iliq suvda chayiladi. Yangi keltirilgan laboratoriya idishlari
ham 2 % li sodali sovunli suvda qaynatiladi. Iliq suvda chayiladi.
Laboratoriya idishlarini sterilizatsiyaga tayyorlash
Yuvib quritilgan laboratoriya idishlari sterilizatsiyaga quyidagicha
tayyorlanadi:
Piðetkalar — sterilizatsiya qilinishidan avval uchiga paxta tampon
tiqiladi, so‘ng uchidan boshlab 4—5 sm kenglikdagi qog‘oz lentasi
a
t
o
l
s
i
k
l
o
b
r
a
K
i
s
a
m
ti
r
e
i
h
c
h
s
i
%
,i
s
a
y
i
s
t
a
r
t
n
e
s
n
o
k
l
o
b
r
a
k
ll
a
t
s
i
r
K
a
d
.
g
,i
s
a
t
o
l
s
i
k
n
u
h
c
u
h
s
a
l
r
o
y
y
a
t
i
s
a
t
o
l
s
i
k
l
o
b
r
a
k
q
u
y
u
S
a
d
.l
m
,i
r
o
d
q
i
m
r
ti
l
1
r
ti
l
0
1
r
ti
l
1
r
ti
l
0
1
3
5
0
3
0
5
0
0
3
0
0
5
3
3
0
6
—
5
5
0
3
3
0
0
6
—
0
5
5
?
Nazorat  uchun  savollar

48
o‘raladi va unga hajmi yozib qo‘yiladi. Yoki metall penallarga solib,
sterilizatsiya qilinadi.
Petri kosachalari — kosacha orasiga qog‘ozcha qo‘yilib, ortiqchasi
qirqib tashlanadi. Petri kosachalari 3—5 tadan qilib, qog‘ozchalarga
o‘raladi.
Probirkalar — avval probirkalarga qopqoqchalar yasab olinadi.
Òo‘rtburchak qilib qirqilgan doka probirka og‘ziga qo‘yilib, paxta solib
presslanadi,  so‘ng  ið  bilan  bog‘lab,  dokaning  ortiqchasi  kesib
tashlanadi. Probirkalar 10—50 tadan qilib qog‘ozga o‘raladi.
Kolba  —  avval  yuqorida  aytib  o‘tilganidek,  qopqoqcha  yasab
olinadi, so‘ng qog‘ozli qopqoqcha bilan yopiladi.
5-bob.
 MIKROORGANIZMLARNING
ÒABIAÒDA  ÒARQALISHI
Mikroorganizmlar tashqi muhitda keng tarqalgan. Ular tuproqda,
suvda, havoda, odam va hayvon organizmlarida uchraydi. Mikroor-
ganizmlar moddalar almashinuvi jarayonida ishtirok etadi. Ular tashqi
muhitdagi turli sharoitga moslanish xossasiga ega va turli miqdorda
uchrashi mumkin. Har bir obyekt o‘ziga xos xarakterga, mikrofloraga
ega. Mikroorganizmlar haqidagi bilimimiz yuqumli kasalliklar tar-
qalishi va ularni yo‘qotish imkonini beradi.
Òuproq  mikroflorasi
Mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun tuproq eng qulay muhit
hisoblanadi. Òuproqda organik moddalar, mineral birikmalar, namlik
yetarli bo‘lsa, bu ko‘p miqdorda mikroblar to‘planishiga sharoit yaratadi.
Namligi ko‘p bo‘lmagan tuproqda mikroblar ko‘p, cho‘l tuproqlarida
namlik kam bo‘lganligi sababli, mikroblar kam bo‘ladi. Òuproqning
yuza qismiga quyosh nuri, quritish ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun
namroq, 10—20 sm chuqurlikdagi tuproqda mikrob ko‘proq bo‘ladi.
Òuproqning yanada chuqurroq qismida mikroblar miqdori kamayadi.
Òuproq mikroflorasi turlicha: nitrifikatsiya, azogifikatsiya, denitrifi-
katsiya, oltingugurt va temir, bakteriyalar, zamburug‘lar, sodda joni-
vorlar  uchraydi.  Ko‘pgina  mikroblar  tabiatda  organik  moddalarni
parchalashda ishtirok etadi. Mikroblar yordamida tuproqning kimyoviy
tarkibi  va  tuzilishi  o‘zgaradi.  Òuproq  infeksiya  qo‘zg‘atuvchilarni
tarqatuvchi omil bo‘lib ham hisoblanadi.
Odam va hayvon chiqindilari, murdalar, xo‘jalik chiqindilari bilan
birgalikda patogen mikroblar ham tuproqqa tushadi. Ularning ko‘p-

49
chiligi  oziq-ovqatlarning  yetishmovchiligi,  quyosh  nuri  va  antago-
nistik mikroblar ta’sirida nobud bo‘ladi. Lekin ayrim mikroblar tuproqda
bir necha oylab, yillab saqlanishi mumkin. Òuproq orqali gazli gangrena,
qoqshol, kuydirgi, botulizm va boshqa mikroblar tarqaladi.
Suv  mikroflorasi
Ochiq suv havzalari ko‘pgina mikroblarning yashashi uchun tabiiy
sharoit bo‘lib hisoblanadi. Suvga ular tuproq, odam va hayvon chiqindilari,
tashlandiqlar, chiqindi suvlar orqali tushadi. Suvda ichak tayoqchasi, qorin
tifi, vabo qo‘zg‘atuvchilari uzoq vaqt saqlanadi va bo‘linib ko‘payadi.
Aholiga yaqin joylashgan suv havzalari ko‘proq ifloslanadi, chunki
u yerga aholi chiqindilari, xo‘jalik va sanoat suvlari tashlanadi. Shuning
uchun bu suvning mikroflorasi turlicha bo‘ladi.
Suv  mikroflorasi  suv  havzalarining  ifloslanish  darajasiga,  asosan,
organik birikmalar bilan ifloslanganligiga bog‘liq. Suvda doimo o‘zini
o‘zi tozalash jarayoni ketadi. Mikroblar quyosh nuri, kimyoviy mod-
dalar,  cho‘kish,  mikroorganizmlar  ishlab  chiqaradigan  antibiotik
moddalar, zamburug‘lar va suv o‘simliklari ta’sirida nobud bo‘ladi.
Dengiz va okeanda ham mikroblar bo‘ladi, lekin kamroq miqdorda.
Yerosti suv havzalaridagi, buloqdagi suvlar ancha toza suv hisoblanadi.
Suv orqali yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi qo‘zg‘atuvchilardan
ichak infeksiya qo‘zg‘atuvchilari, poliomiyelit, tularemiya, leptospiroz,
vabo qo‘zg‘atuvchilari bo‘lib, epidemiyani keltirib chiqarishi mumkin.
Suvning  ifloslanishi  bartaraf  etilishi  bilan  yuqumli  kasalliklar
kelib chiqishining oldi olinadi.
Havo  mikroflorasi
Havoda mikroblarning rivojlanishi uchun oziq muhitlar bo‘lmaydi.
Undan tashqari, quyosh radiatsiyasi, haroratning o‘zgarishi va boshqa
omillar mikroblarga o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi. Shunga qaramas-
dan havoda ma’lum miqdorda mikroblar uchraydi, ular tuproqning
yuza qismidan chang bilan havoga ko‘tariladi. Havodagi mikroblar
o‘zgaruvchandir.  Sanoat  shaharlarida  havo  iflos,  qishloqlarda  esa
tozaroq, o‘rmon, dengiz, tog‘larda havo toza bo‘ladi. Mikroblar havo-
ning yuqori qismida pastki qismiga qaraganda kamroq bo‘ladi, qishda
esa yozga qaraganda kamroq bo‘ladi. Patogen mikroblar havoga be-
morlar yo‘talganda, aksirganda, gaplashganda, shuningdek, ifloslan-
gan tuproq va moddalardan tarqaladi. Bunga havo-tomchi yo‘li orqali
tarqalish  deyiladi.  Masalan,  bo‘g‘ma,  griðp,  qizamiq.  Bunda  havo
changi orqali kokklar, sil, kuydirgi, sporali mikroorganizmlar tarqa-
ladi. Bularning oldini olish uchun dokali niqob taqish tavsiya etiladi.

50
Inson  organizmining  mikroflorasi
Inson  organizmining  normal  mikroflorasi  mikro  va  makro-
organizmlarning o‘zaro ta’siri natijasida evolutsiya jarayonida yuzaga
keladi.  Organizmning  ma’lum    qismi  va  a’zolari  uchun  xarakterli
mikroblar turining yig‘indisi biotsinoz—organizmning normal hayot
faoliyati uchun zarurdir. Biotsinozning buzilishi, uning uchun odatdan
tashqari  mikroorganizmlarning  hosil  bo‘lishi,  ayniqsa,  kasallik
qo‘zg‘atuvchisi mikroblarning yuzaga kelishi, yuqumli kasalliklarni
keltirib chiqaradi.
Homiladorlik vaqtida homila steril bo‘ladi. Bola tug‘ilayotgan vaqtda
onaning  tug‘ilish  kanali  orqali  unga  mikroorganizmlar  tushadi.
Shuningdek, ona terisidan, doyalar qo‘lidan, atrofdagi buyumlar va
havodan bola organizmiga mikroorganizmlar tushadi.
Inson hayoti davomida mikroflora xarakteri o‘zgarib turadi. Lekin
ma’lum a’zolar uchun doimiy xarakterlidir.
Odamning ichki a’zolari, odatda, sterildir (qon, miya, jigar va
b.). Òashqi muhit bilan aloqada bo‘lgan a’zo va to‘qimalar o‘zida
mikroorganizmlar  saqlaydi.
Òeri mikroflorasi yetarlicha doimiydir. U stafilokokk, streptokokk,
difteroidlar,  spora  hosil  qiluvchi  bakteriyalar  xamirturushga  xos
zamburug‘lar bilan namoyon bo‘ladi. Ular uchun teri va yog‘ bezlari
ajratadigan moddalar, o‘lik hujayralar va parchalanish mahsulotlari
oziqa hisoblanadi. Mikroorganizmlar toza teriga tushganda, terida
doimo yashaydigan bakteriyalar va turli xil bezlar ishlab chiqaradi-
gan  mahsulotlar  ta’sirida,  odatda,  nobud  bo‘ladi.
Òerining ifloslanishi patogen mikroorganizmlarning rivojlanishiga
yordam beradi. Shuning uchun terini doimo toza tutish katta aha-
miyatga ega.
Og‘iz  bo‘shlig‘i  mikroflorasi  ko‘p  va  turli-tumandir.  Harorat,
namlik, oziq moddalarning doimiyligi, so‘lakning ishqoriy reaksiya-
liligi mikroorganizmlar rivojlanishi uchun qulay sharoit hisoblanadi.
Òurli xil kokklar, sut kislota bakteriyalari, difteroidlar, spiroxetalar,
aktinomitsetlar,  xamirturushga  xos  zamburug‘lar  va  urchuqsimon
tayoqchalar ustunlik qiladi.
Og‘iz bo‘shlig‘i mikroorganizmlari tish kariyesi, stomatit, yum-
shoq  to‘qimaning  yallig‘lanishi  kelib  chiqishiga  sabab  bo‘ladi.
Yallig‘lanish jarayonining birinchi  bosqichida streptokokklar, bak-
teriodlar, aktinomitsetlar ustunlik qiladi. Kariyes yuzaga kelishi nati-
jasida unga yiring hosil qiluvchi bakteriyalar, protey, klostridiylar va
boshqalar qo‘shiladi. Bu kasalliklarning oldini olishda og‘iz bo‘shlig‘i
gigiyenasi katta ahamiyatga ega.

51
Me’da va ichak yo‘li mikroflorasi. Me’da suyuqligining kislotaliligi
ortganida, me’da mikroflorasi kamayadi. Ingichka ichakda ishqoriy sharoit
bo‘lishiga qaramasdan mikroorganizmlar kamdir. Chunki ularga fermentlar
yomon  ta’sir  ko‘rsatadi. Mikroorganizmlarning  bo‘linib  ko‘payishi
uchun yo‘g‘on ichak qulay sharoit hisoblanadi. Inson hayoti davomida
yo‘g‘on ichak mikroflorasi o‘zgarib turadi: emizikli bolalarda sut kislota
hosil qiladigan bakteriyalar, kattalarda bakteriodlar, bifidum-bakte-
riyalar, ichak tayoqchalari, najas streptokokklar va boshqalar uchraydi.
Najasda turli xil mikroorganizmlarni uchratishimiz mumkin.
Nafas yo‘li mikroflorasi odam nafas olayotgan havo bilan birga
turli xil va ko‘p mikroorganizmlarni qabul qiladi. Ularning ko‘pchiligi
burun shillig‘ida ushlanib qoladi yoki yuqori nafas yo‘li o‘lik epiteliy-
lari bilan tashqariga chiqariladi. Burun, halqumda, yutqinda, asosan,
stafilokokk,  streptokokk,  difteroidlar  va  boshqalar  uchraydi.  Orga-
nizm bo‘shashishi (muzlashi, jarohat olishi, oriqlab ketishi) natijasida,
yuqori  nafas  yo‘lida  doimo  yashovchi  mikroorganizmlar  turli  xil
kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunda nafas yo‘lining pastki
qismlarini (bronxitlar, o‘pkaning yallig‘lanishi) shikastlaydi.
Ko‘z  shilliq  qavatining  mikroflorasi.  Ko‘z  mikroflorasi  kamdir,
chunki yosh tarkibidagi lizotsin moddasi ularga o‘ldiruvchan ta’sir
ko‘rsatadi. Shunga qaramasdan, stafilokokklar va difteroidlarni uchra-
tishimiz mumkin.
Qin mikroflorasi. Ayol kishining hayoti davomida qin mikroflorasi
o‘zgaradi. Qizlarda kokk florasi uchrasa, ayollarda Dederleyn tayoq-
chalari  ko‘p  bo‘ladi.
Odamning normal mikroflorasi uning  sog‘lig‘ini saqlashda muhim
sharoit bo‘lib hisoblanadi. Organizm sistemasidagi mikrob biotsinoz
buzilishi, patologik jarayonning kelib chiqishi, organizmning himoya
funksiyasi pasayishi, disbakterioz kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
1. Òuproq, suv, havo mikroflorasi nima bilan xarakterlanadi?
2. Odam tanasidagi normal mikrofloraning roli qanday?
6-bob.
 OZIQA MUHIÒLAR VA MIKROBIOLOGIK
ÒEKSHIRISHLAR
Mikrobiologik  tekshirish  deb,  tekshirish  materiallarini  oziqa
muhitiga ekib, mikroorganizmlarning sof kulturasini ajratib olish va
ularning xossalarini o‘rganishga aytiladi. Sof kultura deb, bir turdagi
mikroorganizmlardan iborat kulturaga aytiladi. Bu yuqumli kasalliklarga
?
Nazorat  uchun  savollar

52
tashxis qo‘yishda, mikroblarning turi va tiðini aniqlashda, tekshirish
ishlarida, mikroblarning hayot davomida ishlab chiqaradigan modda-
larini (toksinlar, antibiotiklar, vaksina va b.) olishda kerak.
Mikroorganizmlarni o‘stirishda—kultivatsiyalashda, ya’ni sun’iy
sharoitda o‘stirish (alohida substraktlar, oziqa muhitlar) zarur. Orga-
nizmlar  muhitida  mikroorganizmlar  hayotdagi  barcha  jarayonlarni
(oziqlanadi, nafas oladi, bo‘linib ko‘payadi va b.) bajaradi, shuning
uchun ularni kultivatsiyalovchi muhitlar deb ham ataladi.
Oziqa muhitlar
Oziqa muhitlar mikrobiologik ishning asosi hisoblanadi va ularning
sifati  barcha  tekshirish  natijalari  bilan  bog‘liq.  Oziqa  muhitlar
mikroblarning hayoti uchun eng yaxshi sharoit bo‘lishi lozim.
Oziqa muhitlariga qo‘yiladigan talablar
Oziqa muhitlar quyidagi talablarga javob berishi lozim:
1.  Òo‘yimli  bo‘lishi  kerak,  ya’ni  mikroorganizm  energiyasining
yetarlicha oziqlanishini qoniqtiradigan bo‘lishi lozim. Bularga orga-
nogenlar,  mineral  (noorganik)  moddalar,  mikroelementlar  kiradi.
Mineral moddalar mikroelementlar tuzilishini va fermentlarni faollashti-
ribgina qolmay, muhitning fizikaviy va kimyoviy xossalarini (osmotik
bosimi, pH va b.) aniqlab beradi. Ayrim mikroorganizmlarni o‘stirishda
oziqa muhitiga o‘stirish omillari — vitaminlar, ayrim aminokislotalar
va boshqalar qo‘shiladi, chunki hujayra ularni sintezlay olmaydi.
Diqqat! Mikroorganizmlar  tirik  mavjudotga  o‘xshash  ko‘p
miqdorda suvga muhtoj bo‘ladi.
2. Vodorod ion (pH) ko‘rsatkichi optimal darajada bo‘lishi lozim.
Muhitning optimal reaksiyasi hujayra qobig‘ining o‘tkazuvchanligiga va
mikroorganizmlarning  oziqa muhitlarni hazm qilishiga ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Ko‘pgina patogen bakteriyalar uchun kuchsiz ishqoriy sharoit
optimaldir (7,2—7,4). Masalan, vabo vibrioni uchun optimal ishqoriy
sharoit (pHi 8,5—9,0) va sil qo‘zg‘atuvchisi uchun kuchsiz kislotali
(pHi 6,2—6,8) sharoit optimal muhit bo‘lib hisoblanadi.
3. Mikrob hujayrasi uchun oziqa muhiti izotonik bo‘lishi, ya’ni
muhitning osmatik bosimi hujayra ichidagi bosim bilan bir xil bo‘-
lishi lozim. Ko‘pgina mikroorganizmlar uchun 0,5 % li natriy xlor
eritmasi optimal muhit mos keladi.
4. Steril bo‘lishi lozim, begona mikroorganizmlar bo‘lishi o‘rga-
nilayotgan mikroblar o‘sishiga, uning xossalarini o‘rganishga to‘sqinlik
qiladi.

53
5. Zich oziqa muhitlar nam bo‘lishi, mikroorganizmlar uchun
optimal konsistensiyaga ega bo‘lishi kerak.
6. Oksidlanish-qaytarilish potensialiga ega bo‘lishi lozim, ya’ni
oladigan va beradigan elektron moddalar nisbatiga ega bo‘lishi kerak.
pH  indeksida  potensial  oziqa  muhit  kislorod  bilan  to‘yinganini
ko‘rsatadi. Bir mikroorganizmlarga yuqori potensial, boshqalari uchun
past potensial kerak. Masalan, anaeroblar: RH
2
 indeksi 5 tadan ko‘p
bo‘lmaganda,  aeroblar  RH
2 
indeksi  10  tadan  past  bo‘lmaganda
bo‘linib ko‘payadi, ko‘pgina muhitlarning oksidlanish potensiali aerob
va fakultativ anaeroblarga qo‘yilgan talablarni qoniqtiradi.
7.  Kulturaning  o‘sganini,  boshqa  mikroorganizmlar  ta’sirida
ifloslanganligini aniqlash uchun oziqa muhitlar tiniq bo‘lishi lozim.
Oziqa muhitlarining tasnifi
Òurli xil mikroorganizmda oziqa muhitlar va muhitlarning xossasiga
talab bir xil emas. Òekshirish maqsadiga qarab u yoki bu oziqa muhitlar
tanlanadi. Hozirgi vaqtda xilma-xil oziqa muhitlar taklif qilingan tasnif
asosi qilib quyidagi xossalari olingan:
1. Òayyorlanishiga ko‘ra, oziqa muhitlar tabiiy va sun’iylarga bo‘-
linadi. Òabiiy oziqa muhit o‘simlik va hayvon mahsulotlaridan tayyor-
lanadi. Hozirgi vaqtda qimmatli mahsulotlar (go‘sht va b.) o‘rnini
bosuvchi: suyak va baliq unlari, oziq-ovqat achitqisi, quyilgan qon
va boshqalar, oziq-ovqat hisoblanmaydiganlar bilan almashtirish yo‘lga
qo‘yilgan. Shunga qaramasdan,  tabiiy mahsulotlardan tayyorlanadigan
oziqa muhitlar  tarkibi  juda murakkab va ishlatilayotgan xomashyoga
qarab o‘zgaradi. Bu muhitlardan keng ko‘lamda foydalaniladi. Ular
kimyoviy toza organik va anorganik birikmalardan tayyorlanadi. Sun’iy
muhit ikki marta distillangan suvda suyultirilgan va aniq ko‘rsatilgan
konsentratsiyada olinadi. Bu muhitlarning ahamiyatli tomoni shundaki,
ularning tarkibi doimo saqlanadi (ularga aniq, qancha va qanday mod-
dalar kiradi), shuning uchun bu muhitlar oson qayta ishlab chiqariladi.
2. Zichlik darajasi (konsistensiyasi)ga ko‘ra suyuq, zich va yarim-
suyuq  turlarga  bo‘linadi.  Zich  va  yarimsuyuq  oziqa  muhitlardan
tayyorlanadi. Suyuq oziqa muhitlarga agar-agar yoki  jelatin qo‘shilsa,
zich va yarimsuyuq muhit hosil bo‘ladi.
Agar-agar  polisaxarid  modda,  dengiz  suv  o‘tlaridan  olinadi.
U  mikroorganizmlar  uchun  oziqa  bo‘lib  hisoblanmaydi  va  faqat
muhitni zichlashtirishda foydalaniladi. 80—100°Ñ haroratda eriydi.
40—45°Ñ haroratda qotadi.
Jelatina hayvon oqsili, 25—30°Ñ jelatinali muhitlarda eriydi. Shu-
ning uchun ularda kulturalar xona haroratida o‘stiriladi. pH 6,0 dan

54
past va 7,0 dan yuqori bo‘lganda, muhitlarning zichligi kamayadi va
ular yomon soviydi. Ayrim mikroorganizmlar jelatinadan oziqlanish
moddasi sifatida foydalanadi — ular o‘sganda muhit suyuladi.
Bundan  tashqari,  zich  muhit  sifatida  qonning  ivigan  zardobi,
ivitilgan  tuxum,  kartoshkali  muhitlar  qo‘llaniladi.
1. Òarkibiga ko‘ra, muhitlar oddiy va murakkab muhitlarga bo‘-
linadi. Ularga go‘sht-peptonli sho‘rva (GPSH), go‘sht-peptonli agar
(GPA), Xottinger agari va sho‘rvasi, peptonli suv va oziqali jelatina
kiradi. Murakkab muhitlar tayyorlash uchun oddiy oziqa muhitlariga
qon, zardob, uglevodlar va mikroorganizmlarning bo‘linib ko‘payishi
uchun  zarur  bo‘lgan  moddalar  qo‘shiladi.
2. Qo‘llanilishiga ko‘ra:
a) asosiy oziqa muhitlari ko‘pgina patogen mikroorganizmlarni
o‘stirish uchun qo‘llaniladi. Bularga GPA, GPSH, Xottinger agari
va sho‘rvasi, peptonli suv kiradi;
b) maxsus oziqa muhitlari oddiy oziqa muhitlarda o‘smaydigan
mikroorganizmlarni  o‘stirish  va  ajratib  olish  uchun  qo‘llaniladi.
Masalan,  streptokokklarni  o‘stirish  uchun  oziq  muhitlarga  shakar,
pnevmokokk  va  meningokokklar  uchun  qon  zardobi,  ko‘kyo‘tal
qo‘zg‘atuvchisi uchun qon qo‘shiladi;
d) elektiv (tanlanib olingan) muhitlar ma’lum turdagi mikroor-
ganizmlarni  o‘stirish  uchun  ishlatiladi.  Bu  muhit  mikroorganizm-
larning o‘sishiga to‘sqinlik qiladigan muhitlardir. Masalan, o‘t suyuq-
ligi qo‘shilgan muhit ichak tayoqchasining o‘sishiga to‘sqinlik qilib,
qorin tifi qo‘zg‘atuvchisining o‘sishiga sharoit yaratadi. Oziqa mu-
hitlari  ma’lum  antibiotiklar,  tuzlar  erishi  yoki  pH  ning  o‘zgarishi
natijasida elektiv muhitga aylanadi.
Suyuq elektiv muhitlarni boyituvchi muhitlar deb ham ataladi.
Masalan, pH 8,0 teng peptogen suv, pH shunday muhitlarda vabo
vibrioni bo‘linib ko‘payadi, boshqa mikroorganizmlar o‘smaydi;
e)  differensial-diagnostik  muhitlar  deb,  bir  turdagi  mikroblar
boshqa turdagi mikroblardan fermentativ faolligiga ko‘ra farqlanuvchi
muhitlarga aytiladi. Masalan, uglevodli va indikatorli Gissa muhitlari
uglevodni parchalovchi mikroorganizmlar o‘sganda, muhitning rangi
o‘zgaradi;
f) konservatsiyalovchi muhitlar — birlamchi ekish va tekshirish
materialini  laboratoriyaga  jo‘natish  uchun  qo‘llaniladigan  muhit-
lardir. Bu muhitlar patogen mikroorganizmlarni o‘lishdan saqlaydi,
saprofitlar  esa  nobud  bo‘ladi.  Masalan,  glitserinli  aralashmadan
qator ichak bakteriyalarini aniqlashda, natijasini tekshirishda foydala-
niladi.

55
1. Oziqa muhitlar qanday talablarni bajarishi lozim?
2. Òayyorlanishiga ko‘ra, oziqa muhitlar qanday tasniflanadi?
3. Muhitlarni zichlashtirishda nimadan foydalaniladi?
4. Oddiy oziqa muhitlarga nimalar kiradi va ular qanday maqsadda
qo‘llaniladi?
5.  Qanday  muhitlar  murakkab  muhitlar  deyiladi,  buning  asosida
nima yotadi?
6. Qanday muhitlarda mikroblarning fermentativ faolligi o‘rganiladi?
7. Bir turdagi mikroblarning o‘sishi va ikkinchi turdagi mikroblarning
o‘sishiga to‘sqinlik qiladigan muhitlarga qanday muhitlar deyiladi?
Muhitlarni tayyorlash
Oziqa muhitlarni tayyorlash quyidagi bosqichlarda olib boriladi:
1. Muhitni pishirish.
2. pH ko‘rsatkichini optimal darajaga tenglashtirish.
3. Yoritish.
4. Filtrlash.
5. Quyish (qadoqlash).
6. Sterilizatsiya qilish.
7. Nazorat qilish.
Pishirish
Oziqa muhitlarni elektr yoki gazli plitalarda, suv hammomida,
avtoklavda yoki bug‘da isitiladigan qozonlarda pishiriladi.
Oziqa muhitlarda pH ni aniqlash
Oziqa muhitlarda pH ikki usulda aniqlanadi:
1. Indikator qog‘ozi yordamida. Òaxminan aniqlanadi.
2. pH potensiometr (shisha elektrodlar) yordamida pH-metrning
aniqlash  tartibi.
Vodorod ion konsentratsiyasini (pH) aniqlashda intek, pH, (JSE)
DO meter asbobidan foydalanamiz. Asbobni ishlatish uchun maxsus
berilgan pH-4, pH-7, pH-10 eritmalaridan foydalaniladi.
Asbob tok manbayiga ulanadi, elektrodlar CH
2
—ATC tomonga
ulanadi, chunki pH ni aniqlashda «B» kanalidan foydalaniladi. POWER
bosiladi, channel «B»ga to‘g‘rilanadi, «B» kanal pH da bo‘lishi kerak.
Elektrod  har  bir  buffer  eritmaga,  ya’ni  pH-4,  pH-7,  pH-10  ga
solinganda,  elektrod  distillangan  suv  bilan  2  marta  yuviladi  va
salfetkada artilishi shart.
?
Nazorat  uchun  savollar

56
1. pH-4 li idishga elektrod tushiriladi:
a)  POWER  bosiladi.
b)  RESET  bosiladi.
d)  READY  MEASURE  knopkalari  bosiladi,  ekran  kuzatiladi,
oxirgi bosqichigacha kuzatish zarur, ekranda pH-4 ni ko‘rsatsa, ya’ni
POWER bosilsa, ekran o‘chadi. So‘ngra elektrodni distillangan suvda
yuvib (2 marta), salfetkada artiladi.
2. Shu tartibda pH-7, pH-10 lar ham kuzatiladi.
3. Hamma pH lar normal holatda ekanligiga ishonch hosil qilin-
gach, tajribamizdagi eritmaning pH ini aniqlashimiz lozim.
Yoritish
Agar oziqa muhit pishirilayotganda xiralashsa yoki loyqalansa,
u yoritiladi. Buning uchun oziqa muhit 50°C gacha qizdiriladi, tu-
xum  oqiga  2  miqdor  suv  aralashtirilib  qo‘shiladi  va  aralashtirilib
qaynatiladi. Òuxum oqi ivib, muhitdagi erimay, aralashmay muallaq
yurgan zarrachalarni cho‘kmaga olib tushadi. Bunda tuxum oqi o‘r-
niga qon zardobidan ham foydalanish mumkin (20—30 ml zardob
1 ml muhitga).
Filtrlash
Suyuq va eritilgan jelatinali muhitlar qog‘oz yoki material filtr
orqali filtrlanadi. Zich oziqa muhitlarini filtrlash qiyinroq, chunki
ular tez zichlanadi. Asosan, ular paxta, doka filtr orqali filtrlanadi.
Issiq avtoklav, isitilgan voronka va muhit issiqligida qog‘oz va matoli
filtrlardan ham foydalanish mumkin.
Filtrlashni  cho‘ktirish  usuli  bilan  almashtirishimiz  mumkin.
Buning uchun muhitni baland silindrga qo‘yib, avtoklavda eritiladi.
Muhit asta-sekin sovishi natijasida erimagan, muallaq yurgan zarra-
chalar silindr tagiga cho‘kadi. Ertasi kuni cho‘kma qismini pichoq
bilan olib tashlaymiz. Òiniq qolgan qismini alohida idishga olamiz va
eritib idishlarga quyamiz.
Quyish
Muhitlar probirkalarga 3—5 ml yoki flakon, kolba, butilkalarga
10  ml  hajmda  quyiladi,  to‘latib  yuborish  mumkin  emas.  Chunki
sterilizatsiya  vaqtida  qopqog‘i  namlanishi  mumkin,  bunda  muhit
sterilligini yo‘qotadi. 100°C dan yuqori haroratda sterilizatsiya qilinadigan
muhitlarni quruq, toza idishlarga quyish mumkin. Pastroq haroratda
sterilizatsiya qilinadigan muhitlarni, albatta, steril idishlarga quyish lozim.

57
Muhitlarni voronka, uchi Mor qisqichi bilan qisilgan rezina naycha
orqali yoki o‘lchamli buretka, dozator, shpris-piðetka va boshqalar
yordamida  quyiladi.  Idishlar  paxta-doka  qopqoqlar  bilan  yopilib,
ustidan qog‘oz qalpoqcha bilan yopiladi.
Sterilizatsiya
Oziqa muhitlarni sterilizatsiya qilish ularning tarkibiga bog‘liq.
Ularni sterilizatsiya qilish tartibi 4-jadvalda ko‘rsatilgan.
4-jadval
Oziqa muhitlarni sterilizatsiya qilish
a
q
i
z
O
ti
h
u
m
a
z
il
ir
e
t
S
t a
y
is
i
b
it
r
a
t
i
m
o
n
g
n
i
n
b
o
b
s
A
t
a
r
o
r
a
H
t
q
a
V
a
q
i
z
o
y
i
d
d
O
it
i
h
u
m
a
q
i
z
o
b
a
k
k
a
r
u
M
ir
a
lt
i
h
u
m
.
1
,i
lt
u
s
,i
l
d
o
v
e
l
g
U
il
a
n
it
a
l
e
j
.
2
il
b
o
d
r
a
z
(
il
li
s
q
O
h
c
i
z
il
m
u
x
u
t
i
k
o
y
)
r
a
lt
i
h
u
m
.
3
q
u
y
u
s
il
li
s
q
O
r
a
lt
i
h
u
m
v
a
l
k
o
t
v
A
g
n
i
n
v
a
l
k
o
t
v
A
m
a
k
h
a
m
i‘
g
o
q
p
o
q
y
n
a
d
s
a
m
li
p
o
y
o i
k
x
o
K
i
b
o
b
s
a
x
o
K
i
h
c
v
u
ti
v
I
i
b
o
b
s
a
i
m
o
m
m
a
h
v
u
S
r
o
t
a
v
it
k
a
n
i
i
k
o
y
i
b
o
b
s
a
1
(
C
°
0
2
1
)
m
t
a
‘
g
u
b
(
C
°
0
0
1
)
i
m
i
q
o
C
°
5
8
—
0
8
C
°
5
9
C
°
8
5
a
q
i
q
a
d
0
2
a
q
i
q
a
d
0
6
—
0
3
3
-
‘
o
b
-
b
il
‘
o
b
(
n
u
k
a
z
il
ir
e
t
s
b
il
t
,
a
y
is
n
u
k
3
n
a
d
t
a
o
s
1
)
t
a
o
s
1
t
a
o
s
1
(
n
u
k
4
—
3
t
e
k
-
a
m
t
e
k
)
Òayyorlangan  muhitlarning  sterilligini
nazorat qilish:
A. Steril muhitlar termostatda ikki kunga qoldiriladi, vaqt o‘tgach,
olib tekshiriladi. Agar muhitimizda mikrob kulturasi o‘smagan bo‘lsa,
oziqa muhit steril hisoblanadi.
B. Kimyoviy nazorat. Oziqa muhitining pHi, penton, azot xloridlari
aniqlanadi, ularning miqdori retseptdagi ko‘rsatkichlarga to‘g‘ri kelishi
lozim.
D. Biologik nazorat — tayyorlangan muhitlarga tanlangan maxsus
mikrob kulturasi ekiladi. Agar mikrob kulturasi o‘ssa, demak, oziqa
muhit mikroblarning o‘sishi uchun layoqatli hisoblanadi.

58
1. Oziqa muhitlarning pH qanday aniqlanadi?
2. Ko‘pgina patogen mikroblar uchun oziqa muhitning pH qanday
bo‘lishi lozim?
3. Agarli muhitlar qanday haroratda eriydi va zichlanadi?
4. Oksidli va uglevodli muhitlar quyiladigan laboratoriya idishlari
qanday tayyorlangan bo‘lishi lozim?
Ekish usullari
Ekish bakteriologik tekshirishning asosiy bosqichi hisoblanadi.
Òekshirish materiali, maqsad va oziqa turiga qarab turli xil usullarda
ekiladi. Ularning maqsadi qo‘shimcha, begona mikroblar ekilishidan
himoya qilishdan iborat. Shuning uchun havoni ortiqcha harakatga
keltirmasdan tez ishlash lozim bo‘ladi. Ekish vaqtida gaplashishga
ruxsat etilmaydi. Oziqa muhitga ekishni boksda bajarish maqsadga
muvofiqdir.
Diqqat! Zararli material bilan ishlayotgan vaqtda shaxsiy xavf-
sizlik qoidalariga rioya qilishni unutmang!
Probirkadan probirkaga ekish: o‘sgan mikrob kulturalar probirka
va oziqa muhitli probirka biroz egilgan holda chap qo‘lning katta va
ko‘rsatkich barmoqlari orasida ushlanadi, probirkalar uchi bir tekis-
likda turishi kerak. Mikrob kulturali probirka o‘ziga yaqin tomonda
ushlanadi. Bakteriologik qovuzloqni o‘ng qo‘lda ruchka ushlangandek
ushlanadi va avval tik, so‘ng gorizontal holda cho‘g‘lantiriladi. O‘ng
qo‘lning kaft cheti va kichik barmoq bilan probirkalar qopqog‘i bir
vaqtning o‘zida ochiladi. Probirkalar qopqog‘i siltanib tortilmasdan,
burab  asta  ochilishi  lozim.  Ularning  og‘zi  alangadan  o‘tkaziladi,
cho‘g‘lantirilgan bakteriologik  qovuzloq alanga ustida probirka ichiga
kiritiladi, devorida sovitiladi, tekshirilayotgan materialdan ozgina olib,
asta-sekin oziqa muhitli probirkaga solib ekiladi.
Òekshirish materiali suyuq oziqa muhitiga probirka devoriga surtilib,
muhit bilan yuvilib, chayqatib ekiladi.
Suyuq oziqa muhiti tampon yordamida ekilganda, tampon oziqa
muhitga cho‘ktiriladi va 3—5 soniya chayqatiladi. Zich oziqa muhit
ekilayotgan  tamponning  hamma  tomoni  aylantirilib  oziqa  muhit
yuzasiga surtiladi, ekib bo‘lingach, tampon laboratoriyaga olib ke-
lingan probirkaga solinadi va avtoklavda zararsizlantiriladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

59
Diqqat!  Muhit  to‘kilib  ketmasligi  yoki  probirka  qopqog‘ini
namlamasligi lozim.
Qiyshiq agarga ekish. Cho‘g‘lantirilgan bakteriologik qovuzloq
yordamida olingan material qiyshiq agarning kondensatsion suyuqligiga
aralashtiriladi va oziqa muhit yuzasiga shtrixsimon holda yuqoriga qarab
ekiladi. Òik agarga tekshirish materiali bakteriologik qovuzloq yordamida
(ukol) sanchib ekiladi. So‘ng alangadan o‘tkazilib yopiladi va bakte-
riologik qovuzloq cho‘g‘lantiriladi.
Suyuq materialni steril piðetka yordamida ekish mumkin. Ekib
bo‘lgach, piðetkani dezinfeksiyalovchi moddaga solib qo‘yiladi.
Probirkadagi  muhitga  Petri
kosachasidagi  kulturadan  olib  ekish
Petri kosachasidagi o‘sgan kultura kosachasining orqa tomonidan
qalamcha  yordamida  belgilanib  olinadi  va  o‘rganiladi,  so‘ngra
kosachaning qopqog‘i yuqoriga qilinib oldinga qo‘yiladi. Bakteriologik
qovuzloq avval tik, keyin gorizontal holda cho‘g‘lantirilib, mikrob
kulturasini o‘smagan yerga tekkizilib sovitiladi, so‘ng bakteriologik
qovuzloq yordamida belgilangan shubhali koloniyaning yarmi olinadi
va kosachaning qopqog‘i yopilib, so‘ng chap muhitli probirkaga yuqorida
aytilgandek  ekiladi.  Petri  kosachasi  to‘nkarib  qo‘yiladi,  qovuzloq
cho‘g‘lantiriladi.
Petri kosachasidan agarga ekish.
Shpatel bilan ekish
Shpatel bir uchi uchburchak shishali yoki metall naycha. Chap
qo‘lning bosh va ko‘rsatkich barmog‘i yordamida Petri kosachasining
qopqog‘i ochiladi. Òekshirish materiali olingan shpatel kosacha ichiga
kiritiladi va shpatelda tekshirish materiali qolmaguncha aylanma harakat
qilib ekiladi. So‘ng shpatel kosacha ichidan chiqariladi va kosacha
qopqog‘i bekitiladi. Shisha shpatel dezinfeksiyalovchi moddaga solinadi,
metall shpatel esa spirt lampasi alangasida cho‘g‘lantiriladi.
Qovuzloqda ekish
Oz miqdorda ekiladigan material (ayrim hollarda ekiladigan ma-
terial steril izotonik eritmada yoki sho‘rvada aralashtiriladi) bakte-
riologik qovuzloq yordamida Petri kosachadagi agarning chetiga surtib
olinadi va qovuzloq uzilib kosachaning u devoridan bu devoriga qarab
shtrix holda ekiladi, ortiqchasi alangada kuydiriladi.

60
Sektorlab ekish
Petri kosachasi orqa tomondan qalamcha bilan sektorlarga bo‘linadi.
Bakteriologik  qovuzloqqa  u  chiziqdan  bu  chiziqqa  qarab  ekiladi.
Ekilayotgan vaqtda chizig‘idan o‘tib ketmaslikka e’tibor berish lozim.
Òampon  yordamida  ekish — tekshirilayotgan  material  olingan
tampon, og‘zi biroz ochilgan Petri kosachasiga aylanma harakatda
oziqa muhit yuzasiga surtiladi.
Gazon  usulida  ekish — 1  ml  (20  tomchi)  suyuq  kultura  (agar
zich muhitidagi kultura bo‘lsa, uni steril fiziologik eritmada yoki sho‘rvada
suyultirib olinadi) Petri kosachadagi agarning yuzasiga quyilib, hamma
qismiga yoyiladi. Petri kosachasi biroz qiyshaytirilib, piðetka yordamida
ortiqchasi olib, dezinfeksiyalovchi moddaga tashlanadi.
Piðetkani ham dezinfeksiyalovchi moddaga tashlanadi. Òekshiri-
layotgan suyuq kultura yoki suyultirilgan kultura steril Petri kosachasiga
quyiladi va kosachaga yoyiladi. Uning ustiga eritilgan va 4—5°C gacha
sovitilgan  15—20  ml  agar  quyiladi.  Yaxshilab  aralashtirish  uchun
kosachani  sekin-asta  chayqatib  aylantiriladi.  Kosachadagi  agar
qotguncha stol ustida qoldiriladi. Ekilgan kosachalarning orqa tomoniga
yozilib, termostatga 37°C da to‘nkarib qo‘yiladi.
1. Oziqa muhitga ekilayotganda aseptik sharoit kerakmi? Buni isbotlab
bering.
2. Òekshirilayotgan materialni ekib bo‘lgach, ish stoli qanday zarar-
sizlantiriladi?
Mikroorganizmlar sof kulturasini
ajratib olish usullari
Suyuq va zich oziqa muhitida o‘sgan bir turdagi mikroorganizmlar
to‘plamiga sof kultura deyiladi.
Òekshirilayotgan  materialning  xossasi  va  tekshirish  maqsadiga
ko‘ra, sof kulturani qator usullarda ajratib olish muhitida o‘stirilgan
koloniyadan foydalaniladi. Koloniya deb, bir dona mikrobning bo‘linib
ko‘payishi natijasida hosil bo‘lgan mikroblar to‘plamiga aytiladi.
Sof kulturani ajratib olish bosqichlari:
1-kun — alohida koloniyalarni ajratib olinadi. Òekshirish materiali
qovuzloq, piðetka, shisha tayoqcha yordamida Petri kosachasidagi
agar ustiga tomiziladi. Shpatel yordamida tekshirilayotgan material
ekiladi, so‘ng shpatelni cho‘g‘lantirmasdan 2- va 3-kosadagi agarlarga
?
Nazorat  uchun  savollar

61
ekiladi. Bunday ekilganda birinchi kosachaga ko‘proq, ikkinchisiga
kamroq, uchinchi kosachaga undan ham kam tekshirilayotgan mate-
rial tushadi.
Bakteriologik qovuzloq yordamida ham alohida koloniyani ajratib
olish mumkin. Buning uchun tekshirish materiali fiziologik eritmada
yoki  sho‘rva  yordamida  eritiladi,  so‘ng  ketma-ket  3  ta  agarga
cho‘g‘lantirmasdan ekiladi. Bu usul Drigalskiy usuli deb ataladi. Ekilgan
kosacha termostatda 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
2-kun — kosachalardagi mikrobning o‘sishi o‘rganiladi. 1-kosa-
chada mikroblar qo‘shilib o‘sadi. Shuning uchun koloniyani alohida
ajratib olishning iloji bo‘lmaydi, 2- va 3-kosachalarda alohida koloniya-
lar hosil bo‘ladi. Bu koloniyalarni oddiy ko‘zda, lupa, mikroskopning
kichik obyektivida, ayrim hollarda stereoskopik mikroskop yorda-
mida o‘rganiladi. Kerakli koloniyani kosachaning orqa tomonidan
belgilanadi va sof kulturasini ajratib olib, qiyshiq agarga olib ekiladi.
Ekkanimizni termostatga 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
Diqqat! Qiyshiq agarga faqat alohida koloniyadan olib ekish lozim.
3-kun.  Qiyshiq  agarda  o‘sgan  kulturani  o‘rganiladi.  Surtma
tayyorlanadi, bo‘yalib mikroskop ostida o‘rganiladi, agar bir turdagi
mikroorganizmlar ko‘rinsa, sof kultura ekilganiga ishonch hosil qilinadi
va  xossalari  o‘rganiladi.  Ma’lum  manbalardan  ajratib  olingan  va
o‘rganilgan kulturaga shtamm deyiladi.
Qondan (gemokultura) sof kultura ajratib olish uchun u suyuq
muhitga, ya’ni steril sharoitda olingan 10—15 ml.li suyuq muhitga
ekiladi. Qonda mikroblar kam bo‘lgani uchun shunday qilinadi. Qonni
1:10 qilib suyuq muhitga ekiladi. Shunday qilib, qonni suyultirishga
erishamiz (suyultirilmagan qon mikroorganizmlarga o‘ldiruvchi ta’sir
ko‘rsatadi). Kolbadagi ekilgan muhitimizni termostatda qoldiramiz.
Bir kundan so‘ng kolbada o‘sgan kulturadan olib, alohida koloniya
hosil qilish uchun Petri kosachadagi agarga ekamiz. Kerak bo‘lgan
hollarda 2—3 kundan keyin qaytadan olib ekiladi.
Siydik, oshqozon yuvindisi va boshqa suyuqliklardan sof kultura
ajratib  olish  uchun  ular  aseptik  sharoitda  sentrifuga  qilinadi.  Sof
kulturani ajratib olishning qolgan ishlari yuqorida bayon etilgandek
olib boriladi.
Sof kulturani ajratib olish uchun elektiv muhitlar qo‘llaniladi.
Uni ajratib olishda biologik usuldan ham foydalaniladi. Masalan, spora
hosil qiluvchi bakteriyalarni ajratib olishda tekshirilayotgan material
80°C  haroratda  10  daqiqa  qizdiriladi,  bunda  vegetativ  mikroorga-
nizmlar nobud bo‘ladi. Kislota va ishqorga chidamli sil qo‘zg‘atuvchisi-

62
ning sof kulturasini ajratib olish uchun mana shu moddalar yordamida
qo‘shimcha mikroorganizmdan ozod bo‘linadi. Pnevmokokk va toun
yotgan material yuboriladi. Ularning organizmida bu qo‘zg‘atuvchilar
tezroq bo‘linib ko‘payadi.
Ilmiy  tekshirish  ishlarida,  asosan,  genetik  tekshirishlarda  bir
hujayradan kultura ajratib olinadi. Bunday kulturani klon deyiladi.
Ularni  olishda  mikromaniðulator — mikroskop  o‘lchamli  asboblar
(igna, piðetka) bilan ta’minlangan asbobdan foydalaniladi. Ushlagich
yordamida, mikroskop nazoratida bu asbob osilgan tomchi preparatiga
solinib, kerakli 1 dona hujayra ajratib olinadi va u oziqa muhitiga ekiladi.
Ajratilgan  kulturani  o‘rganish
Ajratib  olingan  mikrob  kulturasining  morfologiyasi,  harakat-
chanligi, tinktorial xossasi, oziqa muhitlarda o‘sishi (kultural xossasi),
fermentativ faolligi va qator boshqa xossalarini o‘rganish shu mik-
robning avlodi, turi, tiði va kichik tiðlarini aniqlashga yordam beradi.
Bu  mikroorganizmlarning  identifikatsiyasi,  ya’ni  farqlash  deyiladi.
Mikroorganizmlarni farqlash infeksiyaning kasallik diagnostikasida,
infeksiya  manbayi  hamda  uning  tarqalish  yo‘llari  va  qator  boshqa
ilmiy-amaliy tekshirishlarda katta yordam beradi.
Kultural xossasi
Barcha mikroorganizmlar oziqa muhitlarda turlicha o‘sadi. Bu ularni
farqlashda — differensiyasida  xizmat  qiladi.  Ayrimlari  oddiy  oziqa
muhitlarida yaxshi o‘sadi, boshqalari oziqa muhitga talabchan, faqat
maxsus muhitlarda o‘sadi. Mikroorganizmlar oziqa muhitida ko‘p,
o‘rtacha yoki kam o‘sishi mumkin. Pigment hosil qiluvchi mikroor-
ganizm kulturalari turli xil rangda bo‘lishi mumkin. Stafilokokk oq,
sariq,  tillarang,  yashil  tayoqchalar  ko‘k-yashil  pigmentlarni  hosil
qiladi, faqat koloniyanigina emas, balki oziqa muhitning rangini ham
o‘zgartiradi.
Zich  oziqa  muhitida  mikroorganizmlar  ekilayotgan  materialning
miqdoriga qarab qo‘shilib ketgan yoki alohida koloniya hosil qilib o‘sadi.
Koloniyalar quyidagi xossalariga ko‘ra xarakterlanadi. Kattaligi millimetr
qog‘oz yoki chizg‘ich yordamida aniqlanadi. Ular yirik (4—5 mm va
undan katta diametrga ega), o‘rtacha 2—4 mm, kichik (1—2 mm) va
nuqtasimon (1 mm kam) bo‘ladi.
Formasiga (shakliga) ko‘ra, ikki xil bo‘ladi: S shaklli — yumaloq,
bo‘rtib chiqqan, chetlari tekis va R shaklli — notekis, chetlari g‘adir-
budur, yassi koloniyalar. Chetlari mikroskop ostida yoki lupa yordamida

63
aniqlanadi. Òekis,  g‘adir-budur,  to‘qilgan  ro‘molchaga  o‘xshash,
ildizsimon va boshqacha bo‘lishi mumkin.
Yuzasi — oddiy  ko‘z  yoki  lupa  yordamida  aniqlanadi;  silliq,
burishgan, quruq, yaltiroq, jilosiz, g‘adir-budur bo‘ladi. Òiniqligi —
tiniq, xira bo‘ladi. Zichligi darajasi (konsistensiyasi) — bakteriologik
qovuzloq yordamida aniqlanadi; qaymoqsimon, sochiluvchan va shilliq
cho‘ziluvchan bo‘ladi. Rangi — pigment hosil qilishiga bog‘liq, oqish-
sariq, tillarang (stafilokokk) va boshqa ranglarda bo‘lishi mumkin. Suyuq
oziqa  muhitida  mikroorganizmlar  bir  xilda  loyqalanib,  cho‘kma
donador, changga o‘xshash, paxtasimon yoki nozik, burishgan, qo‘pol
parda hosil qilib o‘sadi.
Harakatchan  mikroorganizmlar  yarimsuyuq  muhitga  sanchib
ekilganda yoyiladi, o‘sadi, harakatsizlari sanchib ekilgan yeridagina
o‘sadi,  qolgan  qismi  tiniq  qoladi. Mikroorganizmlarning  kultural
xossalari  oddiy  ko‘z,  lupa,  mikroskopning  kichik  obyektivi  yoki
stereoskopik mikroskop ostida o‘rganiladi.
Morfologik xossasi
Mikroorganizmlarning  morfologik  xossasini  o‘rganish  ham
mikroorganizmlar  differensiatsiyasiga  xizmat  qiladi.  Morfologiyasi
bo‘yalgan  preparatlar  o‘rganiladi.  Hujayraning  shakli,  o‘lchami,
ularning preparatda joylanishi, spora, kapsula, xivchinlarining borligi
aniqlanadi.  Preparatlarni  bo‘yalganda,  mikroblarning  bo‘yoqlarga
nisbatan  munosabati  (tinktorial  xossasi) — bo‘yoqlarni  yaxshi  yoki
yomon qabul qilishi, differensial bo‘yoqlarga qanday munosabatdaligi
(Gram,  Sil-Nilsen  va  boshqalarda  qanday  bo‘yaladi)  aniqlanadi.
Mikroblarning harakatchanligini bo‘yalmagan preparatlar yordamida
aniqlash  mumkin.  Òiriklikka  oid  bo‘yoqlar  mikroorganizmlarning
harakatchanligini yoki o‘lik hujayralarni farqlash, ularning bo‘linib,
ko‘payishini kuzatishga imkon beradi.
Fermentativ faolligi
Mikroorganizmlarning fermentativ faolligi boy va xilma-xildir. Mana
shu xossasi bo‘yicha mikroblarning turi va tiðigina emas, balki ularning
biovariantlarini ham aniqlash mumkin. Mikroblarning asosiy fermentativ
xossalarini va ularning sifatini aniqlash usullarini ko‘rib chiqaylik.
Uglevodlarni parchalash (saxarolitik faolligi), ya’ni shakar va ko‘p
atomli spirtlarni kislota yoki kislota va gazgacha parchalanish xossasini
u yoki bu uglevod va indikator saqlovchi Gissa muhitlarida o‘rganiladi.
Saxarolitik fermentlar ta’sirida uglevodlar kislotagacha parchalanadi,
kislota ta’sirida indikator o‘z rangini o‘zgartiradi, natijada muhit ham

64
o‘z  rangini  o‘zgartiradi. Mikroblar  bu  uglevodni  parchalamasa,
muhitning rangini o‘zgartirmaydi. Gazgacha parchalanganini suyuq
muhitlarda suzgichlarda gaz to‘planishi yoki zich muhitlarda pufak-
chalar  hosil  bo‘lganligidan  bilishimiz  mumkin.  Suzgich  bir  uchi
kavsharlangan shisha naycha bo‘lib, u oziqa muhitiga sterilizatsiya
qilishdan avval solib qo‘yiladi. Mikroblar saxarolitik faolligini Endo,
EMS, Ploskiryov muhitlarida ham o‘rganish mumkin. Muhit tarki-
bidagi laktozani mikroorganizmlar kislotagacha parchalaydi, kislota
ta’sirida  rangsiz  fuksin  o‘z  rangini  o‘zgartiradi,  natijada  muhit  va
koloniya ham o‘z rangini o‘zgartiradi. Laktozani parchalamaydigan
mikroorganizmlarning koloniyalari rangsiz bo‘ladi.
Amilaza  hosil  qiladigan  mikroorganizmlar  kraxmalli  muhitda
o‘sganda  kraxmalni  parchalaydi.  Kraxmal  parchalaganini  aniqlash
uchun unga bir necha tomchi Lyugol eritmasi tomizilganda, muhitning
rangi o‘zgarmaydi. Kraxmal parchalanmasa Lyugol eritmasi tomizil-
ganda ko‘k rangga aylanadi.
Proteolitik  (ya’ni  oqsillarni,  poliðeptidlarni  va  boshqalarni
parchalash)  xossasi.  Mikroblarning  bu  xossasi  jelatinali,  sutli,
zardobli, peptonli muhitlarda o‘rganiladi. Mikroblar jelatinali muhitda
o‘sgan jelatinani fermentlashi natijasida muhitni suyultiradi. Kazein-
ni parchalovchi mikroblar sutni peptonlaydi, sut iviydi. Pepton par-
chalanganda indol, vodorod sulfid, ammiak ajraladi. Ularning hosil
bo‘lishini  indikator  qog‘oz  yordamida  aniqlash  mumkin.  Ma’lum
eritmalar filtr qog‘ozga shimdiriladi, quritiladi va 5—6 sm uzunlikda
qirqiladi,  mikrob  kultura  GPSHga  ekilgandan  so‘ng  qopqog‘iga
o‘rnatiladi (qistirib qo‘yiladi). Òermostatda o‘stirilgandan so‘ng natija
o‘qiladi. Pepton amiakkacha parchalansa qog‘oz ko‘k rangga kiradi.
Vodorod sulfidgacha parchalanishi natijasida 20 % qo‘rg‘oshin asetat
eritmasi va natriy gidrokarbonat shimdirilgan qog‘oz qo‘rg‘oshin sulfid
hosil bo‘lishi natijasida qora rangga kiradi, indol hosil bo‘lishi bilan
oksalat kislota shimdirilgan qog‘oz qizil rangga kiradi.
Yuqorida aytilgan muhitlardan tashqari, mikroblarning turli xil
substratlarga parchalanishini ma’lum reaktivlar shimdirilgan qog‘oz
disklari yordamida aniqlash mumkin. Zich yoki suyuq muhitga qog‘oz
disklari  solinadi,  37°C  haroratda  3  soat  termostatda  saqlangandan
so‘ng olib tekshiriladi. Qog‘oz diskning rangi o‘zgarganiga qarab ugle-
vod, oqsil, aminokislota va boshqalarning parchalanganligini bilishi-
miz mumkin.
Gemolitik  (eritrotsitlarni  parchalash)  xossasi  qonli  muhitlarda
o‘rganiladi. Suyuq muhitlar bunda tiniq qoladi, zich oziqa muhitida
koloniya atrofida tiniq rangsiz zona hosil bo‘ladi. Metgemoglobin hosil
bo‘lsa, koloniya atrofida yaxshilanuvchi soha hosil bo‘ladi.

65
7-bob.
 FAGLAR
Faglar — bakteriyalar va ko‘pgina boshqa mikroorganizmlarning
viruslari. Ma’lum sharoitda ular o‘ziga mos hujayrani eritish (lizislash)
xossasiga ega. Faglarning ta’siri tabiatda namoyon bo‘ladi va amaliyotda
keng qo‘llaniladi.
Faglarning ochilishi va uni o‘rganish tarixi
1898-yili  N.F. Gamaleya  kuydirgi  batsilla  filtrati  shu  mikroor-
ganizmlarni saqlovchi yangi kulturani lizisga uchratishini aniqladi.
1915-yili F. Òuort oq xira stafilokokk koloniyalari ma’lum agent ta’sirida
sekin-asta yo‘qolib ketishini aniqladi, ya’ni stafilokokkni lizisga uchra-
tuvchi agentlar bakteriologik filtrdan o‘tishi va shu mikroorganizmlarning
yangi kulturalarini lizisga uchratish xossasini saqlab qolishini aniqladi.
Bakteriofaglarning ochilishi kanadalik olim D. Erell nomi bilan bog‘liq.
D. Erell (1917) dizenteriya bilan kasallangan bemordan har kuni
olingan najas filtratini, shu kasallik qo‘zg‘atuvchisini saqlovchi yangi
kulturaga  qo‘shgan.  Bu  kultura  termostatda  qoldirilganda  o‘sgani
kuzatiladi. Lekin bir kuni qaralganda, uni o‘smay qolgani, ya’ni erib
ketgani kuzatildi. Bu bemorning tuzalish davriga to‘g‘ri kelgan.
D. Erell filtratning eritish xossasi qayta ekilgan sayin oshib bo-
rishini isbotlaydi. Bu tirik agent bakteriologik filtrdan o‘tib, hujayrani
eritish xossasiga ega va ular viruslar degan xulosaga keladi. Hozirda
uning bu fikrlari ko‘pchilik olimlar tomonidan tan olingan. D. Erell
bu virusni bakteriofag deb nomladi, bakteriyalarni yutuvchi jarayonni
esa bakteriofagiya deb atadi. Elektron mikroskop yaratilgandan so‘ng
fagning  korpuskular  tabiati  tasdiqlandi  va  uning  morfologiyasi
o‘rganildi.
D. Erellning bu kashfiyoti, qator yuqumli kasalliklarning oldini
olish va davolashda qo‘llanilishi shifokorlarning diqqatini o‘ziga tortdi.
Hozirgi vaqtda tibbiyot amaliyotida va turli xil biologik tekshirishlarda
faglar keng qo‘llanilmoqda. Faglar bilan bakteriologlar, virusologlar,
biokimyogarlar, genetiklar, biofiziklar, molekular biologlar, eksperi-
mental onkologlar, genni o‘rganuvchi mutaxassislar, muhandis bio-
texnologlar  va  boshqalar  shug‘ullanadilar.  Faglarni  o‘rganish  hozir
ham davom etmoqda, u biologiyaning qiziqarli bo‘limlaridan biridir.
Faglarning xossalari
Faglarning  tabiati.  Ko‘pgina  tadqiqotchilar  faglar  organizmlar
bo‘lib, barcha tirik organizm singari ko‘payish, o‘z nasl belgilarini,
xossalarini nasldan naslga uzatish xossasiga ega va turli xil omillar

66
ta’sirida o‘zgarishi mumkin, deb hisoblaydilar. Ular faqat rivojlana-
yotgan yosh hujayralargagina ta’sir ko‘rsatishi va parchalashi mumkin.
Faglarning morfologiyasi. Ko‘pgina faglar itbaliq yoki spermato-
zoid shakliga ega bo‘lib, bosh va dum qismidan iborat. Ichak tayoq-
chasining Ò fagi to‘liq o‘rganilgan. Bosh qismi dum qismiga yoqacha
yordamida birikadi. Dum qismi 22 buramadan iborat oqsil jild bilan
qoplangan. Dum qismining pastida bazal plastinkasi joylashgan, undan
fibrillalar tarqaladi. Bazal plastinkasidan lizotsim moddasi ajraladi.
Ularning  kattaligi,  shakli,  boshining  kattaligi,  dumining  uzunligi,
tuzilishi  turli  faglarda  turlichadir.  Masalan,  dumi  uzun,  g‘ilofi
qisqaradigan, dumi uzun, dumi qisqarmaydigan, dumi kalta, dumsiz
va iðsimon faglar mavjud.
Faglarning kimyoviy tarkibi. Barcha viruslar singari faglar ham
bitta kislota (ko‘pgina DNK fagi uchraydi) va oqsildan tashkil topgan.
Nuklein kislotasining molekulasi spiralsimon buramadan iborat va
bosh qismida joylashgan. Fagning jildi kapsid oqsil tabiatli.
Faglarning spetsifikligi (mosligi). Faglar mutlaq spetsifik xossaga
ega. Ma’lum turga spetsifik bo‘lgan faglar tafovut etiladi, ya’ni turdagi
mikroorganizmlarga parazitlik qilish xossasiga ega bu faglar mikrob-
xo‘jayini nomi bilan ataladi (stafilokokk, streptokokk, dizenteriya va
b.),  polivalent  faglar  ham  bo‘lib,  ular  bir  avlodga  kiruvchi  bir
qancha turlarni lizisga uchratishi mumkin.
Faglarning sezgir hujayrasi bilan o‘zaro ta’siri. Bu jarayon ketma-
ket  boradigan  bir  qancha  bosqichlardan  iborat.  Jarayon  bir  necha
daqiqadan 1—2 soatgacha davom etishi mumkin. Bu jarayonni ichak
tayoqchasi Ò fagida ko‘rib chiqamiz.
1-bosqich adsorbsiya bosqichi. Faglar dumlari bilan o‘zlariga mos
hujayra devoriga yopishadilar. Bitta hujayraga yuzlab faglar yopishishi
mumkin (hujayrani lizisga uchratish uchun bitta fag ham yetarlidir).
2-bosqich  kirish  bosqichi  (inyeksiya).  Fag  tarkibidagi  nuklein
kislotasi hujayra ichiga ko‘chishi, turlicha faglarda turlicha o‘tadi. Ichak
tayoqchasining Ò fagida bazal plastinkadagi fibrillalar yordamida hujayra
devoriga yopishadi va asosi bilan hujayra devorini teshadi. Bazal plas-
tinkadagi lizotsim moddasi sitoplazmatik membranani buzadi. Bunda
jild qisqarib, fag tarkibidagi nuklein kislota hujayraga kiradi. Fagning
oqsil jildi tashqarida qoladi.
3-bosqich reproduksiya bosqichi. Hujayra ichida oqsil va yosh faglar
hosil bo‘ladi.
4-bosqich  yetilish  bosqichi.  Bu  bosqichda  yosh  faglar  yetilgan
faglarga aylanib to‘planadi.

67
5-bosqich lizis bosqichi. Yetilgan faglar hujayrani lizisga uchratib
tashqariga chiqadi. Hujayra devori bo‘linib ketadi va yuzlab faglar
tashqi muhitga, tashqariga chiqadi. Bu jarayon hujayra ichidagi lizis
deb nomlanadi.
Bundan  tashqari,  hujayradan  tashqaridagi  lizis  ham  uchraydi,
bunda hujayra devoriga ko‘p miqdordagi spetsifik faglar adsorbsiyala-
nadi. Ular hujayra devorida ko‘plab teshiklar hosil qiladi va hujayra
ichidagi mahsulotlar shu teshiklar orqali oqib ketadi. Shunday qilib,
hujayradan tashqaridagi lizisda faglar miqdori ortmaydi, chunki ular
bo‘linib  ko‘paymaydi.
Mikroorganizmlarga  ta’sir  qilish  xarakteriga  ko‘ra,  virulent  va
mo‘tadil  faglar  farqlanadi.  Virulent  faglar  o‘ziga  mos  hujayrani  za-
rarlab,  lizisga  uchratadi  va  yangi  hujayralarni  lizisga  uchratuvchi
ko‘p miqdorda yetilgan faglar yuzaga kelishiga sababchi bo‘ladi. Bunda
suyuq muhit tiniqlashib, ko‘p miqdorda faglarni saqlaydi va fagolizat
lizis muhit  hosil bo‘ladi. Zich oziqa muhitida esa qo‘shilib ketgan
tiniq lizis qismlari yoki alohida steril lizis zonasi hosil bo‘ladi. Ularni
negativ  koloniyalar  (pilakchalar)  deyiladi.  Bu  negativ  koloniyalar
kattaligi va tuzilishiga ko‘ra  farqlanadi.
Mo‘tadil faglar hujayralarning hammasini lizisga uchratmaydi.
Ularning ayrimlari hujayraning genetik apparatiga bog‘lanib yashaydi
va profaglar deb nomlanadi. Bunda birlashgan xromosomalar hosil
bo‘ladi,  bakteriya  hujayrasi  nobud  bo‘lmaydi.  Hujayralar  bo‘linib
ko‘payganda, profaglar kam bo‘linib, yangi hujayralarga bir xilda taq-
simlanadi. Mikrob hujayrasining mo‘tadil (profag) fag bilan simbiozda
yashashi lizogeniya, profag saqlovchi kulturani lizogen deyiladi. Bu
nom  profaglar  hujayra  xromosomasini  tashlab  sitoplazmaga  o‘tib,
virulent fagga aylanishi mumkinligini ko‘rsatadi. Virulent faglar hosil
bo‘lgan  hujayralar  nobud  bo‘ladi.
Mo‘tadil faglar mikrobiologik ishlab chiqarishga zarar yetkazishi
mumkin.  Masalan,  agar  vaksina,  antibiotik  va  boshqa  biologik
moddalarning shtammlari lizogen bo‘lib qolsa, mo‘tadil faglarning
virulent faglarga aylanishi xavfi tug‘iladi, ishlab chiqarish shtamm-
larining lizisga uchrashiga sababchi bo‘ladi. Mo‘tadil faglar mikroor-
ganizmlar  o‘zgaruvchanligiga  ta’sir  qiluvchi  kuchli  omil  bo‘lib
hisoblanadi.  Profaglar  mikrob  kulturasining  xossasini  o‘zgartirishi
mumkin, ya’ni toksin hosil qiluvchi qilib qo‘yishi mumkin.
Faglarning tabiatda tarqalishi. Faglar o‘ziga sezgir hujayra bor
yerda, suvda, tuproqda, chiqindi suvlarda, odam va hayvon chiqin-
disida va boshqalarda uchraydi. Barcha ma’lum bakteriyalar o‘ziga sezgir
faglarning xo‘jayini hisoblanadi.

68
Faglarning chidamliligi. Vegetativ shakldagi faglar xo‘jayinlariga
nisbatan fizik va kimyoviy omillarga ancha chidamli. Faglar 75°C
haroratgacha qizdirishga, uzoq vaqt quritishga, pH 2,0 dan 8,5 gacha
ancha chidamli. Ular antibiotiklarga, timol, xloroform va qator boshqa
moddalarga  sezuvchan  emas.  Shuning  uchun  moddalar  faglarni
ajratishda  va  saqlashda  qo‘llaniladi.  Kislota  va  dezinfeksiyalovchi
moddalar faglarga halokatli ta’sir ko‘rsatadi.
1. Fag haqida tushuncha bering.
2. Faglarning ta’sirini kim birinchi bo‘lib kuzatgan?
3. Faglarni kim ochgan va ularning tabiatini o‘rgangan?
4. Faglarning tuzilishi va kimyoviy tarkibi qanday?
5. Faglarning spetsifik ta’siri qanday namoyon bo‘ladi?
6. Virulent va mo‘tadil faglarning farqi nimada?
Virulent faglarni o‘rganish usullari.
Materialni tayyorlash
Òashqi muhit obyektlaridan, odam va hayvon a’zo va chiqindilarini,
mikroorganizm kulturasini va boshqalarni bakteriologik filtr yordamida
o‘tkazilib olingan  filtrat tekshirish materiali bo‘lib hisoblanadi. Òekshi-
rish materialini filtrlashdan oldin uni quyidagicha tayyorlab olinadi.
Suyuqliklar,  siydik,  suv,  yuvindilar  va  boshqalar  qog‘oz  filtr
yoki sentrifuga yordamida yirik moddalardan tozalanadi, chunki yirik
moddalar bakteriologik filtrlarning teshigini berkitib qo‘yishi mumkin.
Cho‘ziluvchan moddalar (yiring, najas) fiziologik eritmada yoki
sho‘rvada aralashtiriladi, yuqorida aytilganidek, yirik moddalardan
tozalanib filtrlanadi. Quyuq material (a’zo bo‘laklari, oziq-ovqat va
b.)  chinni  hovonchada  steril  kvars  qumi  va  fiziologik  eritma  yoki
sho‘rva bilan yaxshilab aralashtiriladi, yirik moddalardan tozalanadi,
so‘ng filtrlanadi.
Mikroorganizmlar kulturasi (ma’lum yoki o‘rganilayotgan). Fag
bilan ishlaganda 20—24 soatli agardagi yoki 2—6  soatli sho‘rvadagi
mikrob kulturasidan foydalaniladi. Kulturaning sofligini surtma preparat
tayyorlab fuksin  Pfeyffer yoki Gram usulida bo‘yab o‘rganiladi. Qiyshiq
agarda o‘sgan kulturadan mikrob yuvindisi tayyorlab olinadi. Buning
uchun qiyshiq agarga 3—5 ml steril fiziologik eritma quyiladi. Probirka
kaft orasiga olinib burab chayqatiladi, ya’ni sekinlik bilan oziqa muhit
yuzasidagi kulturani yuvadi. Bu ishni ehtiyotkorlik bilan olib borish
?
Nazorat  uchun  savollar

69
kerak, qopqoq namlanmasligi lozim. Yuvindi alohida steril probirkaga
quyilib, fiziologik eritma bilan 1:10 qilib suyultiriladi (0,5 ml yuvindiga
4,5 ml fiziologik eritma).
Fag bilan ishlaganda, steril idishlar, probirka, Petri kosachasi,
hovoncha,  pipetka,  termostat,  filtrlovchi asbob,  sentrifuga,  shtativ-
lar, koloniya sanaydigan asbob kerak bo‘ladi.
Diqqat! Fag bilan ishlash aseptik sharoitni talab qiladi.
Sifat  usuli
U yoki bu materialda fagning bor-yo‘qligini o‘ziga sezgir mikrob
kulturasi yordamida aniqlanadi.
Zich oziqa muhitida fagni  aniqlash. Òest kulturani Gazon usulida
Petri kosachasidagi agarga ekiladi. Ekilgan Petri kosachasi qopqog‘i
ochilgan holda termostatda 30—40 daqiqaga qoldiriladi, shundan so‘ng
o‘rganilayotgan  materialdan  muhit  yuzasiga  tomiziladi.  Agar  tek-
shirilayotgan materialda fag bo‘lsa, mikrob kulturasi lizisga uchraydi.
Mikrob kulturasi tomizilgan yerda koloniya lizis, ya’ni steril hosil bo‘ladi.
Suyuq oziqa muhitida fagni aniqlash. Bir xil hajmli probirkadagi
ikkita  sho‘rvaning  biriga  tekshirilayotgan  fag  yoki  filtrat  solinadi,
sho‘rvaning  ikkalasiga  bir  tomchidan  mikrob  kulturasi  tomiziladi.
Ikkinchi probirka nazorat probirkasi bo‘lib hisoblanadi. Probirkalarni
termostatda 12—20 soatga qoldiriladi. Natija nazorat probirkasida mikrob
o‘sgan bo‘lsagina loyqalanish o‘qiladi. Agar tajriba probirka tiniq qolsa,
fag borligidan dalolat beradi. Tajriba probirkasi loyqalansa, kosachadagi
agarni olib ekiladi, chunki kultura fagga chidamli bo‘lishi mumkin.
Zich oziqa muhitida fag aniqlanmasa, tekshirilayotgan materialda fag
yo‘q, degan xulosaga kelish mumkin.
Miqdoriy usul
Ko‘pgina  tekshirish  ishlarini  olib  borishda  miqdoriy  usulning
ahamiyati  katta.  Shifokor  fagning  faolligini  bilishi  shart,  chunki
kasallikni davolash va oldini olish uchun dozasini aniqlay olish lozim.
Fagning faolligi titr tushunchasida namoyon bo‘ladi, suyuq va zich
muhitda faglarning titrini aniqlash mumkin.
Suyuq oziqa muhitida faglarning titrini Appelman usulida aniqlanadi.
Fagning titri — test kulturani to‘liq lizisga uchratgan eng yuqori suyultirish
darajasidir. Zich oziqa muhitida fagning titri Gratsia usulida aniqlanadi.
Appelman usulida faglarni titrlash (suyuq muhitda). Fagni titrlashda
harorat,  aeratsiya,  mikroblar  miqdori,  probirkalar  bir  xil  hajmda
bo‘lishi lozim. Faqat faglarning miqdorigina o‘zgaradi.

70
Biologik tajribada ishtirok etadigan barcha komponentlar, albatta,
to‘g‘ri ishlashi to‘g‘risida nazoratdan o‘tishi lozim. Faglar titrlashda
sho‘rvaning sterilligiga va fagga nazorat qo‘yiladi.
Òajriba o‘tkazish texnikasi. 12 ta bir xil hajmdagi steril probirka
olib,  hammasiga  4,5  ml.dan  steril  GPSH  solib  chiqamiz.  Barcha
probirkalarda sho‘rvaning miqdori, ko‘rinishi  bir xil bo‘lishi lozim.
Agar bunday bo‘lmasa, xatolikka yo‘l qo‘yilganligidan dalolat beradi.
Bunday hollarda standart bo‘lmagan probirka almashtiriladi va yangidan
steril sho‘rva quyiladi. Sho‘rvani quyishda 5—10 ml.li steril piðetka-
lardan foydalaniladi.
Probirkalar  shtativga  qo‘yiladi  va  1  dan  10  gacha  tartib  raqami
qo‘yib chiqiladi. 11-probirkaga «NK» (nazorat kultura),  12-probirkaga
«NF» (nazorat fag) deb yoziladi.
Òajriba probirkalarda fagni suyultirib chiqiladi. 1- va 12-probirkaga
0,5  ml  fag  solinadi,  so‘ngra  yaxshilab  aralashtiriladi.  Nazorat  fag
probirkamizga ham fagdan xuddi shuncha solamiz. Piðetkani almashtirib,
boshqa  piðetkada  birinchi  probirkadan    0,5  ml  olib  ikkinchisiga,
ikkinchisidan 0,5 ml olib uchinchisiga va o‘ninchi probirkagacha shu
yo‘sinda ishni olib boramiz, har safar piðetkani almashtiramiz. 10-
probirkadan 0,5 ml olib, dezinfeksiyalovchi moddaga to‘kiladi. «Nazorat
fag» probirkasidan ham 0,5 ml olib tashlanadi. Fagni suyultirishda 1—2
ml.li piðetkalardan foydalaniladi. Probirkadagi suyuqliklarning hajmi
bir xil qolishi lozim.
«Nazorat fag» probirkasidan tashqari, barcha probirkalarga 1 tom-
chidan (0,05 ml) test-kulturadan solib chiqamiz, so‘ngra probirkalarni
chayqatamiz. Nazorat fag probirkasidan tashqari barcha probirkalarda
biroz loyqalanish bo‘lishi kerak. Agar bunday bo‘lmasa, ishni qayta-
dan bajaramiz.
Probirkalarning barchasini termostatda 37°C haroratda 18—20 soatga
qoldiramiz.  Vaqt  o‘tgach,  probirkalar  termostatdan  olinadi,  natija
nazorat probirkalardan boshlab o‘qiladi.
Nazorat  kultura  probirkamiz  bakteriyalar  bo‘linib,  ko‘payishi
natijasida probirkamizdagi muhit loyqalanishi yuzaga keladi. Bu taj-
ribaga olingan kulturamiz bo‘linib ko‘payish xususiyatiga ega ekan-
ligini va oziqa muhit uning rivojlanishini qoniqtira olishini ko‘rsa-
tadi. Nazorat fag probirkasi tiniq qolishi kerak. Bu muhit, probirkalar
va fagning sterilligidan dalolat beradi.
Nazorat probirkalarimizda shunday o‘zgarishlar bo‘lsagina, tajriba
probirkalari tekshiriladi. Agar tajriba probirkalarimizda kultura o‘sgan
bo‘lsa, bu fagning yo‘qligini yoki kamligini ko‘rsatadi. Fagning titri
aniqlanadi, ya’ni kultura lizisga uchragan eng yuqori suyultirish darajasi
aniqlanadi. Òitr  suyultirish  darajasining  teskari  ko‘rsatkichi  bilan

71
belgilanadi, bu probirkaning tartib raqamiga to‘g‘ri keladi. Masalan,
agar 7-probirkamiz tiniq bo‘lgan bo‘lsa, fagning titri 10
–7
 darajasiga
to‘g‘ri keladi.
Gratsia  usulida  fag  titrini  aniqlash  (zich  oziqa  muhitida).  Bu
usul titrlanayotgan materialda faglarning miqdoriy titrini aniqlashga
yordam beradi. Bunda har bir fag lizis zonasini berishga asoslangan.
Òajriba  o‘tkazish  texnikasi.  20—25  ml  GPA  quyilgan  Petri
kosachalaridagi agarga steril qog‘oz qo‘yilib, termostatda yoki bakte-
riotsid lampa (lampa oralig‘i 2 m bo‘lishi lozim) ostida quritish uchun
qo‘yiladi. Òitrlanayotgan fagni 10
–1
 dan 10
–10
 gacha (yuqorida bayon
etilgandek) suyultirib chiqiladi. Buning uchun barcha probirkalarga
2,5 ml.dan eritilgan va 45°C gacha sovitilgan GPA quyiladi va birinchi
probirkaga fag solinib aralashtirib chiqiladi, 10-dan  olib dezinfeksiya-
lovchi moddaga to‘kiladi. O‘nta probirkamizning barchasiga 0,1  ml.dan
test kultura solamiz. Probirka ichidagilar qotib qolmasidan oziqa muhit
quyiladi va tartib raqami  qo‘yilgan Petri kosachalariga quyib chiqamiz
(1-probirkadan 1-kosachadagi agarga, 2 dan 2-kosachaga va hokazo).
Kosachalarni termostatda 30 daqiqaga qoldiramiz.
Natija 18—20 soatdan keyin o‘qiladi. Fag katta konsentratsiyada
bo‘lganligi sababli (birinchi kosachalarda), qo‘shilib ketgan kulturaning
lizisi yuzaga keladi. Fag miqdori kam bo‘lgan suyultirish darajalaridagi
kosachalarda sanay oladigan alohida lizis koloniyalari hosil bo‘ladi.
Sanalganda adashib ketmaslik uchun kosachaning orqa tomonidan lizis
koloniyalar belgilanib chiqiladi. Koloniyani sanaydigan asbob ishni
yengillashtiradi.  1  ml  fagolizatda  faglar  miqdorini  aniqlash  uchun
quyidagi formuladan foydalaniladi:
n=y—x—x,
bu  yerda:  n — qidirilayotgan  son  (faglarning  miqdori);  y — kosa-
chada hosil bo‘lgan lizis koloniyalar soni; x — kosachadagi fagning
suyultirish  darajasi.
Masalan, 10
—8
 kosachamizda (1:10 · 8) 25 ta lizis koloniya hosil
bo‘lgan. 1 ml tekshirilayotgan suyuqlikda 25 · 10 fag mavjud. Bir
qancha suyultirish darajalaridagi faglarning miqdori aniqlanib, o‘r-
tacha  arifmetik  ko‘rsatkichi  hisoblab  chiqilganda,  to‘g‘ri  natijaga
erishish mumkin.
Faglarni ajratish usullari
Fag tekshirilayotgan material filtratida fag aniqlanadi va o‘rganiladi.
Fagning  borligi  va  faolligini  fagga  sezgir  mos  kulturaning  lizisga
uchrashidan aniqlash mumkin.

72
Filtratda kam miqdorda fag bo‘lganligi sababli, bu usul ishonchli
natijani  bermaydi.  Faglarning  miqdorini  oshirish  uchun  boyitish
usulidan foydalaniladi.
Boyitish usuli. Òayyorlangan filtratimizni 2—3 soat mos mikro-
organizm  saqlovchi  2—3  soatli  sho‘rvaga  ekiladi  va  termostatda
qoldiriladi. Fag kultura to‘qimalarda bo‘linib ko‘payadi va titri anchagina
ortadi. Shundan so‘ng sho‘rva filtrlanadi va filtratdagi fagning xossasi
hamda faolligi aniqlandi.
Faglarning amaliyotda qo‘llanilishi
Fag qo‘llanilishi ularning o‘ta spetsifikligi va mikrob hujayrasini
parchalash yoki ular bilan simbiozga o‘tish xususiyatiga asoslangan.
Fagoprofilaktika va fagoterapiya — faglar yordamida infeksiyani
davolash va oldini olishga asoslangan. Bunda fag bemor organizmida
kasallik qo‘zg‘atuvchilari bilan to‘qnashib, ularni nobud qiladi. Hozirgi
vaqtda faglar stafilokokk hamda streptokokk infeksiyalarini davolashda
va oldini olishda keng qo‘llanilmoqda. Shuningdek, vabo, toun, ichak
tayoqchasi  va  proteyalar  keltirib  chiqaradigan  infeksiyalar  hamda
antibiotik bilan davolab bo‘lmaydigan infeksiyalarni yo‘qotishda va
oldini olishda amaliyotga joriy etilgan.
Fagodiagnostika:  a)  ma’lum  faglar  yordamida  ajratib  olingan
kulturani farqlashda foydalaniladi. Kulturani lizisga uchratgan fagga
shu kultura mos keladi. Masalan, agar vabo fagi lizisni yuzaga keltirsa,
demak, bu vabo vibrioni kulturasidir. Òiðga oid faglarning o‘ta spetsi-
fikligi tur ichidagi variantlarni — fagovarlarni farqlash imkonini beradi.
Faglar yordamida farqlash epidemiologiyada katta ahamiyatga ega,
chunki infeksiya manbayini aniqlashda va qator savollar yechimida
ularning roli kattadir;
b)  mikroblarning  test  kulturasi  yordamida  noma’lum  fagni
aniqlash. Agarda fag dizenteriya qo‘zg‘atuvchisini lizisga uchratsa,
demak, u dizenteriya fagi hisoblanadi;
d)  fag  titrining  ortishi  reaksiyasi  yordamida  (RNÒF)  tezlash-
tirilgan diagnostik usul, sof kultura, ajratib olishni talab qilmaydi.
Bemordan yoki tashqi muhitdan olingan tekshirish  materiali va titri
aniqlangan indikator fagi sho‘rvaga solinadi. Òermostatda o‘stirilgan
fag titri Gratsiya usulida aniqlanadi. Òitrning 5 va ko‘proq ortishi,
tekshirish  materialida  fagga  mos  qo‘zg‘atuvchi  borligidan  dalolat
beradi, chunki fag bo‘linib ko‘paygan bo‘ladi.
Mo‘tadil faglar biologiyada ko‘pgina savollarni yechishda qo‘l-
laniladi. Ular yordamida genetik kodlar o‘rganiladi, gen muhandisli-
gida katta yutuqlarga erishilgan. O‘simtalarning o‘sishini o‘rganishda
ulardan keng foydalaniladi.

73
Fag preparatlari
Fag  preparatlarini  olishda  yaxshi  o‘rganilgan  mikroorganizm
shtammlari va reaktorlarda o‘stirilgan faglardan foydalaniladi, bu katta
miqdorda fagolizator olish imkonini beradi. Faglar suyuq holda (ampula
va flakonlarda), shamcha va tabletka ko‘rinishida chiqariladi. Òablet-
kalar og‘iz orqali ichiladi, u kislotaga chidamli qobiq bilan o‘ralgan
bo‘lib, faglarni oshqozon shirasidagi xlorid kislota ta’siridan himoya
qiladi.
Fag preparatlari, albatta, qo‘shimcha mikrofloraga, zararsizlikka
va faolligiga ko‘ra nazoratdan o‘tishi lozim. Fag idishlarida, albatta,
fagning nomi, qayerda chiqarilganligi, seriya raqami, ishlatish muddati
ko‘rsatilishi lozim.
1. Fag olinishida va qo‘llanilishida uning qanday xossasi asos qilib
olinadi?
2. Nima sababdan faglar steril sharoitda titrlanadi?
3. Faglarning Appelman usulidagi titri qaysi tajriba probirkalaridan
o‘qiladi?
8-bob.
 ANÒIBIOÒIKLARGA UMUMIY ÒAVSIF
Antibiotik (yunon. anti—qarshi, bios—hayot) — tirik organizm-
ning  hayot  faoliyati  moddasi  bo‘lib,  mikroorganizmlarga  tanlab
o‘ldiruvchan yoki ularning o‘sishiga to‘sqinlik qiladigan xususiyatga
ega.  Mikroorganizmlarda  antibiotik  ishlab  chiqarish  mikrob  anto-
gonizmining  (yunon.  anti—kurashaman,  qarshilik  qilaman)  birdan
bir asosiy ko‘rsatkichi hisoblanadi. Antibiotik xususiyatga ega bo‘lgan
ko‘pgina  mikroorganizmlar:  zamburug‘lar,  aktinomitset,  sporali
bakteriyalar tuproqda uchraydi. Antagonistlarni suv havzalarida (ko‘l,
daryo), shuningdek, odam va hayvonning normal mikroformalarida
uchratish  mumkiin.  Mikroorganizm:  ichak  tayoqchasi,  bifidum-
bakteriya odam ichidagi laktobatsillalar.
Mikrob antagonizmining amaliyotda qo‘llanilishini birinchi bo‘lib
L. Paster va I.I. Mechnikov o‘rgandi. L. Paster  1877-yilgi izlanishlari
natijasida  kuydirgi  batsillalarini  chirituvchi  bakteriyalar  bilan  oziqa
muhitda o‘stirilishi kuydirgi batsillalarining o‘sishini to‘xtatadi, deb
fikrini bildirdi. L. Paster olib borgan kuzatishlari natijasida, bakteriyalar
antagonizmini  yuqumli  kasalliklarni  davolashda  qo‘llash  mumkin,
degan xulosaga keldi. I. I. Mechnikov 1894-yili ichak infeksiyalarini
?
Nazorat  uchun  savollar

74
chirituvchi bakteriyalarining ahamiyatini o‘rganib, chirituvchi bakte-
riya ishlab chiqaradigan moddalar organizmni zaharlaydi va odam-
ning tez qarishiga sabab bo‘lishini aniqladi. Shuningdek, sut kislotasi
hosil qiladigan bakteriyalar (bolgar tayoqchasi) ichakdagi chirituvchi
bakteriyalarning rivojlanishiga to‘sqinlik qilishini aniqladi va mikroor-
ganizmlarning antagonistik munosabatda bo‘lishi organizmning qa-
rishiga qarshi kurashishlardan biri, degan fikrni bildirdi.
Rus olimlaridan V.A. Manassein va A.G. Polotebnov 1871—
1872-yillarda antibiotik topilishidan ancha oldin, yashil mog‘or pe-
nitsilliumini  teridagi  yiringli  yaralarni  davolashda  qo‘llaganlar.  Bir
turdagi  mikroorganizmning  boshqa  turdagi  mikroorganizmlarga
ta’sirini (antagonizm) qo‘llash fikri yaxshi natijalar berdi. Ko‘k yiring
tayoqchalardan R. Emmerix va O. Lev birinchi antibiotik piotsinozani
oldilar. Lekin u keng qo‘llanilmadi. Antibiotiklarga 1929-yilda A. Fleming
asos soldi.
U oziqa muhitidagi tillarang stafilokokklar oldida tasodifan o‘s-
gan va atrofidagi koloniyalarning lizisga uchrashini kuzatadi. Fleming
mog‘or bulyon kulturasining filtrati faqat stafilokokklarnigina emas,
balki boshqa mikroorganizmlarni ham o‘ldirishini aniqlaydi. U 10 yil
davomida kimyoviy toza penitsillinni olishga harakat qildi, lekin buni
uddalay olmadi.
Òozalangan penitsillin preparatini 1940-yilda angliyalik E. Cheyn
va Ò. Flori olishdi. Mikrobiolog  Z.V. Yermolyeva 1942-yili penitsillin
olish uchun boshqa mog‘ordan foydalanadi. Bu 1941—1945-yilgi urush
davrida katta foyda berdi.
Penitsillin topilishi va uning yiringli kasalliklarni davolashda keng
qo‘llanilishi olimlarda yangi antibiotiklarni topishga ishtiyoq uyg‘otdi.
Hozirgi kunda 2000 dan ortiq turli xil antibiotiklar topilgan. Lekin
klinik amaliyotda bularning barchasi qo‘llanilmaydi, chunki ayrimlari
toksik ta’sirga ega, boshqalari odam organizmi sharoitida faol  emas.
Olinish manbayiga ko‘ra, antibiotiklar quyidagicha tavsiflanadi:
I. Past o‘simliklardan olinadigan antibiotiklar:
a) mog‘or  zamburug‘idan  olinadigan  antibiotiklar  (penitsillin
va b.);
b) aktinomitsentlardan  olinadigan  antibiotiklar  (streptomitsin,
tetratsiklin va b.);
d) bakteriyalardan olinadigan antibiotiklar (gramitsidin, polimiksin).
II. Yuqori darajali o‘simliklardan olinadigan antibiotiklar (piyoz,
sarimsoq  piyozlar,  fitotsidlar).
III. Hayvon  to‘qimalaridan  olinadigan  antibiotiklar  (lizotsim,
ekmolin,  interferon).

75
Antibiotiklar mikroorganizmlarga bakteriotsid va bakteriostatik
ta’sir ko‘rsatadi. Bakteriotsid ta’siri o‘ldiruvchan bo‘lib, bakteriostatik
ta’sir esa ularning bo‘linib ko‘payishiga to‘sqinlik qiladi va to‘xtatadi.
Òa’sir etish xarakteri antibiotikka va uning konsentratsiyasiga bog‘liq.
Antibiotiklarning antimikrob ta’sir mexanizmi turlichadir. Biri
bakteriya  hujayrasi  devorining  sintezini  buzadi  (penitsillin,  sefa-
losporinlar),  boshqalari  hujayradagi  oqsillarning  sintez  jarayonini
to‘xtatadi (streptomitsin, tetratsiklin, levomitsetin). Uchinchisi esa
bakteriya hujayrasidagi nuklein kislotasi sintezini buzadi (rifampitsin
va b.). Har bir antibiotik ta’sir etish spektri xarakteriga egadir, ya’ni
preparat  ma’lum  bir  mikroorganizm  turiga  o‘ldiruvchan  ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Keng spektrda ta’sir ko‘rsatadigan antibiotiklar
turli xil mikroorganizm guruhlariga nisbatan faol (tetratsiklin) yoki
ko‘pincha  Grammusbat  va  Grammanfiy  bakteriyalarning  bo‘linib
ko‘payishini  buzadi  (streptomitsin  va  b.).  Qator  antibiotiklar  tor
doiradagi  mikroorganizmlarga  nisbatan  ta’sir  ko‘rsatadi.  Masalan,
polimiksinga  Grammanfiy  bakteriyalar  sezuvchandir.  Antibiotiklar
ta’sir etish doirasiga ko‘ra  antibakterial, zamburug‘larga va o‘simta-
larga qarshi turlarga bo‘linadi.
Antibakterial  antibiotiklar  bakteriyalarning  rivojlanishiga  ta’sir
qiladi va preparatlarning keng guruhini tashkil etadi. Ular kimyoviy
tarkibiga  ko‘ra  turli  xil  bo‘ladi.  Bakteriyalar  keltirib  chiqaradigan
yuqumli kasalliklarni  davolash uchun ko‘pincha keng spektrda ta’sir
ko‘rsatadigan  antibiotiklar  qo‘llaniladi:  tetratsiklin,  levomitsetin,
streptomitsin,  gentamitsin,  kanamitsin,  yarimsintetik  penitsillinlar,
sefalosporin va boshqa preparatlar.
Zamburug‘larga  qarshi  antibiotiklar  (nistatin,  levorin,  B  amfo-
teritsini, grizeofulvin) mikroskopik zamburug‘larning o‘sishiga ta’sir
ko‘rsatadi, ya’ni mikrob hujayrasining sitoplazmatik membranasining
butunligini buzadi. Bu antibiotiklar zamburug‘lar keltirib chiqaradigan
kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi.
O‘simtalarga  qarshi  antibiotiklar  (rubomitsin,  bruneomitsin,
olivomitsin)  hayvon  hujayrasidagi  nuklein  kislotasining  sintezini
buzadi va turli shakldagi yomon sifatli yangi hosil bo‘lgan o‘smalarni
davolashda qo‘llaniladi.
Antibiotiklarning  biologik  faolligi  xalqaro  ta’sir  birligi  ÒBda
o‘lchanadi. Ularning faol birligi sifatida unga sezuvchan bakteriyalarga
antimikrob ta’sir ko‘rsatadigan preparatning eng kam miqdori qabul
qilinadi  (masalan,  penitsillin  uchun  tillarang  stafilokokk,  strepto-
mitsin uchun ichak tayoqchasi va b.). Hozirgi vaqtda antibiotiklar
faol birligi toza preparatning mikrogrammlarida o‘lchanadi. Penitsil-
linning faol birligi 0,6 mkg, deb qabul qilingan, ko‘pgina antibiotiklar
uchun 1 ÒB 1 mkg.ga to‘g‘ri keladi (streptomitsin va b.).

76
Mamlakatimizda  antibiotiklar  ishlab  chiqarish  korxonalari
qurilgan. Òabiiy antibiotiklarni biosintez yo‘li bilan olinadi: zamburug‘
aktinomitset, bakteriya shtammlarini kerakli ma’lum optimal haroratda
va aeratsiyada  suyuq oziqa muhitida o‘stiriladi. Antibiotik moddalar
mikroorganizm  metabolizmining  oxirgi  mahsuloti  hisoblanadi  va
ularni kimyoviy usulda ajratib olinadi. Antibiotiklarning kimyoviy tu-
zilishini o‘rganish natijasida kimyoviy sintez usuli yordamida sintetik
preparatlarni olish imkoni yaratilgan (levomitsetin).
Yarimsintetik antibiotiklarni olish usulining ishlab chiqilishi katta
yutuqlardan  hisoblanadi.  Bu  usul  tabiiy  preparatlarning  kimyoviy
tuzilishini  o‘zgartirishga  asoslangandir.  Keyingi  paytlarda  klinik
amaliyotda penitsillin, sefalosporinlar, tetratsiklinlar, rifampitsin va
boshqa yarimsintetik preparatlar keng qo‘llanilmoqda. Antibiotiko-
terapiya ayrim  hollarda mikroorganizmlar tomonidan turli asoratlarga
sabab bo‘lib, shuningdek, ularning xossalari o‘zgarishiga olib keladi.
Antibiotikoterapiyada kuzatiladigan asoratlar. Bemor organizmiga
yuborilgan ayrim antibiotiklar (penitsillin, streptomitsin va b.) yuqori
sezuvchanlik holatini, allergiyani yuzaga keltiradi, bu holat prepa-
ratlarni qabul qilgan sari ortib boraveradi. Allergik reaksiyalarda toshmali
qichitmalar (dermatit) — burun, lablar, qovoqlarning shishishi kuza-
tiladi. Eng xavfli asoratlardan biri — anafilaktik shok hisoblanadi, buning
natijasida bemor o‘lishi mumkin.
Diqqat! Antibiotik yuborishdan avval, organizmning antibiotikka
nisbatan sezuvchanligini aniqlash lozim. Buning uchun bilakning
ichki tomoniga — teri ostiga 0,1 ml antibiotik yuboriladi va buni
20—30 daqiqa kuzatiladi. Agar reaksiya musbat (+) bo‘lsa, 1 sm
kenglikda qizarish va shish hosil bo‘ladi, bu holda antibiotik
yuborish mumkin emas.
Organizmga keng miqyosda ta’sir ko‘rsatadigan antibiotiklar-
ning katta miqdorda yuborilishi nafas yo‘li, ichak va boshqa a’zolar-
ning normal mikroflorasi nobud bo‘lishiga olib keladi. Buning nati-
jasida bu antibiotiklarga chidamli shartli patogen bakteriyalar (stafi-
lokokk, proteya) va candida avlodiga kiruvchi zamburug‘lar faollashishi
va ikkilamchi infeksiyani yuzaga keltirishi mumkin. Shunday qilib,
zamburug‘li  —  teri,  shilliq  qavat,  ichki  a’zolar  kandidozi,  disbak-
terioz (normal mikroflora tarkibining buzilishi) hosil bo‘ladi. Kandida-
mikoz  yuzaga  kelishining  oldini  olish  uchun  antibiotiklar  zambu-
rug‘larga qarshi preparatlar bilan birga yuboriladi. Normal mikroflora

77
turlaridan  tayyorlangan  (kolibakterin,  bifidumbakterin,  bifanol)
preparatlarning qo‘llanishi antibiotiklar qo‘llanilgandan keyin disbak-
terioz hosil bo‘lishining oldini oladi.
Bemorni davolash maqsadida  antibiotiklarni  uzoq vaqt qo‘llash
uning organizmiga toksin ta’sir ko‘rsatishi mumkin, tetratsiklin jigarni
shikastlashi, levomitsetin a’zolarni, streptomitsin vestibular va eshitish
analizatori,  sefalosporinlar  buyrak  ish  faoliyatining  buzilishi  (nef-
rotoksik)ga  sabab  bo‘ladi.  Ko‘pgina  antibiotiklar  getovitamin  va
oshqozon-ichak sistemasi a’zolarining shilliq qavatini yallig‘laydi.
Antibiotiklar  homilaning  rivojlanishiga  katta  ta’sir  ko‘rsatadi,
bu ayniqsa, homiladorlikning birinchi davrida antibiotik qabul qilgan
ayollarda kuzatiladi. Òetratsiklin guruhidagi antibiotik to‘g‘ridan to‘g‘ri
homila organizmiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Zamburug‘lardan ajratib olingan antibiotiklar
Ayrim zamburug‘ shtammlari Penicillium (Penicillium notatum,
Penicillium chrysogenum) avlodidan penitsillin olingan.
Penitsillin — patogen  kokklar:  Grammusbat  stafilokokk,  pnev-
mokokk, Grammanfiy meningokokk, gonokokklarga nisbatan kuchli
faoldir.  Uni  kuydirgi,  qoqshol,  gazli  gangrena,  zaxm  va  boshqa
kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi. Penitsillinni peroral (og‘iz orqali)
qo‘llash  mumkin  emas,  chunki  u  kislotali  va  ishqoriy  sharoitda
faolligini yo‘qotadi va oshqozon hamda ichak yo‘lida parchalanadi.
Penitsillinni  qo‘llashda  uning  organizmdan  tez  chiqib  ketishi,
terapiyada kerakli samarani berishi, qondagi penitsillin konsentratsiya-
sini saqlash uchun har 3—4 soatda yuborish lozimligi oldindan aniq
edi.  Keyinchalik  uzoq  ta’sir  etadigan  penitsillin  yaratildi.  Ularga
ekmonovotsillin, bitsillin-1, bitsillin-3, bitsillin-6, bitsillin-13 anti-
biotiklari kiradi. Bu antibiotiklardan revmatizm va zaxm kasalliklarini
davolashda keng foydalaniladi.
Hozirgi  vaqtda  yarimsintetik  penitsillin,  metatsillin,  oksatsillin,
kloksatsillin va boshqalar olingan, ular penitsillinaza ta’sirida parcha-
lanmaydi va penitsillinga chidamli bo‘lgan stafilokokk infeksiyalarni
davolashda qo‘llaniladi: ampitsillin faqat Grammusbatlargagina emas,
balki Grammanfiy qorin tifi, dizenteriya va boshqa qo‘zg‘atuvchilarga
faol ta’sir ko‘rsatadi. Oksatsillin va ampitsillin oshqozonning kislotali
sharoitiga  chidamlidir,  shuning  uchun  (peroral)  og‘iz  shilliq  qavati
orqali qo‘llash mumkin. Cephalosporium avlodiga kiruvchi zamburug‘lar
sefalosporin antibiotigini ishlab chiqaradi. Uning keng qo‘llaniladigan
yarimsintetik  a’zolaridan  seporin  (sefaloridin)  va  sefamezin  kam
toksinli,  keng  spektrda  ta’sir  ko‘rsatadi,  penitsillinaza  ta’sirida

78
parchalanmaydi,  penitsillinga  sezuvchan  organizmlarda  allergik
reaksiyalar  keltirib  chiqarmaydi,  ko‘pgina  yuqumli  kasalliklarni
davolashda keng qo‘llaniladi.
Aktinomitsetlar  hosil  qiladigan  antibiotiklar
Nursimon zamburug‘larning (aktinomitsetlar) antagonistik ta’siri-
ni birinchi bo‘lib N.A. Krasilnikov (1939) aniqlagan. Amerikalik olim
A. Vaksman  (1943)  streptomitsinni  ajratib  oldi.  Streptomitsinning
ochilishi silga qarshi kurashishda yangi davrni ochib berdi, chunki sil
mikobakteriyasi streptomitsinga sezgirdir. Streptomitsin Grammusbat
va Grammanfiy bakteriyalarga o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi va toun,
tularemiya, brutselloz va boshqa kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi.
Òeri ostiga, mushakka, venaga yuboriladi.
Bakteriyalar  streptomitsinga  chidamli  bo‘lib  qoladi.  Ayrim
mikroorganizmlar streptomitsinga bog‘liq shaklni hosil qiladi, ular
faqat streptomitsin qo‘shilgan oziqa muhitlarida bo‘linib ko‘payadi.
Òetratsiklin  aktinomitsetlarning  tabiiy  antibiotik  tetratsiklin,
xlortetratsiklin, oksitetratsiklin guruhining mahsuloti bo‘lib hisobla-
nadi. Barcha preparatlar keng  miqyosda ta’sir ko‘rsatadi. Grammusbat
va Grammanfiy turdagi  bakteriyalar rikketsiyalarning, ayrim sodda
jonivorlarning (dizenteriya amyobasi) bo‘linib ko‘payishiga to‘sqinlik
qiladi. Òetratsiklin oshqozon-ichak sistemasi orqali yaxshi so‘riladi,
kandidozlarning oldini olish uchun u nistatin bilan birga qo‘llaniladi.
Keyingi yillarda oksitetratsiklinning yarimsintetik hosilalari (metatsik-
lin, doksitsilin va b.) keng qo‘llanilmoqda, ularni tabiiy preparatlar
bilan solishtirganda ancha foydali bo‘lib chiqdi.
Streptomyces venezuelae Levomitsetin — sintetik preparat kultura
suyuqligidan ajratib olingan, tabiiy xloramfenikolga o‘xshash Gram-
musbat  va  Grammanfiy  bakteriyalar,  rikketsiyalar  spiroxetalarga
antimikrob  ta’sir  ko‘rsatadi.  Levomitsetin  ichak  infeksiyalari:  qorin
tifi, paratif, dizenteriya, shuningdek, turli xil rikketsiozlarni, toshmali
tif va boshqa kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi. Aktinomitsetlardan
eritromitsin, olendomitsin, kanamitsin, rifamitsin, linkomitsin va boshqa
antibiotiklar  olinadi.  Bu  preparatlar  zaxira  antibiotiklarga  kiradi  va
kasalliklarni davolashda bakteriyalarning boshqa antibiotiklarga chidamli
bo‘lgan hollarida qo‘llaniladi. Bakteriyalar ishlab chiqaradigan antibio-
tiklardan polimiksin va C  gramitsidini amaliyotda katta ahamiyatga ega.
Polimiksinlar B.polimixa spora hosil qiladigan tuproq batsillalari
ishlab  chiqaradigan  antibiotik  guruhini  birlashtiradi.  B,  M  va  E
polimiksinlar, asosan, Grammanfiy bakteriyalarga  enterobakteriyalar,
ko‘k yiring tayoqchalari va boshqalarga nisbatan faoldir.

79
Gramitsidin antibiotigini G.F. Gauze va M.G. Brajnikova (1942)
B. brevis tuproq batsillalarining turli xil shtammlaridan ajratib olganlar.
Unga Grammusbat bakteriyalar sezgir. C gramitsidini eritrotsitlarni
gemolizga uchratishi mumkin, shuning uchun mahalliy yiringlanish
jarayonlarni davolashda qo‘llaniladi.
Hayvon to‘qimalaridan ajratib olingan
antimikrob  moddalar
Lizotsimni birinchi bo‘lib rus olimi I.L. Lashenkov (1909) tovuq
tuxumining oqsilida aniqlagan. Keyinchalik lizotsim to‘qimalaridan
ajratib olingan antimikrob moddalarda, sutda, ko‘z yoshlarida, so‘lak
va turli a’zolarning to‘qimalari (buyrak, taloq, jigar)da aniqlagan. U
organizmning  tabiiy  himoya  omili  hisoblanib,  patogen  saprofit
mikroorganizmlarda  bakteriologik  (bakteriyalarni  erituvchi)  ta’sir
ko‘rsatadi. Uni ko‘z va teri kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi.
Ekmolin Z.B. Yermolyeva tomonidan baliq to‘qimalaridan ajratib
olingan. U penitsillin (ekmonovotsillin) bilan birga qo‘llaniladi, bu
ularning organizmga ta’sirini kuchaytiradi va uzaytiradi.
Interferon ko‘pchilikda alohida qiziqish uyg‘otdi. U virus to‘qi-
malari ta’sirida organizm hujayralarida hosil bo‘ladi va viruslarni bo‘linib
ko‘payishidan tabiiy himoya qiladigan omil hisoblanadi. Interferon
Ayzeks va Lindemanlar tomonidan 1957-yilda ochilgan, keng spektrda
viruslarga qarshi ta’sir ko‘rsatish xossasiga ega. Interferonning  ta’sir
etish mexanizmi o‘rganilganda aniqlanishicha, u ko‘pgina viruslarning
nuklein kislotasi sinteziga ta’sir ko‘rsatadi va ularning o‘limiga sabab
bo‘ladi.
Interferon  spetsifik  ta’sir  ko‘rsatish  xossasiga  ega,  ya’ni  odam
interferoni hayvon organizmidagi viruslarga ta’sir ko‘rsatmaydi. U odam
leykotsitidan ajratib olinadi va uni IF α, deb belgilanadi. Griðp va
boshqa virus respirator kasalliklarining oldini olishda va davolashda
qo‘llaniladi.  Keyingi  yillarda  interferon  yangi  hosil  bo‘ladigan
o‘smalarga samarali ta’sir ko‘rsatishi aniqlandi.
Yuqori darajali o‘simliklardan olinadigan antibiotik moddalar. 1928-
yilda  Ò.P.  Òokin  yuqori  darajali  o‘simliklarning  ko‘pchiligi  uchib
ketadigan  mikroblarga  antimikroblar  ta’sir  ko‘rsatish  xossasiga  ega
bo‘lgan moddalarni hosil qilishlarini aniqlagan.
Fitotsidlar — uchuvchi efir moylari bo‘lib, juda chidamsiz. Ularni
sof holda ajratib olish o‘ta murakkab. Fitotsidlar — piyoz, sarimsoq,
evkaliðt va lishaynik barglaridan, sariqchoy o‘tlaridan ajratib olinadi.
Shuningdek, rediska, aloe, xren o‘simligi va boshqa o‘simliklarda ham

80
aniqlangan. Òibbiyot amaliyotida fitotsidlarning qo‘llanilishi chega-
ralangandir, chunki yaxshi tozalangan, kam zaharli va chidamli pre-
paratlarni tayyorlashning iloji topilmagan.
Mikroorganizmlarning antibiotikka nisbatan chidamliligi. Ko‘pgina
antibiotiklar bilan davolanganda, antibiotikka sezuvchan mikroorga-
nizmlarning chidamli  shaklda aylanishi sodir bo‘ladi. Bakteriyalarning
antibiotik orttirilgan chidamliligi yangi tug‘iladigan bakteriya hujayrasiga
nasldan naslga o‘tadi.
Chidamlilikning hosil bo‘lish mexanizmi turlichadir. Ko‘p hol-
larda chidamlilik bakteriyalarning fermentlarni sintezlashiga, ma’lum
antibiotik  moddalarning  parchalanish  xossasiga  bog‘liq  bo‘ladi.
Masalan,  stafilokokklarning  penitsillinga  chidamliligi,  ularning
antibiotik parchalovchi penitsillinaza fermentini hosil qilish xususiyati
bilan asoslanadi. Ichak tayoqchasi, proteriya va boshqa ichak bakteriyalari
oilasiga penitsillinaza konstitutiv (doimiy) ferment hisoblanadi, ular-
ning penitsillinga tabiiy ravishda chidamliligini yaratib beradi.
Bakteriyalarning ko‘pgina dorilarga chidamliligi aniqlangan, ya’ni
bakteriya hujayrasi bir qancha antibiotiklarga chidamlilik xossasiga
ega bo‘lishi mumkin. Antibiotik ta’sirida bakteriyaning morfologik,
kultural, biologik xossalari o‘zgaradi, ya’ni bakteriyaning «L» shakli
yuzaga keladi. Antibiotikoterapiyaning sifati bakteriyalarning qo‘llani-
layotgan preparatning sezuvchanlik darajasiga bog‘liq. Shuning uchun
davolashda, avval mikroblarning antibiotikka sezuvchanligi aniqlanadi.
Mikroorganizmlarning  antibiotiklarga
sezuvchanligini  o‘rganish
Klinik amaliyotda mikroorganizmlarga bakteriotsid va bakteriostatik
ta’sir  ko‘rsata  oladigan  antibiotiklargina  qo‘llaniladi.  Har  qanday
laboratoriya tekshiruvchilarida mikroorganizmning antibiotik sezuv-
chanlik  mezoni  bo‘lib,  tajribada  kasallik  minimal  konsentratsiyasi
hisoblanadi. Dorilarning sezuvchanligini aniqlash uchun qo‘zg‘atuv-
chining sof kulturasidan foydalaniladi. Sezuvchanlikka tekshirish uchun
bemorni antibiotiklar bilan davolashdan oldin organizmdan mikrob
kulturasini ajratib olishimiz lozim, chunki ular ta’sirida kasallik qo‘z-
g‘atuvchilarini to‘liq yo‘qotish mumkin.
Mikroorganizmlarning antibiotik sezuvchanligi agar-agarda standart
disklar yordamida diffuz usuli yoki suyuq oziqa muhitida seriyalab
suyultirish usulida aniqlanadi. Bunda penitsillin va streptomitsinga
chidamlilik yaqqol namoyon bo‘ladi. Antibiotik terapiyaning sama-
raliligi, asosan, bakteriyaning qo‘llanilayotgan preparatlarga chidam-
lilik  darajasiga  bog‘liqligi  bilan  aniqlanadi.  Shuning  uchun  bemor

81
organizmidan ajratib olingan mikroorganizm kulturasining davolash
uchun qo‘llaniladigan turli xil antibiotiklarga sezuvchanligi aniqlanadi.
Antibiotiklarning ta’sir etish jarayonida bakteriyalarning morfo-
logik, kultural, biologik xossalari o‘zgarishi, yangi shakldagi bakte-
riyalar hosil bo‘lishi mumkin.
Zamburug‘lardan ajratib olingan antibiotiklar. Penicillium avlodi
zamburug‘laridan penitsillin olingan.
Penitsillin — patogen  kokklar:  Grammusbat  stafilokokk,  strep-
tokokk, pnevmokokk, Grammanfiy meningokokk va gonokokklarga
nisbatan o‘ta faoldir. U kuydirgi, qoqshol, gazli gangrena, zaxm va
boshqa kasalliklarni davolashda ham qo‘llaniladi.
Aniqlash usullari
Disk usuli. Òayyorlangan mikrob yuvindisi yoki bir kunlik sho‘r-
vadagi kultura Gazon usulida ekiladi. Mikrob yuvindisini tayyorlash
uchun steril fiziologik eritmadan 5—6 ml olib, qiyshiq agardagi sof
kulturaga solinadi va probirka kaft orasiga olib chayqatiladi. Mikrob
yuvindisini bir milliard mikrob kulturasini saqlovchi 10-loyqalanish
standartiga solishtiriladi. Ekilgan kosachani 30—40 daqiqa termostatda
quritiladi. So‘ng ekilgan agar yuzasiga pinset yordamida antibiotik
shimdirilgan  disklar  qo‘yib  chiqiladi.  Har  bir  disk  agarga  yaxshi
yopishishi uchun pinset bilan bosiladi. Dikslar bir-biridan va kosacha
devoridan 1,5—2 sm uzoqlikda bo‘lishi lozim. Bitta kosachada bir
shtammning 4—5 ta antibiotikka sezuvchanligini o‘rganish mumkin.
Bu kosachani termostatda 37°C haroratda 18—24 soatga qoldiriladi.
Kosacha to‘nkarilgan holatda qo‘yilishi kerak, chunki kondensatsion
suv muhit yuzasiga tushishi mumkin.
Vaqt  o‘tgach,  natija  o‘qiladi.  Antibiotikning  ta’sir  kuchi  disk
atrofida o‘sishning kechikishiga qarab baholanadi. Mikroblar o‘sishining
kechikishi  zonasining  diametrini,  antibiotik  diski  bilan  qo‘shib
millimetr qog‘oz yoki chizg‘ich yordamida o‘lchanadi. Mikroblarning
antibiotikka nisbatan sezuvchanlik darajasi 5-jadvalda ko‘rsatilgan.
5-jadval
Mikrobning antibiotikka sezuvchanlik darajasi
k
it
o
i
b
it
n
a
g
n
i
n
b
o
r
k
i
M
i
s
a
j
a
r
a
d
k
il
n
a
h
c
v
u
z
e
s
i
r
t
e
m
a
i
d
a
n
o
z
li
r
e
t
S
n
a
h
c
v
u
z
e
S
n
a
h
c
v
u
z
e
s
m
a
K
n
a
h
c
v
u
z
e
s
i
r
o
q
u
Y
0
1
>
0
1
<
q
il
‘
o
t
r
a
l
b
o
r
k
i
M
a
s
l‘
o
b
n
a
g
a
m
s
‘
o

82
Ko‘p hollarda faol materiallarda (yiring, jarohat ajratmasi va b.)
mikroblarning  antibiotikka  nisbatan  sezuvchanligi  aniqlanadi.  Bunda
tekshirish materiali oziqa muhit yuzasida steril shisha shpatel bilan bir
xilda yoyiladi, so‘ng antibiotik disklari o‘rnatiladi. Bu oddiy usul bo‘lib,
laboratoriyalarda keng qo‘llaniladi va sifatli usul, deb qaraladi.
Suyuq oziqa muhitida seriyalab
suyultirish usuli
Suyuq oziqa muhitida seriyalab suyultirish aniq va miqdoriy usul
bilan hisoblanadi, bu usuldan ilmiy tekshirish institutlari, kasallik-
larning oldini olish muassasalarida o‘ta muhim hollarda qo‘llaniladi.
Òajriba  qo‘yish  uchun  sof  mikrob  yuvindisi,  antibiotik  eritmasi,
Xottinger sho‘rvasi kerak bo‘ladi.
Antibiotikning  faolligi  ÒB  (ta’sir  birligi)  ml.da  (ml  yoki  mkg)
o‘lchanadi.  Asosiy  antibiotik  eritmasini  tayyorlash  uchun  idishiga
miqdori  ko‘rsatilgan  antibiotiklar  solinadi.  Agar  birligi  grammda
ko‘rsatilgan  bo‘lsa,  antibiotikning  1  grammiga  1  mln  ta’sir  birligi
to‘g‘ri keladi. Mana shu eritmada kerakli bo‘lgan antibiotik aralashmasi
tayyorlash lozim. Asosiy antibiotik aralashmani tayyorlash 6-jadvalda
ko‘rsatilgan.
6-jadval
Penitsillinning asosiy eritmasini tayyorlash
h
s
I
i
b
it
r
a
t
i
n
i
s
a
m
ti
r
e
y
i
s
o
s
a
g
n
i
n
n
il
li
s
ti
n
e
P
a
m
t
a
s
r
‘
o
k
n
u
h
c
u
h
s
a
l
r
o
y
y
a
t
n
a
g
n
a
l
r
o
y
y
a
t
l
m
1
t
a
r
a
p
e
r
p
i
g
a
d
a
m
ti
r
e
B
T
,i
s
a
y
i
s
t
a
r
t
n
e
s
n
o
k
.
1
.
2
.
3
)
i
g
il
r
i
b
r
i
s
’
a
t
(
B
T
0
0
0
0
0
3
n
o
k
a
l
F
i
d
a
li
ti
r
e
a
d
v
u
s
n
a
g
n
a
ll
it
s
i
d
l
m
0
1
+
)
i
d
a
n
a
l
b
o
s
i
h
a
m
h
s
a
l
a
r
a
-
1
u
b
(
li
r
e
t
s
l
m
9
,
9
+
l
m
1
,
0
n
a
d
a
m
h
s
a
l
a
r
a
-
1
)
a
m
h
s
a
l
a
r
a
-
2
u
b
(
v
u
s
n
a
g
n
a
ll
it
s
i
d
l
m
4
,
3
1
+
n
a
d
a
m
h
s
a
l
a
r
a
-
2
l
m
6
,
1
H
S
P
G
0
0
0
0
3
0
0
3
2
3
Òajribani quyish. Bir xil hajmli 12 ta probirka olinib, barchasi
1 ml.da GPSHga quyiladi. Birinchi probirkaga 1 ml 32 ÒB/ml asosiy
antibiotik  eritmasidan steril  pipetka  yordamida   solinadi, 1-probirkadagi
eritmani yaxshilab  aralashtiriladi va 1 ml olib, 2-probirkaga quyi-
ladi,  2-dan  3-ga,  3-dan  4-ga  va  shunday  qilib,  10-probirkagacha

83
suyultiriladi, 10-dan 1 ml olib, dezinfeksiyalovchi moddaga to‘kiladi.
Shunday  qilib,  1-probirka  16  yed,  2—8  yed,  3—4  yed  va  boshqa
antibiotik eritmani saqlaydi. Antibiotikni suyultirishda, har bir probir-
kaga alohida piðetka qo‘llaniladi. 11-probirka bakteriyaning o‘sishini
nazorat qiluvchi probirka hisoblanadi. «KK», 12-probirka oziq mu-
hitning sterilligini nazorat qiluvchi probirka hisoblanadi. 12-probirka-
dan tashqari, barcha probirkalar 0,1 ml tekshirilayotgan kulturadan
solinadi. 18—27 soat termostatda saqlangandan so‘ng natija o‘qiladi.
Natija nazorat probirkalardan boshlab o‘qiladi. 11-probirkamizda
mikrob  kulturasi  o‘sgan  bo‘lib,  12-probirka  tiniq  bo‘lsa,  tajriba
probirkalari tekshiriladi, eng oxirgi antibiotik miqdori tekshirilayotgan
shtamm  uchun  minimal  to‘liq  o‘ldiruvchi  konsentratsiya  bo‘lib
hisoblanadi.
Zich  oziqa  muhitida  seriyalab  suyultirish  usuli.  Suyuq  oziqa
muhitidagidek  antibiotikning  ikki  marta  suyultirilgan  eritmasi
tayyorlanadi. So‘ng 1 qism har bir antibiotik aralashmasidan, 9 qism
eritilgan va 45°C ga sovitilgan GPA (1 ml antibiotik + 9 ml GPA)
solib yaxshilab aralashtirilgach, Petri kosachasiga quyiladi.
Suyultirilgan kulturaning loyqaligini 10-loyqalanish standartiga
solishtiriladi va fiziologik eritmada 10
7 
darajagacha suyultirib chiqiladi.
Bakteriologik qovuzloq yordamida antibiotikli oziq muhit yuzasiga
tekshirilayotgan kulturadan tomiziladi. Bitta kosachaga 20—25 shtamm
tomizish mumkin. Petri kosachasini termostatda 37°C da 18—20 soatga
qoldiriladi. Antibiotik aralashtirilmagan GPA solingan Petri kosachasiga
tekshirilayotgan mikrob kulturasidan (kontrol) ekiladi.
Nazorat kosachalarida mikrob kulturasi o‘sgan bo‘lsa, natija o‘qiladi.
Bakteriyalar to‘liq o‘smagan eng oxirgi Petri  kosachasidagi  antibiotik
mikroblarni o‘ldiruvchi minimal konsentratsiya deyiladi.
Fleming bo‘yicha yo‘lakcha usuli. Bu usul antibiotikning ta’sir
qilish spektrini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Petri kosachasidagi GPAda
steril skalpel bilan kengligi 1 sm keladigan qilib yo‘lakcha ochiladi va
qirqilgan agar olib tashlanadi. So‘ng probirkadagi erigan va 45°C ga
sovitilgan GPAga ma’lum konsentratsiyadagi antibiotik eritma solinadi.
Probirkadagilar yaxshilab aralashtiriladi va tayyorlangan yo‘lakchaga
quyiladi,  suyuqlik  yo‘lakchadan  toshib  ketmasligi  lozim.  Agar
qotgandan keyin qovuzloq yordamida yo‘lakchaga perpendikular holda
bir qancha tekshirilayotgan mikrob kulturalari ekiladi. Ekmani ter-
mostatda 37°C da 18—24 soatga qoldiriladi.
Natijani  o‘qish.  Preparatga  sezgir  kulturalar  yo‘lakchadan
uzoqroqda  o‘sadi,  preparatga  sezuvchan  bo‘lmagan  kulturalar  esa
yo‘lakcha chetigacha o‘sadi.

84
Optik loyqalanish standartlari bilan
ishlash  usuli
1 ml oziqa muhitidagi mikrob miqdorini aniqlash uchun optik
loyqalanish  standarti  qo‘llaniladi.  Ular  davlat  ilmiy  tekshirish
institutlarida tayyorlanadi. Quyidagi loyqalanish standartlari mavjud.
1 ml.da 0,5 mlrd mikrob saqlaydi — (5-loyqalanish birligi), 1 ml.da
mikrob tanachasi sonini aniqlashdan oldin mikrob aralashmasi olinadi.
Buning uchun probirkadagi qiyshiq agarda o‘stirilgan mikrob kulturasiga
5—6  ml  fiziologik  eritma  solinib,  kaft  orasida  chayqatilib,  muhit
yuzasidagi mikrob kulturasi yuviladi. Hosil bo‘lgan aralashmadan steril
piðetka yordamida qalinligi va diametri standart steril probirkaga solinadi.
Mikrob yuvindisi optik loyqalanish standartiga solishtiriladi. Kerak
bo‘lgan hollarda mikrob aralashmasini fiziologik eritma bilan kerakli
loyqalanish  standartiga  tenglashtiriladi.  Agar  tayyorlangan  mikrob
yuvindisi miqdori standart probirkadagi ko‘rsatilgan songa to‘g‘ri keladi.
1. Laboratoriya tekshirishlarida nima mikroorganizmlarning anti-
biotikka sezuvchanlik kriteriyasi bo‘lib hisoblanadi?
2. Antibiotikka sezuvchanlikni aniqlash uchun bemor organizmidan
qachon mikrob kulturasini ajratib olish lozim?
3.  Mikroorganizmlarni antibiotikka nisbatan sezuvchanligini aniq-
lashda qanday usullar mavjud?
Kimyoprofilaktika  va  kimyoterapiya
Òibbiyot  amaliyotida  yuqumli  kasalliklarni  davolash  va  oldini
olishda kimyoviy moddalardan  foydalanilib kelingan. Hindular  bez-
gakka qarshi kurashishda xin daraxti ildizidan keng foydalanishgan.
Yevropada esa XVI asrda zaxmni davolashda simobni qo‘llashgan.
Kimyoterapiya deb, kasalliklarni davolashda kimyoviy moddalardan
foydalanishga aytiladi. Bu kimyoviy moddalar kasallik qo‘zg‘atuvchiga
spetsifik ta’sir ko‘rsatib, odam hujayra va to‘qimasiga ta’sir etmaslik
xossasiga ega. Kimyoterapiyaning ilmiy asoslari P. Erlix tomonidan
ta’riflangan. U birinchi bo‘lib margimush (mishyak) saqlovchi salvar-
san va neosalvarsan preparatlarini kashf qiladi. Bir necha o‘n yillar
davomida bu preparatlar bilan zaxm kasalligini davolab keladi.
Kimyoprofilaktika  deb,  yuqumli  kasalliklarning  oldini  olishda
kimyoviy preparatlar qo‘llanilishiga aytiladi. Kimyoterapevtik preparat-
larning  kasallik  qo‘zg‘atuvchisiga  ta’sir  etishining  asosi  ularning
?
Nazorat  uchun  savollar

85
mikroorganizm metabolizmi uchun kerak bo‘lgan qator moddalarga:
aminokislotalar, vitaminlar, fermentlar va boshqalarga, kimyoterapevtik
preparatlarning  molekula tuzilishining o‘xshashligidadir. Bunda bakteriya
hujayrasi  o‘ziga  kerakli  komponentlarni  so‘rish  o‘rniga  preparatni
so‘radi  va  bu  preparat  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi.  Hujayradagi  kerakli
sistemalarning buzilishi natijasida u nobud bo‘ladi (bakteriotsid ta’sir),
ta’sir etish kuchi kamroq bo‘lsa, bakteriostatik ta’sir ko‘rsatiladi.
Sulfanilamid  preparatlarning  (streptotsid,  norsulfazol,  sulfadi-
mezin  va  b.)  kashf  qilinishi  kimyoterapiya  rivojlanishining  asosiy
bosqichlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ular angina, yiringli yallig‘-
lanish infeksiyalarini, ichak kasalliklarini davolashda yaxshi natija beradi.
Sil kasalligiga qarshi kurashishda sintetik kimyoterapevtik preparatlardan
PASK (paraminosalitsilat kislota), tibon, ftivazid va boshqalar katta
yordam beradi. Hozirgi vaqtda viruslar va o‘smalarga qarshi kimyoviy
preparatlar ishlab chiqilmoqda va qo‘llanilmoqda. Biologik kelib chiqi-
shiga ega bo‘lgan kimyoterapevtik preparatlardan antibiotiklar katta
ahamiyatga ega.
Shuningdek,  kimyoterapevtik  preparatlar  salbiy  ta’sir  ko‘rsatish
xossasiga ham ega. Ular ma’lum moddalar almashinuvi zanjiriga ta’sir
ko‘rsatib,  mikrob  hujayrasi  qatorida  odam  hujayrasiga  ham  ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Kimyoviy preparatlar bilan davolanish natijasida
odam organizmida qo‘shimcha ta’sir ko‘rsatadigan oraliq mahsulotlar
ko‘p miqdorda to‘planib qoladi. Preparatlarni qo‘llash natijasida odam
organizmida qon tarkibining o‘zgarishi, hujayralarning mutatsiyasi va
boshqa funksional buzilish hodisalari vujudga kelganligi ko‘rsatib o‘tilgan.
9-bob. 
MIKROORGANIZMLAR GENEÒIKASI
Òirik organizmlar avlodlarning ma’lum belgilarini saqlab qolish
xususiyatiga irsiyat deyiladi. Irsiyatni o‘rganish jarayonida aniqlanishicha,
har  bir  keyingi  avlod  turli  xil  omillar  ta’sirida  oldingi  avloddan
farqlovchi belgilarni qabul qilishi mumkin. Bu xususiyatga o‘zgaruv-
chanlik deyiladi. Shunday qilib, irsiyat va o‘zgaruvchanlik bir-biriga
chambarchas bog‘liq. Òirik organizmlarning irsiyat va o‘zgaruvchanligini
o‘rganadigan fan «Genetika» deyiladi (yunon. genos — tug‘ilish).
XIX asrda Ch. Darvin mavjud bo‘lgan barcha tirik organizmlar
ba’zi shakllardan, o‘zgarish yo‘li natijasida yuzaga kelganligini isbotlab
bergan, nasldan naslga uzatish natijasida hosil bo‘lgan bu o‘zgarishlar
evolutsion jarayonning asosi bo‘lib hisoblanadi. Ch. Darvinning bu
nazariyasi  yuqori  baholandi.  Bu  nazariya  XIX  asrdagi  eng  katta
ixtirolardan  biri  hisoblanadi.  Murakkab  tuzilishga  ega  bo‘lgan
organizmdagi irsiyatni o‘rganish ularning uzoq hayot kechirishi va

86
ko‘plab nasl qoldirishi sababli, ko‘pgina qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi.
Bularni  o‘rganish  uchun  mikroorganizmlar  qulay  obyekt  bo‘lib
hisoblanadi, chunki ular kam yashaydi va tez bo‘linib ko‘payadi hamda
ko‘plab  nasl  qoldirish  xususiyatiga  ega.  Bundan  tashqari,  ularda
namoyon bo‘ladigan morfologik o‘zgarishlarni mikroskop yordamida
bemalol o‘rganish mumkin. Mikroorganizmlar biokimyoviy jihatdan
faol  bo‘lib,  buni  maxsus  oziqa  muhitlaridan  foydalangan  holda
o‘rganish mumkin.
Mikroorganizmlar turli xil omillar (harorat, ultrabinafsha, rent-
gen nurlari va b.) ta’sirida o‘z xossasini o‘zgartirish xususiyati irsiyat
va o‘zgaruvchanlikni o‘rganishda, ulardan model sifatida keng foyda-
lanishga imkon yaratdi.
Genetik  tekshirishlarning  birinchi  obyekti  ichak  tayoqchasi
bo‘lgan,  u  laboratoriya  sharoitida  yaxshi  o‘sadi.  Shuningdek,  bu
bakteriyalarning morfologik, kultural, biokimyoviy xususiyatlari yaxshi
o‘rganilganligi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Keyinchalik genetikani
o‘rganishda boshqa bakteriyalar va viruslar obyekt vazifasini bajaradi.
Mikroorganizmlar  genetikasini  o‘rganishda  shu  narsa  aniqlandiki,
ularda genetik ma’lumot tashuvchi rolini DNK (ayrim viruslarda RNK)
o‘ynaydi.
Bakteriyalarda DNK molekulasi ikki iðdan tashkil topib, ularning
har  biri  bir-biri  bilan  buralib  ketgan.  Hujayralar  bo‘linayotganda,
buramali iðchalar ikki marta ortadi — har bir ið yangi iðcha qurilishida
qolið yoki matritsa sifatida xizmat qiladi. Bunda hujayralar bo‘linishi
jarayonida hosil bo‘lgan har bir ið, yangi hosil bo‘lgan DNK mole-
kulali ikkita iðchani saqlaydi.
DNK tarkibiga to‘rt azotli asoslar — adenin, guanin, sitozin va
timin kiradi, ularning DNK zanjirlarda joylanishi belgilab qo‘yilgan,
bu  ularning  nasl  ma’lumotlarini  aniqlab  beradi.  Gen  irsiyatning
funksional birligi hisoblanadi. DNK iðining qismi bo‘lgan genlarning
to‘liq yig‘indisiga ega bo‘lgan hujayra genotið deyiladi.
Genlar quyidagilarga bo‘linadi: struktura genlari — hujayra ishlab
chiqaradigan aniq oqsillar haqidagi ma’lumotlarni tashiydi va gen-
regulatorlar struktura genlarning ishini tartibga solib turadi. Masalan,
hujayralar shu ondagi sharoitda kerak bo‘lgan oqsillarni ishlab chiqa-
radi, lekin sharoit o‘zgarishi bilan generegulatorlar hujayrani yangi
sharoitga moslashtirib, xossalarini o‘zgartiradi.
Mikroorganizmlarning  morfologik,  kultural,  biokimyoviy  va
boshqa xossalarining o‘zgarishi, tashqi muhit omillari ta’sirida yuzaga
keladi, ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Masalan, hujayraning mor-
fologik xossalari o‘zgarishi, odatda,  fiziologiyaning o‘zgarishi oqibatida
kuzatiladi.

87
Mikroorganizmlar o‘zgaruvchanligini o‘rganish jarayonida o‘zga-
ruvchanlikning  asosiy  shakli  —  dissotsiatsiya  ekanligi  aniqlandi.
O‘zgaruvchanlikning bu turi P.de Kryui va J. Arkrayton tomonidan
aniqlanib, quyidagicha namoyon bo‘ldi: ayrim kulturalarni zich oziqa
muhitiga ekilganda koloniyalarning ikkita turga bo‘linishi sodir bo‘ladi,
ya’ni silliq, yumaloq, yaltiroq, chetlari tekis S shaklli (ingl. Smooth —
silliq) va yassi, xira, chetlari g‘adir-budur R shaklli (ingl. Rough —
burushgan)dir. Shuningdek, oraliq shakl: meformalar (shilliq) va g shaklli
(pakana)  uchraydi.
Silliq S shaklli koloniyalar ma’lum sharoitda R shaklli koloniya-
larga aylanadi, lekin R  shaklli koloniyalarning S shaklga o‘tishi juda
qiyin kechadi.
Dissotsiatsiya qator bakteriyalarda — kuydirgi, toun va boshqa
qo‘zg‘atuvchilarda kuzatiladi.
S  BA  R  SHAKLLI  KOLONIYALAR
Kasallik tug‘diruvchi bakteriyalar ko‘pincha S shaklida bo‘ladi.
Sil, kuydirgi, toun qo‘zg‘atuvchilari bundan xoli, ularning R shakllari
kasallik tug‘diradi.
Bakteriya hujayrasida yuzaga keladigan o‘zgarishlar  modifikatsion
o‘zgaruvchanlikda nasldan naslga o‘tmay, mutatsion o‘zgaruvchanlikda
nasldan naslga o‘tgan bo‘lishi mumkin.
• koloniyalar silliq, yaltiroq,
bo‘rtib  chiqqan  to‘g‘ri
  shaklli, cheti tekis;
• sho‘rvada  bir  xilda  loyqa-
lanib  o‘sadi;
• harakatchan bakteriyalarda
xivchinlar  bor;
• kapsula hosil qiladigan bak-
teriyada kapsulasi bor;
• biokimyoviy jihatdan faol;
• patogen xossaga ega;
• kasallikning  o‘tkir  davrida
hosil  bo‘ladi
•  koloniyalar  xira,  burushgan,
chetlari g‘adir-budur, noto‘g‘ri
shaklli;
• sho‘rvada  cho‘kma  hosil  qilib
o‘sadi;
• harakatchan bakteriyalarda xiv-
chini bo‘lmasligi mumkin;
• kapsulasi yo‘q;
• biokimyoviy jihatdan kam faol;
•  ko‘pgina  bakteriyalar  kasallik
tug‘dirmaydi;
• kasallikning  surunkali  davrida
hosil  bo‘ladi
S shaklli
R shaklli

88
Modifikatsion  o‘zgaruvchanlik
Mikroorganizmlarda o‘zgaruvchanlik ularning yashayotgan noqulay
sharoitlariga javob berishi natijasida hosil bo‘ladi (7-jadval). Bu tashqi
ta’sir  kuchiga  moslanish  reaksiyasidir.  Hujayrada  hosil  bo‘ladigan
o‘zgarishlar nasldan naslga o‘tmagani sababli mutatsion o‘zgaruvchan-
lik kuzatilmaydi,  qulay sharoit tiklanganda hosil bo‘lgan o‘zgarishlar
yo‘qoladi. O‘zgaruvchanlik mikroorganizmlarning turli xil morfologik,
kultural, biokimyoviy va boshqa xossalariga ta’sir etishi mumkin.
7-jadval
Mikroorganizmlarning o‘zgaruvchanligi
k
il
n
a
h
c
v
u
r
a
g
z
‘
o
n
o
i
s
t
a
k
if
i
d
o
M
a
g
l
s
a
n
n
a
d
l
s
a
n
)
h
s
i
n
a
l
r
u
t
(
i
d
y
a
m
t‘
o
k
il
n
a
h
c
v
u
r
a
g
z
‘
o
n
o
i
s
t
a
t
u
M
i
d
a
t‘
o
a
g
l
s
a
n
n
a
d
l
s
a
n
k
i
g
o
l
o
f
r
o
M
l
a
r
u
tl
u
K
y
i
v
o
y
m
i
k
o
i
B
n
o
i
s
t
a
t
u
M
a
y
i
s
t
a
n
i
b
m
o
k
e
r
k
i
ð
it
o
n
e
G
a
y
i
s
t
a
m
r
o
f
s
n
a
r
T
a
y
i
s
k
u
d
s
n
a
r
T
a
y
i
s
t
a
g
u
y
n
o
K
Morfologik  o‘zgaruvchanlik  bakteriyaning  kattaligi  va  shakli
o‘zgarishi bilan namoyon bo‘ladi. Masalan, oziqa  muhitga penitsillin
qo‘shilganda ayrim bakteriyalarning hujayralari uzunlashadi. Oziqa
muhitida kalsiy tuzi konsentratsiyasi yetishmasligi sababli quyidagi
tayoqchasining spora hosil qilishi tezlashadi. Kalsiy tuzi konsentra-
tsiyasi ko‘payishi uning spora hosil qilishini yo‘qotadi. Bakteriyalarning
bir oziqa muhitida uzoq vaqt o‘stirilishi, ular hayoti davomida ishlab
chiqqan moddalarning to‘planishi va ta’sir etishi natijasida polimor-
fizmni yuzaga keltiradi.
Kultural o‘zgarish — oziqa muhit tarkibi o‘zgarganda bakteriyaning
kultural xossalari o‘zgaradi. Masalan, stafilokokk kislorod yetishmasli-
gidan  pigment  hosil  qilish  xossasini  yo‘qotadi.  Mo‘jizakor  tayoq-
chalar xona haroratida ravshan qizil pigment hosil qiladi, lekin 37°C da
pigment hosil qilish xossasi yo‘qoladi va boshqalar.
Biokimyoviy  turlanish — har  bir  bakteriya  ma’lum  fermentlar
yig‘indisiga  ega,  bu  fermentlar  yig‘indisi  tufayli  oziqa  moddalarni
hazm qiladi. Ular ma’lum oziqa muhitlardagina ishlab chiqiladi va
genotiðlarda aniqlangan. Bakteriyalarning hayot faoliyati davomida

89
barcha genlar ishtirok etmaydi, asosan, mos ferment sintezida ishtirok
etadigan genlargina ishtirok etadi.
Bakteriyalar genida hamma vaqt adaptiv fermentlar ishlab chiqa-
rilishini aniqlovchi genlar mavjud. Masalan, ichak tayoqchasi laktoza
uglevodni saqlamaydigan muhitga ekilganda, laktoza fermentini ishlab
chiqarmaydi, agar uni laktoza uglevodi saqlaydigan muhitga ekilsa,
bu fermentni ishlab chiqaradi. Adaptiv fermentlar ma’lum yashash
sharoitiga moslanishga imkon beradi.
Shunday  qilib,  o‘zgaruvchanlik  —  bu  mikroorganizmlarning
tashqi muhit omillari o‘zgargan sharoitda ularning o‘sib va bo‘linib
ko‘payishiga  imkon  yaratadigan  xossasi.  Hosil  qilgan  xususiyatlari
nasldan  naslga  o‘tmaydi,  shuning  uchun  ular  evolutsiyada  rol
o‘ynamaydi, ammo mikroblarning tirik qolishiga imkoniyat yaratadi.
Mutatsion o‘zgaruvchanlik
Mutatsion o‘zgaruvchanlik — mutatsiya va genotiðik rekombinatsiya
natijasida  hosil  bo‘lishi  mumkin.  Mutatsiya  (yunon.  mutatio —
o‘zgarish) — bu genlar tuzilishi o‘zgarishining nasldan naslga uzatilishi.
Ayrim  mutatsiyalar  genlarning  yirik  qismi  cho‘kishi  va  qisman
o‘zgarishi bilan kuzatiladi — bunday mutatsiya takrorlanmaydi. Mayda
mutatsiya DNK asosining alohida qo‘shilishi yoki tushib qolishi bilan
bog‘liq.  Bunda  bakteriya  xususiyatlari  qisman  o‘zgaradi.  Bunday
o‘zgargan bakteriyalar o‘z holatiga to‘liq qaytishi mumkin.
Xususiyati  o‘zgargan  bakteriyalar  mutantlar  deyiladi.  Mutant-
larni yuzaga keltiruvchi omillar mutagenlar deyiladi. Bakteriyalarning
mutatsiyalari spontan va induksiyalangan mutatsiyalarga bo‘linadi.
Spontan mutatsiya nazorat qilib bo‘lmaydigan omillar ta’sirida
hosil bo‘ladi. Induksiyalangan mutatsiya mikroorganizmlarni maxsus
mutagenlar (kimyoviy moddalar, nurlar, harorat va b.) bilan qayta
ishlashi natijasida hosil bo‘ladi.
Bakteriyalarning mutatsiyasi natijasida quyidagilar kuzatiladi:
a) morfologik xossalarining o‘zgarishi;
b) kultural xossasining o‘zgarishi;
d) mikroorganizmlarda dorivor mahsulotlarga nisbatan chidam-
liligining hosil bo‘lishi;
e)  proteylar  aminokislotalarni  sintezlashi,  uglevod  va  boshqa
oziq moddalardan foydalanish, kasallik tug‘dirish xossasi va boshqa-
larni kuchsizlantiradi.
Genotiðik rekombinatsiya. Òransformatsiya. Hujayralarning boshqa
hujayralar  DNKsini  transformatsiya  jarayonida  o‘ziga  qabul  qilish

90
xususiyati  omilkorlik  (komponentlar)  deyiladi.  Omilkorlik  holati
ko‘pincha logarifmik ko‘payish fazasiga to‘g‘ri keladi.
Òransduksiya — bu genetik ma’lumotning (DNK) donor bakte-
riyasida retsiðiyent bakteriofat ishtirokida ko‘chirilishi. Bunday xos-
saga, asosan, mo‘tadil faglar ega. Ular bakteriya hujayrasida ko‘payib
o‘z DNK tarkibiga bakteriya DNKsini qisman kiritadi va uni retsi-
ðiyentga beradi. Òransduksiyaning uch tiði farq qilinadi — umumiy,
maxsus va abortiv (chala).
1.  Umumiy  transduksiyada  bakteriya  xromosomalarining  turli
qismlarida  joylashgan  har  xil  genlarni  hosil  qilish,  dorivor  mah-
sulotlarga va boshqalarga chidamliligini oshirish xususiyati o‘zgarishi
mumkin.
2. Maxsus transduksiya — bu bakteriya xromosomalarining max-
sus qismlarida joylashgan faqat ayrim maxsus genlarning faglar orqali
uzatilishi. Bu hollarda faqat ma’lum belgilar va xususiyatlar uzatiladi.
3.  Abortiv  (chala)  transduksiya — donor  xromosomasining
qandaydir bitta bo‘lagi faglar orqali uzatilishi. Bu bo‘lakcha retsiðiyent
hujayraning xromosomasiga kirmaydi, balki sitoplazmasida aylanib
yuradi. Retsiðiyent hujayra bo‘lganida bu bo‘lakcha faqat bitta qiz
hujayraga  o‘tadi,  ikkinchi  hujayraga  retsiðiyentning  o‘zgarmagan
xromosomasi qoladi.
Òransduksiya  faglar  yordamida  hujayradan  boshqa  hujayraga,
toksin, spora, xivchinlar, qo‘shimcha fermentlar hosil qilishi, dorivor
mahsulotlarga chidamliligini oshirish va boshqa xossalarni o‘tkazishi
mumkin.
Konyugatsiya — bu genetik materiallarning bir hujayradan boshqa
hujayraga aloqada bo‘lgandagi o‘tishi. Genetik materiallarni uzatuvchi
hujayralar donor deyiladi, genetik materiallarni qabul qiluvchilarni
retsiðiyentlar deyiladi. Bu jarayon bir tomonlama xarakterga ega —
donor hujayradan retsiðiyent hujayraga o‘tadi.
Donor  bakteriya  F  +  (erkak),  retsiðiyent  F–  (ayol)  deb  belgi-
lanadi.  F  +  va  F–  hujayralar  bir-biriga  yaqinlashadi,  ular  orasida
sitoplazmatik ko‘prikcha hosil bo‘ladi. Ko‘prikning hosil bo‘lishi F omil
(ingl.  fertility  —  serpushtlik)  yordamida  nazorat  qilinadi.  Bu  omil
jinsiy  tukchalar  (sex-pili)  hosil  bo‘lishiga  javob  beruvchi  genlarni
saqlaydi. Donor vazifasini faqat F omilini saqlovchi hujayralargina
bajarishi mumkin. Retsiðiyent hujayralar bunday omildan mahrum.
Hujayralar chatishganda F omil donor hujayradan retsiðiyentga o‘tadi.
Retsiðiyent F omilni qabul qilgach, o‘zi donor (F+) bo‘lib keladi.

91
Konyugatsiya  jarayonini mexanik usulda — qaynatish yordamida
uzish mumkin. Bunday hollarda retsiðiyent o‘zidagi DNK ma’lumot-
larni to‘liq ololmaydi. Genetik ma’lumotlarning konyugatsiya usulida
uzatilishi enterobakteriyalarda yaxshi o‘rganilgan. Konyugatsiya jarayoni
boshqa  rekombinatsiya  turlari  singari  bir  turdagi  bakteriyalar  ora-
sidagina emas, balki turli xil bakteriyalar orasida ham borishi mumkin.
Bunday  hollarga  rekombinatsiya  turlari  orasidagi  rekombinatsiya
deyiladi.
Plazmidalar
Plazmidalar — bu bakteriya hujayrasining uncha katta bo‘lmagan
xromosomadan  tashqaridagi  DNK  molekulasi.  Ular  sitoplazmada
joylashgan  va  doira  tuzilishiga  ega.  Plazmidalar  bir  qancha  genlar
saqlaydi, ular DNK hujayrasida uchraydigan genlarga qaramasdan
mustaqil ravishda uchraydi.
Plazmidalarning asosiy belgilaridan biri mustaqil ravishda genlarning
yangilanishiga xizmat qilishidir. Ular bir hujayradan boshqa hujayraga
o‘tishi  va  tashqi  muhitdan  o‘zlariga  yangi  genlarni  qabul  qilishi
mumkin.
Profaglar — lizogen hujayralarda nasldan naslga uzatiladi va qator
o‘zgarishlarni  keltirib  chiqaradi,  masalan,  toksin  hosil  qilish  xos-
sasi.
F-omil alohida joylashgan va konyugatsiya jarayonida ishtirok
etadi.
R-omil hujayraga dorivor mahsulotlarga chidamlilikni oshirishni
uzatadi (R-omilni birinchi bo‘lib ichak tayoqchasida, so‘ng shigel-
lalarda ajratib olingan). Òekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, R-omillar
hujayradan ajralib chiqishi mumkin, bu plazmidalarga xosdir. R-omil
turigina turlar orasidagi va plazmidalarga xosdir. R-omil turigina
turlar orasidagi va hatto avlodlar orasida transmissiv xossaga ega,
bu  atiðik  shtammlarga  tashxis  qo‘yishda  qiyinchiliklar  tug‘dirishi
mumkin.
Bakteriotsinogen omillar (col-omil), birinchi bo‘lib ichak tayoq-
chasida (E.coli) aniqlandi, shuning uchun u kolotsin deb nomlandi.
Keyinchalik  boshqa  bakteriyalarda  vabo  vibrioni  —  vibriotsinlar,
stafilokokklarda — stafilotsinlar va boshqalarda aniqlandi.
Col-omil — bu plazmidaning kichik alohidaligidir. U oqsil mod-
dalar sintezini buzadi. Qondosh yoki shu turdagi bakteriyalar o‘li-
miga sabab bo‘ladi. Bakteriotsinlar o‘ziga mos hujayra yuzasiga yopi-
shadi va metabolizmni buzadi, bu hujayrani nobud qiladi.

92
O‘zgaruvchanlikning  amaliyotdagi  ahamiyati
Paster sun’iy ravishda qutirish, kuydirgi qo‘zg‘atuvchilarida qay-
tarib bo‘lmaydigan o‘zgarishlarning oldini oladigan va bu kasalliklardan
himoya qiladigan vaksinalar yaratdi. Keyinchalik mikroorganizmlarning
genetikasi va o‘zgaruvchanlikni o‘rganish natijasida, vaksina tayyorlash
uchun qo‘llaniladigan ko‘p miqdorda bakteriya va virus shtammlari
olish imkoni yaratildi.
Mikroorganizmlar genetikasini o‘rganish natijalari, yuqori orga-
nizmlarning irsiyatini aniqlashda muvaffaqiyatli qo‘llaniladi.
Genetikaning yangi bo‘limi — gen muhandisligi katta ilmiy va
amaliy ahamiyatga ega. Gen muhandisligi usuli genlarning tuzilishini
o‘zgartirish va bakteriya xromosomasiga muhim hamda kerakli mod-
dalar sinteziga javobgar boshqa organizmlar genini kiritishga imkon
yaratadi. Hozirgi vaqtda bu usulda insulin, interferon va boshqa tibbiy
preparatlar  olinmoqda.  Mutagen  omillar  va  seleksiyani  qo‘llashda
mutant produtsent 100—1000 marta  faol antibiotikdan olinmoqda.
1. Irsiyat nima?
2. Gen regulatorlarining roli qanday?
3. Dissotsiatsiya nima va siz qanday dissotsiatsiya  shaklini bilasiz?
4. Modifikatsion o‘zgaruvchanlik nima, ularning qanday xossalari
mavjud?
5. Mutatsion o‘zgaruvchanlik nima va u qanday shakllarda namoyon
bo‘ladi?
6. Plazmidalar  nima?
7. O‘zgaruvchanlikning tibbiyot amaliyotida ahamiyati.
10-bob. 
INFEKSIYA  HAQIDA  TA’LIMOT
Infeksiya  yoki  infeksion  jarayon  (lotin. infectio —  yuqtiraman,
ifloslantiraman)  kasallik  tug‘diruvchi  mikroorganizmlarning  kirishi
va  bo‘linib  ko‘payishidan  hosil  bo‘ladigan  hamda  rivojlanadigan
belgilar  yig‘indisidir.
Infeksiyaning namoyon bo‘lishi turlicha, bu mikroorganizmlar
xossasiga, mikroorganizmlar holatiga va o‘rab turgan sharoitiga bog‘liq.
Infeksion jarayonning oxiri, ya’ni namoyon bo‘ladigan darajasi infek-
sion kasallik hisoblanadi.
?
Nazorat  uchun  savollar

93
Infeksion kasalliklar avvaldan ma’lum. Juda qadim o‘tmishdan bu
kasalliklarning  kelib  chiqish  sabablari  to‘g‘risida  to‘liq  tasavvurga  ega
bo‘lishmagan va buni Olloh tomonidan berilgan jazo, deb hisoblashgan.
Lekin Giðpokrat, XVI asrda J. Frakastoro va boshqalar yuqumli kasal-
liklar bemordan sog‘ odamga o‘tadigan maxluqqa bog‘liqdir, deydilar.
XIX asr o‘rtalarida L. Paster, R. Kox, I.I. Mechnikov, D.I. Iva-
novskiy va boshqa olimlar infeksion kasallikning qo‘zg‘atuvchisi bo‘lib,
mikroorganizmlar  hisoblanishini  isbotlab  berishdi.  Odamning  har
qanday infeksion kasalligiga muayyan turdagi mikroorganizmlar sabab
bo‘lishi haqidagi masala uzil-kesil hal etildi.
Infeksion kasalliklar quyidagi xossalari bilan tavsiflanadi:
1. Infeksion kasalliklar mikroorganizmlar ta’sirida yuzaga keladi.
2. Bemordan sog‘ odamga yuqadi.
3. Aholi orasida keng tarqalib sporadik, epidemiya, endemiya va
pandemiyalarni keltirib chiqaradi.
4. Infeksion kasalliklar ma’lum davrlarda, yashirin (inkubatsion),
darak  beruvchi  simptomlar  (prodromal),  kasallikning  asosiy  klinik
belgilari namoyon bo‘ladigan davri.
5. Kasallikdan  so‘ng  immunitet  yuzaga  keladi  (butun  umrga
mustahkam,  kuchsiz).
Kasallik keltirib chiqaruvchi patogen mikroorganizmlar quyidagi
xossalari bilan tavsiflanadi:
1. Patogenlik xossasi.
2. Virulentlik xossasi.
3. Spetsifiklik xossasi.
4. Òoksigenlik xossalari.
Patogen  mikroorganizmlar  ta’rifi
Mikroorganizmlarning makroorganizmlarda patologik jarayonni,
ya’ni kasallikni keltirib chiqarish xususiyatiga patogenlik deyiladi (lotin.
pathos — uqubat,  genos — tug‘ilish).  Bu  xususiyati  bo‘lgan  mikro-
organizmlarni patogen  mikroorganizmlar deyiladi. Patogenlik genga
shartlab qo‘yilgan tur xususiyatdir.
Ko‘pgina patogen mikroorganizmlar spetsifiklik xossasiga ega, ya’ni
shu turdagi mikroorganizmlar o‘ziga xos kasalliklarni keltirib chiqa-
radi, masalan, vaboni — vabo vibrioni, so‘zakni — gonokokk va b.
Bir turga kiruvchi u yoki bu shtammlar turli xil patologik ta’sir
etishi mumkin. Patogenlik ta’sirining o‘lchov birligi virulentlik deyiladi.
Virulentlik  mikroorganizmlarning  barcha  xossalari  o‘zgarishi
mumkin.  Bu  o‘zgarishlar  fenotiðik  xarakterga  ega  bo‘lib,  hujayra

94
genining buzilishi natijasi hisoblanadi, bunda ular nasldan naslga o‘tadi.
Virulentlikning  susayishini  yuzaga  keltiruvchi  fenotiðik  o‘zgarishlar,
mikroorganizmlar noqulay sharoitga tushganida, masalan, ularga turli
xil fizikaviy va kimyoviy omillar ta’sir etganda hosil bo‘ladi. Bu o‘zga-
rishlar mikroorganizmlar qulay sharoitga tushganda qayta tiklanadi,
virulentlik yana ortadi. Virulentlikning barqaror pasayishi uzoq vaqt
turli xil moddalar ta’sir etganda yuzaga kelishi mumkin. Kalmett va
Geren sil bakteriyalaridan tirik vaksina BSJni oldi. Olimlar 13 yil kulturani
buqa o‘t suyuqligi qo‘shilgan oziqa muhitga ekdilar. Bunda safroga yuqori
chidamli avirulent bakteriya hujayrasi  seleksiyada (tanlash) katta o‘rin
egalladi. Boshlang‘ich kulturalarda ular miqdori ko‘p emas (ularning
populatsiyadagi  xossalari  ko‘rinmadi). Mikroorganizmlarga  sezgir
hayvonlarda passajlash orqali virulentlikni oshirish mumkin bo‘ldi. Bunda
seleksiyada virulentlikning asosiy populatsiyasi alohida o‘rin tutadi.
Mikroorganizmlarning virulentligi ularning adgeziyaga (yopishish),
kolonizatsiya (ko‘payish), invaziya (to‘qimalarga mikroorganizm kirishi)
va fagotsitozni to‘xtatish qobiliyatiga bog‘liq.
Adgeziya — mikroorganizm  hujayrasining  o‘ziga  sezgir  ma’lum
xo‘jayin organizmiga shimilish xususiyati.
Kolonizatsiya — hujayra devoriga mikroblar yopishishi (masalan,
vabo  vibrioni  enterotsidlarda  bo‘linib  ko‘payishi)  yoki  yopishgan
mikroblar hujayra ichiga kirishi (masalan, dizenteriya qo‘zg‘atuvchilari
yo‘g‘on ichakning to‘qimasida bo‘linib ko‘payishi) mumkin.
Invaziyalik — biriktiruvchi va boshqa to‘qimalar o‘tkazuvchan-
ligi buzilishi (oshirilishi) mikrob fermentlarining xususiyatiga bog‘liq.
Bunday fermentlarga:
a)  gialuronidaza  (tarqalish  omili) — biriktiruvchi  to‘qimaning
gialuron  kislotasini  parchalaydi  va  shuningdek,  mikroblarning
to‘qimaga kirishiga imkoniyat yaratib beradi;
b) neyraminidaza — turli xil to‘qimalar tarkibiga kiruvchi glikopro-
teidlar, glikotsidlar, polisaxaridlardan neyramin kislotasini ajratib oladi.
Fagotsitozni  to‘xtatish  —  bu  funksiyani  bakteriyaning  kapsulasi
bajaradi.  Òurli  xil  mikroorganizmlar  kapsulasi  tarkibiga  kiruvchi
moddalar har xil bo‘lib, ularning funksiyalari ham turlicha, quyidagi
qo‘zg‘atuvchisining  kapsulasidagi  poliðeptid  uni  fagotsitlar  ushlab
olishidan saqlaydi. Ko‘k yiring tayoqcha polisaxaridlari bakteriyani
ushlab oladi va hujayra ichida hazmni kechiktiradi.
Yuqorida  aytib  o‘tilgan  omillardan  tashqari,  mikroblar  ayrim
fermentlar fagotsitozidan himoyalanadi. Masalan, stafilokokk koagulaza
plazmaning ivishiga yordam beradi, bu mikrob hujayrasi atrofida himoya

95
«g‘ilof»ni hosil qiladi, fibrinolizin fibrinni eritadi, shu bilan mikroblar
tarqalishiga imkon yaratadi.
Mikroblarning toksinlarni sintezlash xossasi virulentlikda muhim
ahamiyatga ega. Mikroorganizmlar hosil qiladigan zaharli moddalar
ikki guruhga bo‘linadi — ekzotoksinlar va endotoksinlar (8-jadval).
8-jadval
Endo- va ekzotoksinlarning xossalari
r
a
l
n
i
s
k
o
t
o
z
k
E
r
a
l
n
i
s
k
o
t
o
d
n
E
il
t
a
i
b
a
t
li
s
q
O
i
s
k
e
l
p
m
o
k
n
i
e
t
o
r
p
d
i
r
a
x
a
s
il
o
p
o
ð
i
L
a
g
ti
h
u
m
i
q
h
s
a
t
n
a
d
a
r
y
a
j
u
H
a
n
i
g
n
o
s
o
i
d
a
n
a
l
a
y
i
z
u
ff
i
d
q
il
‘
g
o
b
n
a
li
b
i
s
a
n
a
t
a
r
y
a
j
u
h
b
o
r
k
i
M
il
r
a
h
a
z
il
h
c
u
K
il
r
a
h
a
z
m
a
K
b
a
l
n
a
t
a
g
a
m
i
q
‘
o
t
a
v
o
z
’
A
i
d
a
t
a
s
r
‘
o
k
r
i
s
’
a
t
i
n
it
a
l
o
h
a
y
i
s
t
a
k
i
s
k
o
t
n
i
y
i
m
u
m
U
i
d
a
r
a
q
i
h
c
b
i
r
it
l
e
k
li
b
a
l
o
m
r
e
T
li
b
a
t
s
o
m
r
e
T
a
g
n
i
s
k
o
t
a
n
a
a
d
i
r
i
s
’
a
t
n
il
a
m
r
o
F
i
d
a
n
a
l
y
a
n
a
m
s
i
q
a
d
i
r
i
s
’
a
t
n
il
a
m
r
o
F
i
d
a
n
a
l
z
i
s
r
a
r
a
z
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
b
t
a
b
s
u
m
m
a
r
G
i
d
a
r
a
q
i
h
c
b
a
l
h
s
i
b
a
l
h
s
i
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
b
y
if
n
a
m
m
a
r
G
i
d
a
r
a
q
i
h
c
Ekzotoksinlar — tashqi muhitga yengil diffuziyalanadigan mikro-
organizmlar  metabolizmining  mahsuloti  hisoblanadi.  Ular  oqsil
tabiatli bo‘lib, bu ularni tashqi muhitga chidamli qiladi, lekin botulizm
neyrotoksin, stafilokokk va vabo enterotoksinlari bundan xoli, ular
qaynatilganda tez parchalanadi.
Ekzotoksin hosil qiladigan mikroorganizmlar kirgan yerda joyla-
shadi (kirish darvozasida) va ular hosil qilgan toksinlar makroorga-
nizmlarda aylanib yuradi, masalan, qoqshol, bo‘g‘ma va b.
Ekzotoksinlar  juda  zaharliligi  va  spetsifikligi  —  organotropligi
bilan xarakterlanadi. Òoksinning har bir turi ma’lum bir to‘qimani
shikastlaydi.  Masalan,  qoqshol  ekzotoksini  nerv  sistemasiga  zarar
yetkazadi, natijada bemorning mushaklari tortishadi (spazm), bo‘g‘ma
ekzotoksin yurak-qon tomir sistemasiga, buyrakusti bezlariga zarar
yetkazadi va h.k.
Biologik faolligiga ko‘ra, toksinlar bir xil emas:  ularning ayrimlari
kasallik  belgilarini  to‘liq  keltirib  chiqaradi,  masalan,  qoqshol,
bo‘g‘ma, botulizm toksinlari. Qolganlari infeksion jarayonning kelib
chiqishida qisman ishtirok etadi, masalan, stafilokokk, ichak tayoq-
chasi va boshqalarning gemolitik toksini.

96
Ekzotoksinlar tashqi muhitga singib ketadi. Ularni olish uchun
mikroblar  suyuq  oziqa  muhitlarida  37°C  da  5—12  kun  undiriladi.
Bunday sho‘rvada yetarli miqdorda ekzotoksin to‘planadi. Shunday
sho‘rva filtrlansa, olingan suyuqlikda toksin bo‘ladi. Hozirgi vaqtda
qator ekzotoksinlar sof holda ajratib olingan va to‘liq o‘rganilgan.
Òozalangan toksinlar yuqori toksigenlik xossasiga ega.
Òoksinlarning faol markaziga kimyoviy va fizikaviy omillar ta’sir
ettirilib, toksinning zaharli ta’sirini bartaraf qilish mumkin. Ekzotok-
sinlarni 0,4 % formalin ta’sirida, 39—40°C  da 3—4 hafta saqlaganimizda,
ular  zaharli  xossasini  yo‘qotadi,  lekin  antigenlik  xossasini  saqlab
qoladi. Bunday preparatlar vaksinaga o‘xshab tayyorlanadi va anatok-
sinlar deb ataladi.
Endotoksinlar  —  liðopolisaxaridprotein  kompleksidan  iborat,
mikroorganizm hujayrasiga mustahkam bog‘langan. Ular spetsifik emas.
Organizmga  kiritilganda  bosh  og‘rig‘i,  darmonsizlik,  halloslash  va
shu kabi umumiy zaharlanish belgilarini yuzaga chiqaradi.
Endotoksinlarning mikrob hujayrasi bilan bog‘liqligi uni harorat
va tashqi muhit omillarga chidamli qiladi. Endotoksin olish uchun mikrob
hujayrasini parchalash lozim. Òoksin ta’sirini ularga sezgir hayvonlarda
aniqlanadi.  Masalan,  bo‘g‘ma  toksinini  dengiz  cho‘chqachasida,
botulizm toksinini oq sichqonlarda va boshqalarda o‘rganiladi.
Virulentlik va mikrob toksinlarining kuchini ifodalovchi ma’lum
birlik bor: DLM, DCJ, D-50, DLM (Dosis letalis minima). Mikrob
yoki  toksinning  eng  kam  dozasi  laboratoriya  hayvonlarining  ko‘p
qismini o‘limiga sabab bo‘ladi. DCL (Dosis certa letalis) — laboratoriya
hayvonlarini 100 % o‘limga  olib keluvchi mikroblar yoki toksinlar
dozasidir. DL-50 (Dosis letalis) — laboratoriya hayvonlarining 50 % ini
o‘limga olib keluvchi mikrob yoki toksin dozasidir.
Virulentlik va toksin kuchining miqdori mikrob turi shtammiga,
toksin turiga, shuningdek, yuborish usuliga bog‘liq. Òoksin kuchini
aniqlash uchun tekshirish materialidan qator suyultirish darajalarini
tayyorlab olinadi, har bir suyultirish darajasidan shu toksinga sezgir
bo‘lgan qator hayvonlarga yuboriladi.
Infeksion  jarayonning  paydo  bo‘lishida
mikroorganizmning  ahamiyati
Infeksion jarayonning yuzaga chiqishi ma’lum darajada makroor-
ganizmlar  reaktivligiga,  kasallik  tug‘diruvchi  mikroblar  va  zahar-
larning organizmga tushishiga bog‘liq. Bunga quyidagi omillar katta
ahamiyatga ega.

97
Odamning  yoshi.  Yoshning  ahamiyati  organizm  fiziologik
xususiyati, jumladan, moddalar almashinuvi tabiati bilan belgilanadi.
Ma’lumki,  6  oylikkacha  bo‘lgan  bolalarda  qizamiq,  skarlatina
(qizilcha), bo‘g‘ma juda  kamdan kam  kuzatiladi, lekin  shu  kasalliklar
1 yoshdan 8 yoshgacha bo‘lgan bolalarda ko‘proq uchraydi. Katta
yoshdagi kishilar zotiljamni og‘ir o‘tkazadi. Bundan tashqari, shunday
infeksion  agentlar  mavjudki,  ular  turli  yoshdagi  organizmlarni  bir
xilda jarohatlaydi, masalan, griðp.
Nerv  sistemasining  holati.  Nerv  sistemasining  ruhiy  siqilishi
infeksion kasalliklarning kelib chiqishiga va og‘ir o‘tishiga sabab bo‘ladi,
chunki bunda mikroorganizm himoya mexanizmining faolligi pasayadi.
Endokrin sistemasining holati. Endokrinologiya kasalliklari bilan
kasallangan  organizmda  (diabet,  qalqonsimon  bez  funksiyasining
buzilishi va h.k.) ko‘pincha yiringli yallig‘lanish jarayonlari yuzaga
keladi, bunga organizmning himoya  kuchi kamayishi sabab bo‘ladi.
Ovqatlanish. Och qolish yoki uzoq vaqt to‘yib ovqat yemaslik
ko‘pgina infeksion kasalliklarni keltirib chiqaradi. Sil, vabo, dizenteriya
va boshqa infeksiyalar to‘yib ovqat yemaslik, och qolish natijasida
kelib chiqadi. Ovqatda oqsil miqdorining yetishmasligi oqsil almashinish
jarayoni buzilishiga olib keladi va natijada och qolish yuzaga keladi. Bu
esa immunoglobulin sintezini, fagotsitoz faolligi pasayishini keltirib
chiqaradi. Hujayralar fagotsitoz faolligining susayishi A vitamin yetish-
masligi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Bu teri va shilliq qavatlarda
yallig‘lanish yuzaga kelishiga sababchi bo‘ladi. B va C vitamini yetish-
masligi organizmni sil, bo‘g‘ma, stafilokokk, streptokokk va boshqa
kasalliklarga moyil qiladi.
Normal  mikroflora  organizmning  himoya  funksiyasida  katta
ahamiyatga ega. Masalan, ichak tayoqchasi yo‘g‘on ichakda doimo
yashaydi, u qorin tifi va boshqa ichak patogen mikroorganizmlariga
o‘ldiruvchan  ta’sir  ko‘rsatadi.
Òashqi muhit omillarining infeksion jarayon
kelib chiqishi va rivojlanishiga ta’siri
Organizm sovqotishi uning ko‘pgina patogen va shartli patogen
mikroorganizmlarga nisbatan chidamliligini susaytiradi. Masalan, sovuq
havo va namlikning birgalikdagi ta’siri nafas yo‘li shilliq qavatining
chidamliligini susaytiradi, bu esa kasallikni keltirib chiqaradi.
Ortiqcha issiqlash — uzoq vaqt va kuchli quyosh nuri ta’siri, ionlovchi
radiatsiyaning yuqori, kasb zararliklari (issiq sexlardagi yuqori haroratdan
nurlanish, kimyoviy moddalardan zaharlanish, kislorod yetishmasligi,

98
jismoniy, aqliy toliqish  va  b.)  infeksion  kasalliklar  kelib  chiqishiga
sabab bo‘ladi. Shu bilan birga, yomon sanitariya-gigiyenik sharoit,
tiqilinch yashash, sanitariyaga xilof sharoit, madaniy saviyaning past-
ligi qo‘zg‘atuvchining doimo aylanib yurishiga qulay muhit tug‘diradi,
bunday vaziyatda osongina yangi kasalliklar kelib chiqadi.
Shunday  qilib,  mikroorganizmlar  virulentligi  makroorganizm
holati  va  tashqi  muhit  omillarining  munosabati  infeksion  jarayon
kelib chiqishi hamda kechish xarakterini aniqlaydi.
Infeksiyaning  tarqalish  mexanizmi
Infeksiya qo‘zg‘atuvchilarini tarqatuvchi manba odam yoki hayvon
hisoblanadi. Kasal odam yoki hayvon infeksiya tarqalishida asosiy rolni
o‘ynaydi, bemor chiqindilari (najas, siydik, balg‘am va h.k.)da mikrob-
lar juda ko‘p bo‘ladi. Òuzalayotgan davrdagi bemor (rekonvalessent),
sog‘lom bakteriya tashuvchilar ham infeksiya manbayi hisoblanadi.
Infeksiya manbayining xarakteriga ko‘ra, barcha infeksion kasal-
liklar ikki guruhga bo‘linadi: infeksiya manbayi odam hisoblansa —
antroponoz  infeksiya,  infeksiya  manbayi  hayvon  hisoblansa,  zoonoz
infeksiya deyiladi.
Infeksiyaning  tarqalish  mexanizmi  turlichadir.  Har  bir  turdagi
mikroorganizm uchun bemor organizmi (yoki  bakteriya tashuvchi
organizmi)da ma’lum joyda joylashishi aniqlangan. Odamdan infeksiya
o‘tish yo‘llari juda xilma-xil bo‘lishi mumkin.
1. Alimentar yo‘l orqali — qo‘zg‘atuvchilar ichak ajratmasi bilan
tashqi muhitga tushadi va oziq-ovqatlar  mana shunday qo‘zg‘atuvchilar
bilan ifloslanadi, bu oziq-ovqatlarni odam iste’mol qilishi natijasida
kasallik yuqadi.  Masalan, ichterlama, dizenteriya va h.k.
2. Havo  orqali,  ya’ni  havo-tomchi  yo‘li  orqali  —  bemor  orga-
nizmida qo‘zg‘atuvchi nafas yo‘lida joylashadi va u aksirganda, yo‘tal-
ganda va gaplashganda tashqi muhitga chiqaradi. Masalan, bo‘g‘ma,
ko‘kyo‘tal, griðp va boshqalar. Bundan tashqari, havo changi orqali
ham yuqadi, ya’ni chang bilan havoga ko‘tarilishi, hayvon juni qayta
ishlanayotgan  vaqtlarda  havoga  o‘tadi.  Masalan,  sil,  kuydirgi,
tularemiya va h.k.
3. Suv  orqali — organizmdan  ajralgan  najas,  siydik  tarkibidagi
qo‘zg‘atuvchilar suvga tushadi. Masalan, vabo, dizenteriya, ichterlama.
4. Kontakt  yo‘l  orqali — ya’ni  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  bemor  bilan
aloqaga o‘tganda, masalan, zaxm, so‘zak, OITS va boshqalar. Bundan
tashqari, bemorning tevarak-atrofidagi narsalar (mebel, idish-tovoq,
kiyim-kechak, o‘yinchoq va h.k.) orqali yuqadi. Masalan, gepatit,
bo‘g‘ma,  griðp.

99
5. Òransmissiv yo‘l bilan — qon so‘ruvchi hasharotlar orqali (bit,
kana, burga, chivin va b.), infeksiya mikrobi qonda bo‘lganda, shu
usulda yuqadi. Bunga bezgakning Anofeles chivinlari orqali yuqishi,
toshmali va qaytalama tiflarning bit orqali yuqishi misol bo‘la oladi.
6. Mexanik yo‘l — pashsha, suvaraklar orqali yuqishi. Ular o‘z
oyoqlarida qo‘zg‘atuvchilarni tashiydi. Masalan, gepatit, dizenteriya
va b.
7.  Infeksiya  tuproq  orqali  o‘tishi  mumkin,  masalan,  qoqshol,
gazli gangrena shu orqali tarqaladi.
8. Vertikal yo‘l orqali — ona homiladorlik vaqtida yuqumli kasallik
bilan kasallansa, homila ham shu kasallik bilan kasallanishi mumkin,
masalan, gepatit, sil, zaxm va b.
Kirish darvozalari — bu patogen mikroorganizmlarning xo‘jayin
organizmiga  kiradigan  a’zo  va  to‘qimalar.  Masalan,  ichterlama
qo‘zg‘atuvchisi faqat og‘iz orqali tushgandagina, gonokokk qo‘zg‘a-
tuvchisi faqat ko‘z va jinsiy yo‘l shilliq qavatiga tushgandagina kasallikni
keltirib chiqaradi. Agar boshqa yo‘l orqali organizmga kirsa, kasallik
keltirib chiqarmaydi va mikroorganizmlar nobud bo‘ladi.
Ayrim mikroorganizmlar, masalan, toun (chuma), tularemiya,
kuydirgi xo‘jayin organizmning turli qismlaridan kirib, kasallik keltirib
chiqarishi mumkin. Bunday hollarda kirish darvozalari bu kasallikning
shakllarini belgilab beradi (teri, o‘pka, ichak shakllari va b.).
Organizmning kirish  darvozalari  ikkiga bo‘linadi: teri va shilliq
qavatlar.  Jarohatlangan  teri  orqali  organizmga  qo‘zg‘atuvchi  kirib
kasallikni keltirib chiqaradi, masalan, qoqshol, gazli gangrena va b.
Jarohatlanmagan teri (teri teshikchalari) orqali organizmga mikroor-
ganizm kirib, kasallik keltirib chiqaradi. Masalan, furunkul, karbunkul,
milkak va b.
Shilliq qavatlar — ko‘z shilliq qavati orqali (masalan, konyunk-
tiva), quloq shilliq qavati (otit), burun shilliq qavati (griðp), og‘iz
shilliq qavati (ichterlama), jinsiy a’zolar shilliq qavati (zaxm) orqali
organizmga mikroblar kirib, kasallik keltirib chiqaradi.
Organizmga kirgan qo‘zg‘atuvchilar limfogen, gematogen, nerv
tolalari va to‘qimalar orqali tarqaladi.
Infeksion  kasalliklarning  kechish
dinamikasi
Infeksion  kasalliklar  dinamikasi  bir  necha  davrlar  yig‘indisini
tashkil etadi. Infeksion kasalliklar boshqa «yuqumsiz» bilangina emas,
balki qanday o‘tishi va klinik belgilari bilan ham farq qiladi. Infeksion
kasalliklar infeksiya yuqqandan keyin darrov yuzaga chiqmaydi, bu

100
yashirin davr, deb ataladi. Bu qo‘zg‘atuvchisi organizmga kirganda,
toki, biron-bir kasallik belgilari paydo bo‘lguncha davrni o‘z ichiga
oladi.  Bu  davrda  qo‘zg‘atuvchilar  organizmda  bo‘linib  ko‘payadi,
toksinlari to‘planadi. Bu davr turli kasalliklarda turlicha muddatda
o‘tadi. Masalan, qorin tifi — 14 kun, skarlatina (qizilcha) va bo‘g‘mada
5—7 kun, ko‘kyo‘talda — 8 kun, qizamiqda 10—11 kun, griðpda
2—3 kun, quturishda oylab va moxov kasalligida 30 yillab cho‘ziladi.
Inkubatsion (yashirin) davrdan keyin darak beruvchi simptomlar
(prodromal) davri boshlanadi. Bu davrda barcha kasallikka xos klinik
belgilar namoyon bo‘ladi (bosh og‘rishi, harorat ko‘tarilishi, holsizla-
nish, toliqish, ishtaha yo‘qolishi va b.). Bu davr bir necha soatdan
3 kungacha davom etadi. Bu davrda taxminiy tashxis qo‘yiladi. Asosiy
klinik belgilarning rivojlanish davri har bir mikroorganizm turiga qarab,
har qanday kasallikning o‘ziga xos klinik belgilari yuzaga keladi. Bu
davrda ko‘pincha harorat ko‘tarilishi, nafas a’zolari, hazm qilish a’zolari,
yurak-qon tomir sistemasi funksiyasining buzilishi, toshma toshishi,
qon tarkibining o‘zgarishi va boshqalar yuzaga keladi. Infeksiya  turiga
qarab, bu davr turlicha muddat davom etadi.
Infeksion kasalliklar klinik tekshirishlar yo‘li bilan emas, labo-
ratoriyada (mikrobiologik) tekshirish usullarini tatbiq etish yo‘li bilan
ham aniqlanadi. Bundan tashqari, laboratoriyada tekshirish usullari
infeksion kasallikni barvaqt aniqlashga imkon beradi, bu esa bemorni
sog‘lom kishilardan o‘z vaqtida ajratish uchun shartdir.
Sog‘ayish davri — kasallik belgilarining yo‘qolishi organizm fiziologik
funksiyasining tiklanishi bilan xarakterlanadi. Kasallik to‘la tuzalishi,
vaqtida davolanmagan va o‘zboshimchalik bilan davolangan hollarda
surunkali shaklga o‘tishi, o‘lim yoki nogironlik bilan tugashi mumkin.
Infeksion jarayonning shakllari
Qo‘zg‘atuvchining organizmga kirish yo‘liga qarab, ekzogen va
endogen  infeksiyalar  tafovut  etiladi.
Ekzogen infeksiya — organizmga tashqi muhitdan qo‘zg‘atuvchi
tushishi natijasida yuzaga keladigan infeksiya.
Endogen infeksiya (autoinfeksiya) organizmning o‘zidagi mikroor-
ganizmlar ta’sirida yuzaga keladigan infeksiyadir.
Bunday qo‘zg‘atuvchi organizmga kerakli flora tarkibida uchray-
di. Ular organizmning himoya xossasi susayganda kasallik kelib chi-
qishiga sababchi bo‘lib hisoblanadi.
Kasallikning kechish muddatiga ko‘ra, o‘tkir va surunkali infek-
siyalarga  bo‘linadi.  O‘tkir  infeksiya  qisqa  vaqt  (bir  haftadan  bir

101
oygacha)  davom etishi bilan xarakterlanadi. Masalan, griðp, qizamiq,
vabo, ichterlama va b. Surunkali infeksiya uzoq vaqt (oylab, yillab)
davom etadi. Masalan, bezgak, zaxm, sil, brutselloz va b. Agar infek-
siya bir turdagi mikroorganizm ta’sirida kelib chiqsa, monoinfeksiya
deyiladi. Organizmga bir vaqtning o‘zida 2—3 xil mikrob yuqishi natijasida
kelib chiqadigan infeksiyaga aralash infeksiya  deyiladi.
Asosiy kasallikka (masalan, griðpga) qo‘shimcha boshqa infeksiya
qo‘zg‘atuvchisi  yuqishi  (masalan,  stafilokokk  yoki  streptokokk)
natijasida yuzaga keladigan infeksiyaga ikkilamchi infeksiya deyiladi.
Biror  infeksiyani  boshdan  kechirgan  kishi  shu  kasallikning  takror
yuqishi natijasida yana o‘sha infeksiya bilan kasallansa, reinfeksiya
deyiladi, masalan, saramas, so‘zak va b.
Retsidiv — organizmda qolgan qo‘zg‘atuvchilar  hisobidan kasallik
belgilarining qaytarilishidir (masalan, qaytalama tif, bezgak va b.), bunda
organizmga  qaytadigan  qo‘zg‘atuvchi  tushmaydi.  Birlamchi  infeksiya
tugaguncha  shu  infeksiyani  qo‘zg‘atgan  mikrob  turi  takror  yuqsa,
superinfeksiya  deyiladi,  masalan,  bezgak.  Ayrim  infeksion  kasalliklar
yashirin, kasallik belgilarisiz o‘tishi mumkin. Infeksiyaning bunday
turi latent infeksiya deyiladi, masalan, sil kasalligi belgisiz o‘tadi.
Kasallikning yana bir belgisiz o‘tadigan turi mikrob tashuvchanlik
hisoblanadi. Bu kasallikdan so‘ng klinik tuzalish davri boshlanadi,
kasallanib  o‘tgach  organizmda  qo‘zg‘atuvchilar  qoladi  va  tashqi
muhitga chiqariladi. Masalan, ichterlama, dizenteriya tayoqchalarini
tashuvchilar. Ayrim hollarda mikrob tashuvchi bemor yoki patogen
mikroblar  kasallik  tashuvchilar  bilan  aloqada  bo‘lganda,  sog‘lom
odamlarda ham yuzaga kelishi mumkin.
Organizmda qo‘zg‘atuvchining joylashishiga ko‘ra, quyidagilarga
bo‘linadi:  infeksiya  o‘chog‘i  —  mikroblar  mahalliy  joylashadi,  bu
joydan  tashqariga  tarqalmaydi.  Masalan,  angina,  furunkuloz  va  b.
Umumlashgan  (tarqalgan) — mikrobning  agressiv  kuchi  organizm-
ning himoya mexanizmini yengib, qo‘zg‘atuvchi mahalliy o‘choqdan
chiqib butun organizmga tarqaladi.
Infeksiya qo‘zg‘atuvchisining ma’lum vaqtda qonga o‘tib tarqa-
lishi, lekin bo‘linib ko‘paymaslik holatiga bakteriyemiya deyiladi. In-
feksiya qo‘zg‘atuvchisining qonda uzoq vaqt saqlanib, bo‘linib ko‘pa-
yishiga sepsis (lotin. sepsis — yiringli qon) yoki septitsemiya deyiladi.
Masalan, toun, kuydirgi, yiring chaqiruvchi kokklar va b.  Sepsisda
kasallik belgilari bir xil bo‘lib, qo‘zg‘atuvchining turiga bog‘liq bo‘lmaydi.
Sepsis natijasida turli xil a’zolarda yiringli o‘choqlar hosil bo‘ladi,
bu  septikopiyemiya  deyiladi.  Qonda  toksinlarning  aylanib  yurishi
toksinemiya, viruslarning aylanib yurishi virusemiya deyiladi.

102
Infeksion  kasalliklarning  tarqalish
yo‘llari
Infeksion kasalliklar yuqumliligi bilan tavsiflanadi va aholi orasida
keng tarqalishi mumkin. Yuqumli kasalliklar aholi orasida to‘rt shaklda
tarqaladi.
Epidemiya — infeksiyaning  ma’lum  hududda  (tuman,  qishloq,
shirkat  xo‘jaligi, shahar) tarqalish shakliga aytiladi. Epidemiya haddan
tashqari keng tarqalib, butun mamlakatlarni va hatto qit’alarni o‘z
girdobiga olsa, pandemiya deyiladi. Masalan, X va XIV asrda toun
pandemiyalari, XIX asrda Osiyo vabosining bir necha pandemiyalari
bo‘lgan. 1918—1919-yillarda griðp pandemiyasi (ispanka) ro‘y berib,
butun dunyo bo‘yicha 20 mln.dan ortiq kishi o‘lgan, 1957-yilda esa
yer  yuzi  aholisining  qariyb 
1
/
3
  qismi  griðp  bilan  og‘rigan.  XX  asr
vabosi bo‘lmish OITS ham, 2000-yildagi griðpning tarqalishi ham
bunga misol bo‘la oladi.
Infeksion kasalliklarning yakka-yakka uchraydigan turiga sporadik
tur deyiladi, masalan, qoqshol, gazli gangrena va b.
Nihoyat,  infeksion  kasalliklarning  yana  bir  tarqalish  shakli —
endemiya ham bor. Muayyan joyda infeksiya manbayi borligiga ko‘ra
yoki  infeksiyani  tashuvchi  hasharot  o‘sha  joyda  o‘zi  uchun  qulay
sharoit topganligiga ko‘ra, ana shu joyda infeksiyaning uzoq davom
etishi epidemiya deyiladi. Ba’zi joylarda bezgak (Anafeles) chivinlarining
bolalashi uchun qulay botqoqliklar borligi, yomon jarohat, pappata-
chi isitmasi (iskabtopar chivinlar, flebotomuslar borligi) va boshqa
kasalliklarning epidemiya shaklida tarqalganligi misol bo‘la oladi.
Infeksion kasalliklarning paydo bo‘lish va tarqalish sabablarini
o‘rganish boshqa infeksiyalarni yo‘q qilish imkonini beradi. Aholini
sog‘lomlashtirishga  qaratilgan  profilaktik  tadbirlar,  infeksiyaning
tarqalishiga yo‘l qo‘ymaydigan sharoit tug‘dirish — eng asosiy vazifadir.
Aholi yashaydigan joylarni sanitariya jihatidan obod qilish, suv
manbalarini  qo‘riqlash,  oziq-ovqatlarni  sanitariya  nazoratidan
o‘tkazish,  infeksion  kasalliklarni  barvaqt  aniqlash,  bemorlarni  tez
ajratib qo‘yish va kasalxonaga yotqizish, tevarak-atrofdagi kishilarni
tekshirib,  batsilla  tashuvchilarni  aniqlash  kabi  umumiy  tadbirlar
infeksion kasalliklarga qarshi kurashda birinchi darajali ahamiyatga
ega.
Bemorning  chiqindilarini,  buyumlarini,  binoni  dezinfeksiya
qilish, dezinfeksiya (infeksiya tashuvchi hasharotlarni yo‘q qilish) va
deratizatsiya (kemiruvchilarni yo‘q qilish) katta ahamiyatga ega.
Aholi o‘rtasida sanitariya maorifini keng yo‘lga qo‘yish g‘oyat
muhim  tadbirlardan  hisoblanadi.  Sanitariya  maorifining  vazifasi

103
infeksion kasalliklarning mohiyatini, sabablarini, tarqalish yo‘llarini
va oldini olish usullarini, xususan, shaxsiy gigiyena, ayniqsa, qo‘lni
toza tutish, turar joy, hovli va tevarak-atrofdagi hududni sanitariya
jihatidan obod qilishning ahamiyatini, sanitariya postlarning rolini va
shunga o‘xshashlarni tushuntirib berishdan iborat.
1. Infeksion jarayon nima?
2. Patogenlik va virulentlik nima?
3. Ekzo- va endotoksinlar qanday farqlanadi?
4. Infeksiya qo‘zg‘atuvchisining tarqalish mexanizmi qanday?
5. Infeksion jarayonning kelib chiqishi va kechishida mikroorganizm-
lar, tashqi muhit omillari qanday rol o‘ynaydi?
6. Infekson kasalliklarning rivojlanish dinamikasi qanday?
Biologik tekshirish usullari
Laboratoriya hayvonlari ustida olib boriladigan tekshirish usuliga
biologik  tekshirish  usuli  deyiladi.  Bu  tekshirishlarning  maqsadi:
tekshirish materiallaridan mikroorganizmlarni ajratib olish, ayniqsa,
oziqa muhitga ekib ajratib olishning iloji bo‘lmagan hollarda, masalan,
virusli kasalliklar, rikketsiya va mikroblar bilan ifloslangan tekshirish
materiali, sof kulturani ajratib olish, sun’iy oziqa muhitida mikrob-
larning  bo‘linib  ko‘payishi,  ajratib  olingan  mikroorganizmlarning
xossalari (virulentlik va b.)ni aniqlashning iloji bo‘lmagan hollarda bu
usul qo‘llaniladi.
Eksperimental  yuqtirish  ayrim  infeksion  kasalliklarni  tiklash,
infeksiya va immunitetga tegishli qator savollarning yechimini topishda,
immunologik preparatlarning beradigan natijalarini, ularning reaktivlik
va ogohlantiruvchi xossalarini aniqlashga yordam beradi.
Laboratoriya  hayvonlarini  tanlashda,  uning  tekshirilayotgan
infeksiyaga sezuvchanlik darajasini e’tiborga olish, bu qo‘zg‘atuvchi
tabiiy sharoitda uning organizmida kasallik keltirib chiqarmasligini
bilish  lozim.
Laboratoriya  hayvonlarining  turlari
Òajriba  uchun  ko‘pincha  oq  sichqonlar,  kalamushlar,  dengiz
cho‘chqachalari, quyonlar tanlanadi. Ayrim maxsus tekshirishlarda
laboratoriya hayvonlaridan maymunlar, mushuklar, itlar, otlar, yirik
va mayda shoxli hayvonlar, yovvoyi hayvonlar (olmaxon, yumron-
qoziq,  yovvoyi  kalamushlar,  dala  sichqoni),  shuningdek,  qushlar
?
Nazorat  uchun  savollar

104
(tovuq, kaptar va b.) tanlanadi. Maxsus laboratoriyalar ham mavjud
bo‘lib,  ularda  aseptik  sharoitda  o‘stirilgan  mikrobsiz  hayvonlarda
tekshirish ishlari olib boriladi. Mikroorganizmlarning mikrobsiz hayotini
o‘rganadigan fanga «Gnotobiologiya» deyiladi. Òekshirish maqsadla-
ridan biri mikroorganizmlarda fiziologik va patologik jarayonlarda nor-
mal hamda o‘zgargan mikrofloraning rolini o‘rganishdir.
Laboratoriya hayvonlarini saqlash
Òajriba uchun qo‘llaniladigan hayvonlar maxsus sharoitlarda saq-
lanadi.  Buning  uchun  maxsus  xona—vivariy  mavjud.  Vivariyda
laboratoriya hayvonlari qafaslarda yoki bankalarda saqlanadi. Har bir
tur hayvon alohida saqlanadi. Vivariy xonasi issiq, yorug‘ va quruq
bo‘lishi lozim. Ularni tabiiy sharoitda parvarish xonalarida urchitiladi.
Parvarishxonadan keltirilgan hayvonlar karantin xonasiga o‘tkaziladi.
Vivariy  qator  maxsus  va  qo‘shimcha  xonalar:  karantin,  sog‘lom
hayvonlar saqlanadigan, yuqtirish va jarrohlik xonasi, oshxona va boshqa
xonalardan iborat.
Òalabga javob beradigan vivariy xonalarining ikki eshigi bo‘lishi
lozim,  bundan  infeksiya  tarqalib  ketgan  hollarda  foydalaniladi.
Hayvonlarning umumiy holati har kuni tekshirib turiladi. Ulardagi
barcha o‘zgarishlar (holsizligi, ishtahasining yo‘qligi, infiltrat hosil
bo‘lishi) yoki ularning nobud bo‘lishi maxsus jurnalga yozib qo‘yiladi.
Vivariy xonalarini tozalashga maxsus kiyimlar: xalat, fartuk, rezina
qo‘lqop, ro‘mol va shiðpak kerak bo‘ladi. Agar o‘ta xavfli infeksiya
bilan ishlanayotgan bo‘lsa, qo‘shimcha kleyonkali fartuk, rezina etik,
yengcha,  niqob  ko‘zoynaklar  kiyilishi  lozim.
Òozalashni qafas va bankalardagi kasallangan  va o‘lgan hayvonlarni
ko‘rishdan  boshlanadi.  So‘ng  suv  va  ovqat  solingan  idishlar  olinib,
ovqat  qoldiqlaridan  tozalanadi,  yaxshilab  yuviladi,  shisha  idishlar
qaynatiladi. Shundan so‘ng maxsus metall qirg‘ichlar bilan qafasdagi
axlat tozalanadi va ovqat solinadigan idishlar joyiga qo‘yiladi. Haftasiga
bir marta qafas va bankalar issiq suv bilan yuvilishi, dezinfeksiya qilinishi
yoki avtoklavda zararsizlantirilishi lozim. Qafaslar tozalangandan so‘ng
xona tozalanadi. Shundan so‘ng barcha axlatlar pechkada yondiriladi.
O‘lgan  hayvonlar  yoriladi  va  ular  ham  nazoratchilar  (shifokor  yoki
laborant) yordamida hamda ishtirokida yondiriladi. Vivariyda ishlaydigan
xodimlar qo‘llarini yaxshilab dezinfeksiya qilishlari va yuvishlari lozim.
Hayvonlarni  ovqatlantirish
Hayvonlarni to‘liq va to‘g‘ri ovqatlantirish katta ahamiyatga ega.
Har bir tur hayvonni ovqatlantirish me’yori Sog‘liqni saqlash vazir-

105
ligi tomonidan ishlab chiqilgan me’yor asosida tashkillashtiriladi. Bu
me’yorga  donli  aralashmalar,  sabzavot-mevalar,  xashak,  pichan,
hayvon mahsulotlari va boshqalar kiradi.
Mahsulotlar miqdori va xarakteri hayvonning turiga, tajribaning
maqsadiga bog‘liq. Hayvonlarni yaxshi saqlamaslik, to‘g‘ri va to‘liq
ovqatlantirmaslik ularni kasallikka moyil qilib qo‘yib, tajriba noto‘g‘ri
chiqadi.
Hayvonlarni tajribaga tanlash va tayyorlash
Òajribaga  har  qanday  hayvonni  bir  parvarish  xonasidan  olgan
ma’qul. Òajribaga ma’lum tur, zot, jins, yosh va bir xil og‘irlikdagi
hayvonlar tanlanadi. Òanlangan hayvonlar toza qafas yoki bankaga
solinadi.
Qafas  ichiga  xashak  yoki  qiðiq  solinadi.  Mayda  hayvonlarni,
masalan, oq sichqonlarni 5—6 tadan qilib qafasga solishimiz mumkin.
Hayvonlar boshqa xonalarga qafas yoki bankalarga solib olib chiqiladi.
Òajribadan  oldin  hayvonlarning  og‘irligi  va  harorati  o‘lchanadi.
Haroratni o‘lchash uchun simobli termometrni ishlatishdan oldin u
zararsizlantiriladi, quruq qilib artiladi va vazelin surtib, to‘g‘ri ichakka
kiritiladi. Òermometrni kiritish chuqurligi hamma hayvonlarda bir xil,
masalan, dengiz cho‘chqachalarida 3,5 sm. Shuning uchun termometr
rezinali halqasigacha kiritiladi. Harorat 5 daqiqa davomida o‘lchanadi,
natija maxsus jurnalga yoziladi.
Hayvonlarga belgi (markirovka) qo‘yish
Òajribaga olingan har bir hayvonga turiga qarab belgi qo‘yiladi.
Masalan, oq sichqon va kalamushlarga turli qismlari — boshi, yelkasi,
oldingi o‘ng oyog‘i, chap oyog‘i va boshqa qismlari to‘yingan spirtli
bo‘yoqlar — fuksin, gensian binafshasi, kaliy permanganat, xrizoidin
va boshqa bo‘yoqlar yordamida bo‘yaladi. Bo‘yalgan qismi jurnalga
raqam bilan yozib qo‘yiladi. Masalan, oldingi o‘ng oyog‘i — ¹ 3.
Yirik  hayvonlar,  masalan,  quyon,  dengiz  cho‘chqachalari  va
boshqalarning esa quloqlariga uch raqamli metall tamg‘achalar taqiladi.
Bu tamg‘achalarning markazi kengaygan va ikki chetida uchli tishcha-
lari bo‘ladi. Òamg‘ani quloqqa taqishdan oldin 2—3 soat spirtga solib
qo‘yiladi va hayvonning qulog‘i spirt bilan artiladi, so‘ngra quloqqa
taqiladi va ikki chetidagi tishlari bilan mahkamlanadi. Parrandalar va
qushlarning oyog‘iga raqam yozilgan halqachalar taqiladi.

106
Laboratoriya  hayvonlarini  zararlash
Òajriba o‘tkazishdan oldin hayvonlar qafaslardan olinadi. Ular
tishlab  yoki  tirnab  olmasliklari  uchun  kalamush  va  sichqonlar
dumidan ushlanadi, quyon va dengiz cho‘chqachalari esa yelka teri-
sidan ushlanadi. Harakatini chegaralash uchun ular fiksatsiya qilinadi,
buning uchun turli xil taxtalar, qutili bokslar, plastinkalar va boshqalar
qo‘llaniladi.
Òekshirish  materiali  hayvonning  qayeriga  yuborilishiga  qarab
tanlanadi. Masalan, quyonning quloq venasiga modda yuboriladigan
bo‘lsa, boshi chiqib turadigan qutili boksdan, qorniga yuboriladigan
bo‘lsa, taxtadan, oyog‘iga yuboriladigan bo‘lsa, turli qismlari ochiladi-
gan qutili bokslardan foydalaniladi.
Oddiy usullardan biri sochiqqa o‘rab fiksatsiya qilishdir. Sichqon-
larni dumidan ushlab aylantirilganda, ular boshi aylanganidan hara-
katlana olmaydi. Shunda chap qo‘l bilan sichqonning yelka terisidan
ushlanib, kichik barmoq bilan esa dumi siqiladi. Bu maqsadda boshqa
usullardan  ham  foydalanish  mumkin.  Laboratoriya  hayvonlarini
zararlash uchun qo‘llaniladigan asboblar (igna, shpris, pinset, skalpel
va b.) sterilizatsiya qilingan bo‘lishi kerak.
1. Biologik usul deb nimaga aytiladi?
2. Laboratoriya hayvonlarini tajribaga tayyorlashda nimalarga e’tibor
berish  lozim?
3. Òajribaga qanday hayvonlar olinadi?
4. Vivariy xonasi qanday talablarga javob berishi va qanday bo‘limlardan
iborat bo‘lishi kerak?
5. Laboratoriya hayvonlari qanday belgilanadi?
6. Laboratoriya hayvonlari nima uchun va qanday fiksatsiya qilinadi?
7. Hayvonlarni zararlash uchun asboblar qanday tayyorlanadi?
Laboratoriya hayvonlarini zararlash usullari
Òekshirish  materiallarini  teri  osti,  teri  ichi,  teri  usti,  mushak
orasi,  qorin  bo‘shlig‘i,  venaga,  og‘iz  orqali,  nafas  yo‘li  orqali,
ko‘z va boshqalarga yuboriladi.
Òekshirish materialidan teriga yuborishdan oldin, albatta, hayvon
juni olib tashlanishi lozim. So‘ngra teri yoki yodning spirtli eritmasi
bilan yaxshilab artiladi va zararlovchi material yuboriladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

107
Ò e r i   o s t i g a .   Quyonlarning  yelka  qismi,  dengiz  cho‘chqa-
chalarining qorin yoki biqin terisi ostiga, sichqon va kalamushlarning
yelka qismi terisi ostiga yuboriladi. Òanlangan qismdagi teri ikki barmoq
markaziga ushlab olinib, biroz yuqori ko‘tariladi, buklama markaziga
tekshirish materiali yuboriladi.
Ò e r i  i c h i g a — b u usuldan allergik sinamalarini qo‘yishda keng
foydalaniladi.  Ko‘rsatkich  va  katta  barmoqlar  yordamida  teri
taranglashtiriladi va ignaning kesilgan qismi yuqoriga burchak hosil
qilib kiritiladi. Dori yuborilgan joyda biroz shish hosil bo‘ladi va u tez
tarqab  ketadi.
Ò e r i   u s t i g a  material tomizilib, teri maxsus kesuvchi uskuna
bilan qirqiladi.
M u s h a k  o r a s i g a  y u b o r i s h .  Òekshirilayotgan material son
mushagi orasiga yuboriladi. Buning uchun chap qo‘lning ko‘rsatkich
va bosh barmog‘i bilan mushak ushlanib, o‘ng qo‘l bilan burchak
ostida igna kiritiladi.
Q o r i n  b o ‘ s h l i g ‘ i g a  y u b o r i s h . Bunda hayvonning boshi
pastga qilib ushlanadi (ichki a’zolari diafragmaga yaqinlashishi uchun).
Igna qorinning pastki qismiga kiritiladi, o‘rta chiziqdan  biroz  chek-
lanish lozim, bu ichakni zararlanishdan saqlaydi.
V e n a  i c h i g a  y u b o r i s h .  Bunda hayvon turiga qarab vena
tanlanadi: quyonlarning quloq venasiga, sichqon va kalamushlarning
dum venasiga, dengiz cho‘chqachasining yuragiga yuboriladi, chunki
ularning venasiga tushib, uni topib bo‘lmaydi. Dengiz cho‘chqa-
chasining yuragiga dori yuborish uchun avval barmoq yordamida
igna kiritiladi. Igna yurakka kirganda shprisda qon ko‘rinadi, shunda
tekshirish materialini yuborish mumkin bo‘ladi. Vena va yurakka
material yuborilayotganda shprisda havo bo‘lmasligi kerak.
H a z m   q i l i s h   a ’ z o s i g a   y u b o r i s h . Buning bir qancha
usullari bor. Masalan, tekshirish materiali oziq-ovqatga aralashtirib
yedirilishi, zond yordamida yuborilishi mumkin.
N a f a s  y o ‘ l i  o r q a l i  y u b o r i s h .  Òekshirish materiali shpris
yordamida  burun  bo‘shlig‘iga  yuboriladi.  Efirga  namlangan  paxta
hayvonga hidlatiladi, bunda hayvon chuqur-chuqur nafas oladi va
burunga tomizilgan materialni ham nafas yo‘liga kiritadi.
Ikkinchi usulda hayvon osmonga qaratib yotqiziladi va tekshirish
materiali piðetkada uning burun bo‘shlig‘iga tomiziladi.
K o ‘ z  s h i l l i q  p a r d a s i g a  y u b o r i s h .  Birinchi usulda ko‘z
qovog‘i ochilib, piðetkada tekshirish materiali tomiziladi. Ikkinchi
usulda  igna  yordamida,  konyunktiva  ostiga  tekshirish  materiali
yuboriladi. Uchinchi usulda ko‘z muguz pardasi qirqilib, tekshirish
materiali shu qirqilgan joyga yuboriladi.

108
Laboratoriya  hayvonlarini  yorish
O‘lgan  hayvonlarni  yorib  o‘rganish — hayvon  organizmidagi
o‘zgarishlar  xususiyati qo‘zg‘atuvchining organizmda tarqalishi, uning
joylashishi va bakteriologik tekshirishlar o‘lim sabablarini aniqlashga
yordam beradi. Ayrim hollarda kasallanib o‘lmagan hayvonlarni o‘zimiz
o‘ldirishimizga to‘g‘ri keladi, buning bir necha usullari mavjud. Eng
ko‘p qo‘llaniladigan usullardan biri hayvonni og‘zi yaxshi yopiladigan
idishga solish va unga efir yoki xloroformga namlangan paxta tashlashdir.
Shunda hayvon bir necha daqiqa ichida nobud bo‘ladi. Bundan tashqari,
yana quyidagi usullar ham qo‘llaniladi: sichqon va mayda hayvonlarning
boshi  kesib  tashlanadi,  quyonlarning  yuragi  yoki  venasiga  havo
yuborilib, emboliya hosil qilinadi.
Y o r i s h .  Hayvonlarni yorish alohida xonalarda, maxsus stollarda
olib boriladi. Stolda hayvonni yorish uchun barcha steril asboblar:
qaychi,  skalpel,  pinset,  shpris  ignasi  bilan,  spirt  lampasi,  spirt,
paxta, paxta tampon, bakteriologik qovuzloq piðetka, buyum oynacha-
lari,  Petri  kosachasi  va  probirkalarda  oziqa  muhiti  (oziqa  muhiti
qo‘zg‘atuvchining turiga qarab tanlanadi) va boshqalar bo‘lishi lozim.
Òajriba boshlanishidan oldin tana yorilib, undagi o‘zgarishlarning
barchasi bayonnomalashtirilishi lozim. Bayonnomada hayvonning turi,
tartib  raqami,  zararlash  yoki  yorish  vaqti,  tekshirish  materiali,
hayvonning nobud bo‘lgan vaqti, kuzatilgandagi o‘zgarishlar va bosh-
qalar  yoziladi.
Yorish bir qancha bosqichlarda olib boriladi:
1) hayvonni fiksatsiyalash;
2) tashqi ko‘rinishini kuzatish;
3) yorish va ko‘krak qafasini kuzatish;
4) qorin bo‘shlig‘ini yorish va kuzatish.
Fiksatsiya. Hayvon qorni yuqoriga qilib yotqiziladi, oyoqlari
to‘rt tomondagi halqa yoki ilgichga mahkamlanadi va tortiladi.
Òashqi  ko‘rinishni  kuzatish. Dezinfeksiyalovchi moddaga
namlangan paxta bilan hayvonning tanasi artiladi. Òerining ko‘rinishi
kuzatiladi va qindan iyagigacha o‘rta chiziq bo‘yicha yoriladi. Buning
uchun  qo‘llaniladigan  asboblar  artiladi,  yondiriladi  va  almashtirib
turiladi. Pinset yordamida teri ushlanib, skalpel bilan qirqib teriosti
kletchatkasidan  ajratiladi.  Òeri,  qo‘ltiqosti  va  chot  bezlari,  teriosti
yog‘lari,  tomirlarining  kengayganligi,  qon  quyilishlar,  yiringli
o‘choqlar va boshqalar belgilanadi. Agar o‘zgarishlar bo‘lsa, surtma
tayyorlanadi va maxsus oziqa muhitiga ekiladi.
Ko‘krak qafasini yorish. Ko‘krak suyagi ikki tomondan qovurg‘a
ulangan tog‘ay bo‘yicha kesiladi va ko‘krak suyagi olib tashlanadi. O‘pka,

109
yurakning rangi, kattaligi, konsistensiyasi tekshiriladi. Agar o‘zgarish-
lar  bo‘lsa,  oziqa  muhitiga  ekiladi  va  o‘zgargan  qismidan  surtma
tayyorlanadi. O‘pkadan  bir  bo‘lak  kesib  olib  suv  solingan  bankaga
solinadi,  agar  o‘pka  sog‘lom  bo‘lsa,  suv  yuzasiga  qalqib  chiqadi,
kasal o‘pka esa cho‘kadi. Yurakdan qon olinib oziqa muhitiga ekiladi.
Qorin  bo‘shlig‘ini  yorish.  Òeri  ko‘tarilib  qindan  diafrag-
magacha, so‘ngra ikki yoniga qarab kesiladi. Qorin bo‘shlig‘idagi barcha
o‘zgarishlar  kuzatiladi.  O‘zgargan  a’zolardan  olib  oziqa  muhitiga
ekiladi, surtma preparat va surtma tamg‘a preparati tayyorlanadi.
Hayvon yorib bo‘lingandan so‘ng stol yaxshilab tozalanadi. Hayvon
maxsus idishga (masalan, chelakka) solinib, javobgar shaxs ishtirokida
yondiriladi  yoki  avtoklavda  zararsizlantiriladi.  Agar  hayvon  jasadini
zararsizlantirishning iloji bo‘lmasa, dezinfeksiyalovchi moddaga solib
qo‘yiladi. Òaxta yoki stol spirt bilan artib zararsizlantiriladi. Asboblar
dezinfeksiyalovchi  eritmalarda zararsizlantirilib, keyin 30—40 daqiqa
sterilizatorda qaynatiladi. Sporali kultura bilan ishlanganda avtoklavda
zararsizlantiriladi. Ekilgan muhitlar termostatda qoldiriladi.
Mikrobiologiya amaliyotida hayvonlardan donor sifatida ham foydala-
niladi. Qon va qon zardobi oziq muhit ingrediyenti sifatida, shuning-
dek, emlangandan so‘ng immunologik xossasini aniqlashda qo‘llaniladi.
Ko‘pincha quyon, dengiz  cho‘chqachasi, ba’zi hollarda sichqon va kala-
mushlar, yirik shoxli hayvonlardan ot, qo‘y, buqa qonlari keng qo‘llaniladi.
Hayvonlardan qon olish usullari
Quyonlarning quloq venasidan, kalamush va sichqonlarning dum
venasidan,  dengiz  cho‘chqachalarining  yuzaki  venalari  yaxshi
rivojlanmaganligi  sababli  yuragidan,  yirik  hayvonlar  (ot,  qo‘y)ning
boshi va yuragiga boradigan ko‘k tomirdan qon olinadi. Quyonning
qulog‘idan qon olish uchun quloq yungdan tozalanadi, zararsizlan-
tiriladi,  barmoq  bilan  urib  yoki  issiq  suvga  namlangan  paxta  bilan
artib, quloq venasi quloq pastidan siqilib qizartirib olinadi. So‘ngra
tajriba olib boruvchi odam bosh va ko‘rsatkich barmog‘i bilan quloqning
pastki qismidan ushlaydi va shprissiz ignani kiritadi, qonni probirkaga
oladi. Igna chiqarilib spirt yoki yod bilan igna chiqarilgan joy zararsiz-
lantiriladi. Sichqon yoki kalamushlardan qon olish uchun uning dumi
kesiladi, undan oqqan qon probirkaga yig‘iladi yoki piðetkaga so‘rib
olinadi. Qonni to‘xtatish uchun vodorod peroksid yoki spirt alangasiga
kuydiriladi.  Yurakdan  qon  olish  uchun  hayvon  gorizontal  holda
yotqizilib, fiksatsiya qilinadi. Yungi olinadi, zararsizlantiriladi, chap
qo‘l barmog‘i bilan urayotgan yurak topiladi va shu yerga igna kiritiladi.
Agar igna yurakka kirsa, shprisga qon oqadi. Olinadigan qon miqdori
hayvon turiga va og‘irligiga bog‘liq bo‘ladi (9-jadval).

110
9-jadval
Laboratoriya hayvonlaridan olinadigan qonning
maksimal miqdori
i
r
u
t
n
o
v
y
a
H
g
n
i
n
r
o
n
o
D
a
h
c
a
t
r
‘
o
g
,i
g
il
r
i‘
g
o
a
d
.l
m
,i
r
o
d
q
i
m
n
o
Q
n
o
q
i
g
r
a
f
a
s
r
i
b
a
d
h
s
i
r
a
q
i
h
c
i
n
n
o
q
a
m
m
a
h
a
d
h
s
i
r
a
q
i
h
c
n
o
y
u
Q
0
0
0
4
—
0
0
0
3
0
3
—
5
2
0
5
1
—
0
3
1
z
i
g
n
e
D
i
s
a
h
c
a
q
h
c
‘
o
h
c
0
0
5
—
0
0
4
2
1
—
0
1
0
5
—
0
4
h
s
u
m
a
l
a
K
0
0
2
—
0
5
1
5
—
3
8
—
6
Hayvonlardan bir safar qon olinganda unga tana haroratigacha
isitilgan  fiziologik  eritma  yuboriladi,  uning  miqdori  olingan  qon
miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Hamma qon uyqu arteriyasidan chiqariladi.
Bunda hayvon gorizontal holda yotqizilib, unga efir hidlatiladi, shun-
dan so‘ng bo‘yin qismi zararsizlantirilib, uyqu arteriya topib kesiladi
va qon steril idishga olinadi. Yurak va boshqa a’zolar uqalanganda,
qo‘shimcha qon chiqadi. Bu usulning kamchiligi shundan iboratki,
bunda hayvon nobud bo‘ladi.
Qonga ishlov berish va uning tarkibiy
qismlarini ajratib olish
Fibrinsiz qon tayyorlash. Olingan qon shisha munchoq solingan
kolba yoki bankaga solinadi va 15—20 daqiqa chayqatiladi. Bunda fib-
rin quyuqlashgan holda munchoqqa yopishadi. Fibrindan tozalangan
qon alohida steril idishga solinadi.
Sitratli qon tayyorlash. Qonga uning ivishining oldini oluvchi
modda — 5 % li sitrat eritmasi 1:10 (10 ml qonga 1 ml natriy sitrat
eritmasi hisobida) qilib aralashtiriladi.
Plazma olish. Plazma sitratli qondan olinadi. Qon sentrifugalanadi
yoki muzlatkichda 18—20 soatga qoldiriladi. Natijada cho‘kma ostida
sariq rangli suyuqlik—plazma hosil bo‘ladi.
Qon zardobini ajratib olish. Qon 1 soatga xona haroratida yoki
termostatda (37°C da 30 daqiqaga) ivishi uchun qoldiriladi.
Hosil  bo‘lgan  quyuq  modda  probirka  devoridan  piðetka  yoki
qovuzloq yordamida olib tashlanadi. Probirkani muzlatkichda 1 soatga

111
(48  soatdan  oshmasligi  lozim)  quyuq  moddalardan  tozalashga
qoldiriladi. Vaqt o‘tgach, probirkadagi zardob alohida steril idishga
ajratib olinadi. Zardob tiniq bo‘lishi lozim.
Eritrotsit osilmasini tayyorlash. Qon 15—20 daqiqa davomida 2000—
3000 aylanma tezlikda sentrifugalanadi. Eritrotsitlar cho‘kmaga tushadi,
uning ustiga sarg‘ish-qizil xloridning izotonik eritmasi quyiladi, yana sentrifuga
qilinadi. Eritrotsitlarni bunday yuvish 2—3 marotaba, toki cho‘kma ustidagi
suyuqlik tiniqlashguncha takrorlanadi. Oxirgi toza suyuqlik to‘kilib, eritrotsit
eritmasi qoldiriladi, buni 2—3 kun qo‘llash mumkin. Eritrotsitlarni uzoq
vaqt qo‘llash uchun ularni formalin bilan qayta ishlash lozim. 50 % li
osilma olish uchun bir qism eritrotsitga ikki qism pH i 7,2 bo‘lgan bufer
eritma, shuncha miqdorda 3 % li formalin eritmasi quyiladi. Hosil bo‘lgan
eritma suv hammomida 37°C da 2—3 soat ushlanadi. Har 15—20 daqiqada
chayqatib turiladi, so‘ng termostatda (20 soat 37°C da) ushlanadi. Ertasi
kuni  probirkani  termostatdan  olib  xuddi  shu  eritma  bilan  sentrifuga
qilinadi, cho‘kma ustidan suyuqlik to‘kib tashlanadi. Cho‘kmaga yana
bufer eritma solinadi, usti mahkam yopilib, 4°C da saqlanadi.
1. Biologik usul deb nimaga aytiladi?
2. Laboratoriya hayvonlarini tanlashda nimaga e’tibor berish lozim?
3. Òajriba uchun qanday bo‘limlardan foydalaniladi?
4. Vivariy qanday bo‘limlardan iborat va ular qanday talablarga javob
berishi lozim?
5. Laboratoriya hayvonlari qanday belgilanadi?
6. Hayvonlarni zararlash usullaridan qaysilarini bilasiz?
7. Laboratoriya hayvonlari qaysi usulda yoriladi?
8. Laboratoriya hayvonlarini yorish qanday bosqichlardan iborat?
9. Ishlatilgan asboblar qanday zararsizlantiriladi?
10. Laboratoriya hayvonlaridan qon qanday olinadi?
11. Hamma qonni chiqarish nima?
12. Sitratli  qon,  fibrinsiz  qon,  qon  qismlaridan  plazma,  zardob,
eritrotsit osilmasi qanday olinadi?
11-bob.
 IMMUNIÒEÒ HAQIDA ÒUSHUNCHA
Immunitet deb, organizmning barcha begona agentlar, shuningdek,
kasallik  chaqiruvchi  mikroorganizmlar  va  ularning  toksinlarini
yuqtirmaslik  xossasiga  aytiladi  (lotin. immunitas —  biror  nimadan
qutulish).
?
Nazorat  uchun  savollar

112
Organizmga  genetik  jihatdan  begona  agentlar — antigenlar
tushganda, qator mexanizm va omillar ta’sirga o‘tib, begona agentlarni
aniqlaydi  va  zararsizlantiradi.  Organizm  himoya  reaksiyalari  ichki
muhitning gomeostaz doimiyligi buzilishiga qarshi kurashuvchi a’zo
va to‘qima sistemasi immunosistema deyiladi.
Immunologiya — immunitet  haqidagi  ta’limot  bo‘lib,  begona
moddalarga va mikroorganizmlarga, begona to‘qima va xavfli o‘smalarga
nisbatan organizmning reaksiyasini o‘rganadi. Immunologiya asosida
tabiat  kuchi  bilan  bo‘ladigan  kuzatishlardan  odam  o‘zini  yuqumli
kasalliklardan sun’iy ravishda himoya qilish imkoni yotadi. Epidemiya
o‘chog‘ida odamlarni kuzatish natijasida hamma ham kasallanaver-
maydi, degan xulosaga kelindi. Òoun bilan xastalanib tuzalgan bemorda
kasallik qaytarilmaydi, qizamiq bilan faqat bir marotaba kasallanadi,
sigir chechagi bilan kasallanganlar chinchechak bilan kasallanmaydi.
Ma’lumki, qadimgi xalqlar ilon chaqishidan himoyalanish uchun
kesilgan teriga ilon zahari surtilgan o‘simliklarni bog‘laganlar, podadagi
mollarni  yirtqich  hayvon  hamlasidan  himoya  qilish  uchun  kesilgan
teriga shu kasallik bilan og‘rib o‘lgan hayvon o‘pkasi bog‘langan.
Yuqumli kasalliklarning oldini olish maqsadida sun’iy emlashni
birinchi bo‘lib E. Jenner 1876-yili kashf etgan. L. Paster esa yuqumli
kasalliklarning sun’iy himoyalash qoidalarini ilmiy asoslab bergan.
U kuchsizlantirilgan qo‘zg‘atuvchilar bilan zararlash organizmni shu
qo‘zg‘atuvchi bilan qayta to‘qnashganda yuqmasligini isbotlab bergan.
L. Paster quturish va kuydirgi kasalliklaridan himoyalovchi preparat-
larni ishlab chiqqan. Keyinchalik I.I. Mechnikovning hujayra immuniteti
(fagotsitoz) va P. Erlixning (kasallik yuqmasligidagi) gumoral omillar
ahamiyati haqidagi ishlari immunologiyaning rivojlanishiga olib keldi.
Immunitetning asosiy turlari 10-jadvalda ko‘rsatilgan.
10-jadval
IMMUNITET TURLARI
Tug‘ma immunitet (turlari)
Òabiiy
Orttirilgan
Faol                   Passiv
Faol                 Passiv
Sun’iy
X
X
X
X
X
X
X
X

113
Òug‘ma  immunitet  turlari
Òug‘ma (tur) immunitet — bu berilmaslik xossasining mustahkam
va zamonaviy shakli bo‘lib, chidamlilik omillari bilan nasldan naslga
o‘tishiga asoslangan. Ma’lumki, odam, yirik shoxli hayvonlar va it
tounga sezuvchan emas, hayvonlar esa vabo va bo‘g‘ma bilan kasallan-
maydi. Lekin tug‘ma immunitet mutlaq emas, ya’ni mikroorganizm
uchun  noqulay  sharoit  yaratish  bilan  uning  yuqtirmaslik  xossasini
o‘zgartirishi  mumkin.  Masalan,  ortiqcha  issiqlash,  sovqotish,
avitaminoz, gormonlarning ta’siri odam yoki hayvon uchun tegishli
bo‘lmagan kasalliklarni yuzaga keltiradi. Paster tovuqlarni sovqottirish
yo‘li bilan ularga sun’iy ravishda kuydirgi qo‘zg‘atuvchisini yuborgan
va kasallikni yuzaga keltirgan, tovuqlar tabiiy sharoitda, kuydirgi kasalligi
bilan kasallanmaydi.
Orttirilgan  immunitet
Orttirilgan immunitet — odam hayoti davomida orttiriladi, nasldan
naslga o‘tmaydi.
Òabiiy  immunitet.  Òabiiy  faol  immunitet  kasallik  bilan  og‘rib
o‘tgandan keyin yuzaga keladi (u postinfeksiya deyiladi). Ko‘pgina
hollarda u uzoq vaqt saqlanadi, qizamiq, suvchechak, toun va boshqa
kasalliklardan so‘ng yuzaga keladi. Shuningdek, ayrim kasalliklarda
immunitetning muddati 1 yildan oshmaydi (griðp, dizenteriya va b.).
Ayrim hollarda tabiiy faol immunitet kasallik yuzaga chiqmasidan ilgari
hosil bo‘ladi. U yashirin (latent) infeksiya yoki qo‘zg‘atuvchini kichik
dozada qayta-qayta yuqtirish natijasida hosil bo‘ladi (maishiy, turmish
immunizatsiyasi).
Òabiiy passiv immunitet — bu chaqaloqlar (platsenta) immuniteti
bo‘lib, homila ona qornidaligidayoq orttiriladi. Shuningdek, chaqaloq-
lar ona suti orqali ham immunitetni orttirishi mumkin. Immunitet-
ning bu turi uzoq davom etmaydi, 6—8 oydan so‘ng yo‘qolib ketadi.
Lekin tabiiy passiv immunitetning ahamiyati katta, u chaqaloqlarning
yuqumli kasalliklarga chalinmasligini ta’minlaydi.
Sun’iy immunitet (faol immunitet) odamda immunizatsiya (emlash)
natijasida orttiriladi. Immunitetning  bu turi organizmga kuchsizlantirilgan
yoki  turli  usulda  o‘ldirilgan  bakteriya,  ularning  zaharlari,  viruslar
yuborilgandan  so‘ng  hosil  bo‘ladi.  Masalan,  ko‘kyo‘tal,  bo‘g‘ma,
chechak kasalliklariga qarshi immunitet shular jumlasidan.
Bunda  organizmda  faol  qayta  qurilish  yuzaga  keladi,  ya’ni
qo‘zg‘atuvchi  va  toksinlarga  o‘ldiruvchi  ta’sir  ko‘rsatuvchi  modda
(antitelo) hosil bo‘ladi. Shuningdek, hujayra xossasining o‘zgarishi

114
mikroorganizmlar  va  ular  ishlab  chiqaradigan  moddalarga  ta’sir
ko‘rsatadi. Sun’iy faol immunitet sekin-asta, 3—4 hafta ichida hosil
bo‘ladi va 1 yildan 3 oygacha saqlanadi.
Sun’iy  passiv  immunitet  organizmga  tayyor  antitelo  yuborish
natijasida yuzaga keladi. Immunitetning bu turi organizmga antitelo,
zardob va immunoglobulin yuborilgan zahoti hosil bo‘ladi va faqat
15—20  kungacha  saqlanadi,  so‘ngra  antitelolar  parchalanib,  orga-
nizmdan chiqib ketadi.
«Mahalliy immunitet» tushunchasini fanga A.M. Bezredka kiritgan.
U organizm to‘qimalari va alohida hujayralar ma’lum moyillika ega,
deb hisoblagan. Ularni emlash infeksiya qo‘zg‘atuvchilari kiritish uchun
to‘siq hosil qiladi. Hozirgi vaqtda umumiy va mahalliy immunitetning
birligi isbotlangan. Lekin alohida to‘qima va a’zolarning mikroorga-
nizmlarni yuqtirmasligi katta ahamiyatga ega.
Antimikrob immunitet turli xil mikroorganizmlar keltirib chiqara-
digan kasalliklardan so‘ng yoki vaksinat (kuchsizlantirilgan tirik yoki
o‘ldirilgan mikroorganizmlardan tayyorlangan vaksinalar) yuborilganda
hosil bo‘ladi.
Antitoksik  immunitet — bakteriyalarning  zaharli  toksinlariga
nisbatan hosil bo‘ladi.
Antivirus  immunitet — virusli  kasalliklardan  so‘ng  hosil  bo‘ladi.
Immunitetning bu turi uzoq davom etadi va mustahkam (qizamiq,
chechak  va  b.)  bo‘ladi.  Shuningdek,  faol  virusli  immunitet  virusli
vaksinalar bilan emlangandan so‘ng hosil bo‘ladi. Bundan tashqari,
organizmni kasallik qo‘zg‘atuvchisidan tozalanish davriga ko‘ra ham
bo‘lishimiz mumkin.
Steril immunitet — ko‘pgina qo‘zg‘atuvchilar bemor tuzalganda,
organizmdan  yo‘qoladi.  Immunitetning  bu  turi  steril  immunitet
deyiladi (qizamiq, chechak va b.).
Sterillanmagan immunitet — infeksiya qo‘zg‘atuvchining moyilligi
xo‘jayin organizmida bo‘lgan davrdagina saqlanib turiladi. Bunday
immunitet  sterillanmagan  yoki  infeksion  immunitet  deyiladi.
Immunitetning  bu  turi  sil,  zaxm  va  ayrim  boshqa  infeksiyalarda
kuzatiladi.
Odamning yuqumli kasalliklar yuqtirmasligi spetsifik va nospetsi-
fik himoya omillarida o‘z aksini topadi. Nospetsifiklik deb, organizmning
tug‘ma xususiyatiga aytiladi, bu odam tanasi yuzasidagi va organizm
ichidagi turli xil mikroorganizmlarni yo‘qotishga imkon beradi.
Spetsifik himoya omili organizm qo‘zg‘atuvchisi yoki toksinlar
bilan to‘qnashganda hosil bo‘ladi, bu omillarning ta’siri faqat shu
qo‘zg‘atuvchilar yoki ularning toksinlariga qarshi qaratilgan bo‘ladi.

115
Organizmning  nospetsifik  himoya  omili
Organizmni  turli  xil  mikroorganizmlarning  zaharlari  ta’siridan
himoya qiluvchi mexanik, kimyoviy va biologik omillar mavjud.
Òeri. Jarohatlanmagan teri mikroorganizmlarning kirishi uchun
to‘siq bo‘lib hisoblanadi. Bunda mexanik omillardan teri va yog‘ bezlari
ajratmalari  teridagi  mikroorganizmni  yo‘qotishga  yordam  beradi.
Kimyoviy omillarda ham ter (yog‘ va  ter) bezlari ajratmalari himoya
rolini  bajaradi.  Ular  o‘zida  bakteriotsid  (bakteriyalarni  o‘ldirish)
xossasiga ega bo‘lgan yog‘ va sut kislotalarini saqlaydi. Biologik himoya
omillari  teri  normal  mikroflorasining  patogen  mikroorganizmlarga
o‘ldiruvchan ta’siriga asoslangan.
Shilliq qavatlari. Òurli a’zolarning shilliq qavatlari mikroorganizm
kirishi uchun to‘siq bo‘lib hisoblanadi. Nafas yo‘lining mexanik himoyasi
tebranuvchi kiðrikchalari bor epiteliylar yordamida amalga oshiriladi.
Yuqori nafas yo‘li epiteliy kiðrikchalarining harakati og‘iz va burun
bo‘shlig‘i yo‘nalishi bo‘yicha mikroorganizmlarning harakatlanishiga
to‘sqinlik  qiladi.  Burun  bo‘shlig‘idagi  tukchalar  ham  bakteriyalarga
shunday ta’sir ko‘rsatadi. Aksirish va yo‘talish mikroorganizmlarning
chiqib ketishiga yordam beradi va aspiratsiya (nafas orqali organizmga
kirishi)ning oldini oladi. Ko‘z yoshi, so‘lak, ona suti va organizmdagi
boshqa suyuqliklar o‘zida lizotsim moddasini saqlaydi. U mikroorganizm-
larga  o‘ldiruvchi  (kimyoviy)  ta’sir  ko‘rsatadi.  Shuningdek,  shilliq
qavatlarning normal mikroflorasi biologik himoya omili sifatida patogen
mikroorganizmlarga antagonist bo‘lib hisoblanadi.
Yallig‘lanish — mikroorganizmning begona zarrachalarga nisbatan
reaksiyasidir. Yallig‘lanishning sabablaridan biri organizmga infeksiya
qo‘zg‘atuvchilarining  kirishidir.  Yallig‘lanishning  yuzaga  kelishi
mikroorganizmni o‘ldirishga yoki ulardan ozod bo‘lishga olib keladi.
Yallig‘lanish shikastlanish o‘chog‘ida qon va limfa bezlarining
buzilishi bilan ifodalanadi. Bu haroratning ko‘tarilishi, shish, qizarish
va og‘riq bilan kechadi.
Nospetsifik himoyaning hujayraviy omillari — fagotsitoz
Yallig‘lanish mexanizmining asoslaridan  biri fagotsitoz — bak-
teriyalarni yutish jarayoni hisoblanadi. Fagotsitoz jarayonini birinchi
bo‘lib I.I. Mechnikov ta’riflagan. U fagotsitozni bir hujayrali amyoba-
larda o‘rganishdan boshlagan, amyobalar uchun fagotsitoz jarayoni
oziq-ovqatlarni  hazm  qilish  tarzi  hisoblanadi.  Hayvonot  dunyosi
rivojlanishida bu jarayonning turli bosqichi kuzatilgan. I.I. Mech-
nikov odamda fagotsitozning maxsus hujayralarini aniqlagan. Ular
yordamida  bakteriyalar  yo‘qotiladi,  qon  quyilish  o‘chog‘ida  o‘lik
hujayralar shimiladi va h.k.

116
Organizmdagi turli xil hujayralar (leykotsitlar, qon tomirlaridagi
endoteliy hujayralari) fagotsitar faollikka ega. Bunday faollik harakat-
chan  polimorf  yadroli  leykotsitlarda,  qondagi  monotsitlar  va
makrofag to‘qimalarda, suyak ko‘migida namoyon bo‘ladi. Barcha bitta
yadroli  fagotsit  hujayralar  monokular  fagotsit  sistemasi  (MFS)ga
kiritildi. Fagotsitoz hujayra lizosomalarida 25 dan ortiq gidrolitik fer-
menlar va oqsillar mavjud. Ular antibakterial xususiyatga ega.
Fagotsitoz  bosqichlari
1-bosqich.Yaqinlashish  bosqichi.  Fagotsit  obyektiga  (begona
moddaga)  oxirgi  kimyoviy  ta’sirot  hisobiga  yaqinlashadi.  Bunday
harakat musbat xemotaksis deb ataladi.
2-bosqich.Yopishish bosqichi. Mikroorganizmlar fagotsitga yopishadi.
3-bosqich.Yutish  bosqichi.  Mikroorganizmlar  hujayrasi  begona
moddalarni yutadi, fagosomalarni hosil qiladi.
4-bosqich. Nobud bo‘lish bosqichi. Fagolizosomalar hosil bo‘lishi,
fermentlar va bakteriotsid oqsillar ularga tushishi natijasida qo‘zg‘atuv-
chilar nobud bo‘ladi va hazm qilinadi.
Mikroorganizmning nobud bo‘lishi bilan tugallanadigan jarayon
tugallangan fagotsitoz deyiladi. Lekin ayrim mikroorganizmlar fagotsit
ichida  nobud  bo‘lmaydi,  balki  ular  bo‘linib  ko‘payadi. Bularga
gonokokklar, sil mikobakteriyalari, brutsellalar kiradi. Bunday jarayon
tugallanmagan fagotsitoz deyiladi. Bunda fagotsitlar nobud bo‘ladi.
Boshqa fiziologik funksiyalar singari fagotsitoz organizmning holatiga
MNS (markaziy nerv sistemasi)ning boshqarish ahamiyatiga, yoshga,
ovqatlanishga bog‘liq.
Leykotsitlarning fagotsitoz faoliyati ko‘pincha yuqumli bo‘lmagan
kasalliklarda tez-tez o‘zgarib turadi. Qator fagotsitoz ko‘rsatkichlarni
aniqlash  yordamida  kasallikning  kechishi,  bemorning  holati,
tuzalayotgan  yoki  tuzalmayotganligi,  olib  borilayotgan  davolash
choralarining natijalari va boshqalarni aniqlash mumkin.
Fagotsitozlarning funksional holatini baholash uchun ko‘p hollarda
yutish faolligi ikki test asosida aniqlanadi:
1)  fagotsitoz  ko‘rsatkichi  — fagotsit  hujayrasining  foizi  (100  ta
kuzatilayotgan, mikroblarni yutgan leykotsitlar miqdori);
2) fagotsit soni — mikroblarni yutgan bitta leykotsit yoki boshqa
fagotsitlarning o‘rtacha miqdori.
Fagotsitlarning bakteriotsid imkoniyati lizosomalar soni, hujayra-
dagi fermentlar faolligi va boshqa usullar yordamida aniqlanadi.
Fagotsitozning  faolligi  qon  zardobida  antitelolar — opsoninlar
mavjudligiga bog‘liq. Bu antitelolar fagotsitozni  tezlashtiradi, hujayra
yuzasini fagotsit tomonidan yutilishiga tayyorlaydi.

117
Fagotsitozning faolligi organizmning u yoki bu qo‘zg‘atuvchiga
berilmaslik darajasi bilan aniqlanadi. Ayrim kasalliklarda fagotsitoz asosiy
himoya omili, boshqa kasalliklarda esa yordamchi bo‘lib hisoblanadi.
Lekin barcha hollarda hujayraning fagotsitoz xossasi yo‘qligi kasallikning
kechishi va oqibatini keskin yomonlashtiradi.
Hujayraning  reaktivligi
Infeksion jarayonning rivojlanishi va immunitetning shakllanishi
hujayra qo‘zg‘atuvchining birlamchi sezuvchanligiga bog‘liq. Òug‘ma
turi  bir  turdagi  hayvon  hujayrasining  boshqa  patogen  mikroorga-
nizmlarga sezuvchanligi yo‘qolishidir. Bu hodisaning mexanizmi to‘liq
o‘rganilmagan. Ma’lumki, hujayra reaktivligi turli xil omillar ta’siriga
(fizikaviy, kimyoviy, biologik) va yoshga qarab o‘zgaradi.
Nospetsifik  himoyaning  gumoral  omillari
Fagotsitlardan  tashqari,  qonda  eruvchi  nospetsifik  moddalar
ham mavjud, ular mikroorganizmlarga o‘ldiruvchi ta’sir ko‘rsatadi.
Ularga komplement properdin, B-lizinlar, X-lizinlar, eritrin, leykin-
lar, plakinlar, lizotsim va boshqalar kiradi.
Komplement  (lotin.  complementum  —  qo‘shimcha)  mikroor-
ganizmlar va boshqa begona hujayralarni eritish xossasiga ega bo‘lgan
murakkab oqsil fraksiyali sistemadir. Masalan, eritrotsitlar. Komple-
mentlarning bir qancha komponentlari tafovut etiladi: C
1
, C
2
, C
3
 va
boshqalar.  Komplementlar  55°C  haroratda  30  daqiqa  davomida
parchalanadi. Uning bunday xossasi termolabillik deyiladi. Shuningdek,
u chayqatganda, ultrabinafsha nurlar va boshqalar ta’sirida parcha-
lanadi. Komplementlar qon zardobidan tashqari, organizmdagi turli
xil suyuqliklarda va yallig‘lanish suyuqligida ham aniqlangan, lekin
orqa miya suyuqligida va ko‘zning oldingi kamerasida uchramaydi.
Properdin (lotin. properdi — tayyorlash) magniy ioni ishtirokida
komplementni faollashtiruvchi normal qon zardobi komponentlari
guruhidir.  U  fermentlarga  o‘xshash  va  organizmni  infeksiyaga
chidamliligida katta rol o‘ynaydi. Qon zardobida properdin miqdorining
kamayishi immunitet jarayoni faol emasligidan dalolat beradi.
B-lizinlar — odam qon zardobidagi termostabil (harorat ta’siriga
chidamli) modda bo‘lib, mikroblarga, asosan, Grammusbat bakte-
riyalarga antagonistik (o‘ldiruvchi) ta’sir ko‘rsatadi. 63°C va UBN (ultra-
binafsha nurlar) ta’sirida parchalanadi.
X-lizin  —  harorati  ko‘tarilgan  bemorlarning  qonidan  ajratib
olingan termostabil modda. Komplement ishtirokisiz  bakteriyalarni,

118
asosan, Grammanfiy bakteriyalarni lizislash xossasiga ega. 70—100°C
harorat ta’siriga chidamli.
Eritrin — hayvon eritrotsitlaridan ajratib olingan, bo‘g‘ma qo‘zg‘a-
tuvchisi va boshqa mikroorganizmlarga bakteriostatik ta’sir ko‘rsatadi.
Leykinlar — leykotsitlardan ajratib olingan bakteriotsid modda.
Issiqqa chidamli. 75—80°Ñ harorat ta’sirida parchalanadi. Qonda juda
oz miqdorda uchraydi.
Plakinlar — leykinlarga o‘xshash modda, trombotsitlardan ajratib
olinadi.
Lizotsim — ferment, mikrob hujayrasi qobig‘ini parchalaydi. U ko‘z
yoshida, so‘lak, qon suyuqligida uchraydi. Ko‘z konyunktivi (ko‘z  jildi),
og‘iz, burun shilliq pardalarida lizotsim modda bo‘lganligi sababli ulardagi
jarohatlar ma’lum darajada tez tuzaladi. Shuningdek, siydik, prostata
suyuqligi, turli xil to‘qimalarning suyuqliklari ham bakteriotsid xossaga
ega. Yuqorida aytib o‘tilgan komponentlar himoya omillarining barchasi
emas. Ular orasida asosiysi antitelo — immunoglobulin hisoblanadi.
Antigenlar
Antigenlar — genetik  jihatdan  organizm  uchun  begona  modda
(oqsillar,  nukleoproteidlar),  polisaxaridlar  va  boshqalar,  antigen
ta’sirida hosil bo‘ladi. Ular organizmga kirganda maxsus immunologik
reaksiya bilan javob qaytaradi.  Shunday reaksiyalardan biri  antitelo
hosil bo‘lishidir. Antigenlar ikki asosiy xossaga ega:
1) immunogenlik, ya’ni antitelo va immunologik limfotsitlarni hosil
qilish xossasi;
2) maxsus antitelo va immunologik limfotsitlar bilan o‘zaro ta’sirotga
o‘tish xossasi.
Bu immunologik reaksiyalar ta’sirida (neytralizatsiya, lizis va b.)
namoyon bo‘ladi. Bu ikki xossaga ega bo‘lgan antigenlar to‘la qimmatli
antigenlar deyiladi. Ularga begona oqsillar, zardoblar, hujayra elementlari,
toksinlar, bakteriyalar, viruslar va boshqalar kiradi.
Immunologik reaksiyalar antitelo hosil qilmaydigan moddalarga
boy  bo‘lmagan  antigenlar  deyiladi,  ular  organizmdagi  tayyor  antite-
lolar bilan o‘zaro reaksiyaga kirishadi, ular gaptenlar deb ham  ataladi.
Gaptenlar yirik molekular — oqsil, polisaxaridlar bilan to‘la qimmatli
antigenlarga aylanadi.
Begonalik, yirik molekularlik, kolloidlik parchalanish xossalaridir. Òurli
xil moddalarning antigenlik xususiyatini aniqlovchi shartlardan biridir. Bu
begona moddalar organizmning ichki muhitiga tushganda va immunologik
sistema hujayralari bilan uchrashganda antigenlik xossasi namoyon bo‘ladi.
Antigenlar  spetsifik  xossaga  ega,  ya’ni  ular  faqat  o‘ziga  mos
antitelolar bilan o‘zaro reaksiyaga kirishadi. Buning asosida organizm-

119
ning  ichki  muhiti  doimiyligini  saqlovchi  mexanizm  yotadi.  Bu
doimiylikni immunologik sistema ta’minlab turadi. Immunologik sistema
ichki muhitiga kirgan begona moddalar mikroorganizmlar, ularning
zaharlaridan o‘ziga  mosini tanlab oladi va ularni yo‘qotadi. Insonning
immunologik sistemasi doimo immunologik nazoratda turadi. U begona
moddalarni barcha hujayralar ichida bitta geni o‘zgacha bo‘lsa ham
juda yaxshi ajrata oladi.
Antigenlar bir-biridan moddalar tuzilishidagi munosabatiga qarab
farqlanadi — bu spetsifiklikdir. Bu antigen determinanti bo‘lib hisob-
lanadi,  ya’ni  antigenning  kichik  molekula  qismining  antitelo  bilan
birikishidir. Bunday qismlarning soni turli antigenlarda turlichadir va
antitelo molekulasini ko‘rsatadi. Antigenlar ta’sirida hosil bo‘lgan antite-
lolar bilan o‘zaro reaksiyaga kirishish xossasi amaliyotda keng qo‘llaniladi:
1) kasalliklarga  tashxis  qo‘yishda  (bemor  qon  zardoblaridagi
spetsifik antitelo yoki spetsifik qo‘zg‘atuvchini aniqlashda);
2) yuqumli kasalliklarning oldini olishda va davolashda (immuno-
terapiya  yordamida  qator  kasallik  qo‘zg‘atuvchilari  yoki  ularning
zaharlarini neytralizatsiya qilish, organizmda mikrob yoki toksinga
berilmaslik xossasini hosil qilish) qo‘llaniladi.
Immunologik sistema «mos» va «begona» antigenlarni aniq farqlay
oladi, asosan, u begona antigenni sezadi. Lekin xususiy antigenlarga
nisbatan  (lutoantigen)  organizmning  sezuvchanligi  ortadi  va  bu
antigenlarga  nisbatan  antitelo  (autoantitelo)  hosil  bo‘ladi.  Hayot
davomida immun sistema bilan aloqada bo‘lmagan hujayralar, mod-
dalar (ko‘z gavhari, spermatozoidlar, qalqonsimon bez va b.) auto-
antigen bo‘lib qoladi. Ular immun sistema bilan jarohat olgan hol-
larda qonga so‘rilganda aloqada bo‘ladilar.
Autoantitelo hosil bo‘lishi natijasida autoimmun kasalliklar kelib
chiqishi mumkin:
1) autoantitelo  o‘ziga  mos  a’zo  hujayrasiga  to‘g‘ridan  to‘g‘ri
sitotoksik ta’sir ko‘rsatadi (masalan, Xasimoto buqog‘i — qalqonsimon
bezning shikastlanishi);
2) autoantigen-autoantitelo  kompleksining  bevosita  ta’siri  ja-
rohatlangan a’zoda yig‘iladi va jarohatlaydi (masalan, qizil ter sili
sistemasi, revmatoid artrit).
Mikroorganizmlarning antigenlari. Mikrob hujayrasi o‘zida ko‘p
miqdorda  antigen  saqlaydi,  ular  hujayrada  turlicha  joylashadi  va
infeksion  jarayon  yuzaga  kelishida  katta  ahamiyatga  ega.  Òurli
mikroorganizm guruhida antigenlar turli xil tarkibda uchraydi. Ichak
tayoqchasida O-, K-, H-antigenlari yaxshi o‘rganilgan.
O-antigen mikrob hujayrasining hujayra devorida bog‘langan.  U
«somatik»  antigen  deb  ham  ataladi,  chunki  bu  antigen  tanadagi

120
(some) hujayrada saqlanadi. O-antigen Grammanfiy bakteriyalarda —
murakkab liðopolisaxaridprotein kompleksi (endotoksin)dan iborat.
U termostabil bo‘lib, spirt va formalin ta’sirida parchalanmaydi. Asosiy
yadro  (soche)  va  yonidagi  polisaxarid  zanjiridan  tuzilgan.  O-anti-
genlarning spetsifikligi bu zanjirning tuzilishi va tarkibiga bog‘liq.
K-antigenlar  (kapsula)  mikrob  hujayrasining  hujayra  devori  va
kapsulasiga bog‘liq, shuningdek, ular yuzaki qobiq — antigen deb ham
ataladi. K- antigeni O-antigeniga nisbatan yuza joylashgan. Ular kislotali
polisaxaridlar hisoblanadi. K-antigenning bir qancha turlari mavjud:
A, B, L va hokazo. Bu antigenlar bir-biridan haroratga chidamliligiga
ko‘ra farqlanadi. A-antigeni ancha chidamli, L-antigeni chidamsizroq.
Yuzaki K-antigenga Vi antigeni kiradi, bu antigen ichterlama va ayrim
boshqa ichak bakteriyalarida uchraydi. U 60°C harorat ta’sirida par-
chalanadi. Vi antigeni mikroorganizmning virulentligiga bog‘liq.
H-antigenlar  (xivchinli)  bakteriya  xivchinida  joylashgan.  Ular
o‘zida flagellin oqsilini saqlaydi. Qizdirilganda parchalanadi. Formalin
bilan zararsizlantirilganda, o‘z xossasini saqlab qoladi.
Himoyalovchi antigen (protektiv) (lotin. himoya, himoyaga oluvchi)
qo‘zg‘atuvchilar ta’sirida odam organizmida hosil bo‘ladi. Kuydirgi,
toun,  brutselloz  qo‘zg‘atuvchilari  himoya  qiluvchi  antigenni  hosil
qilish xossasiga ega. Uni jarohatlagan to‘qimalar suyuqligida aniqlash
mumkin.
Infeksion kasalliklarda laboratoriya diagnostika usullaridan biri
patologik materialda antigenlarni aniqlash hisoblanadi. Antigenlarni
aniqlash uchun turli xil immunologik reaksiyalar qo‘llaniladi.
Mikroorganizmlar rivojlanishida, o‘sishida va bo‘linib ko‘payi-
shida ularning antigenlari o‘zgarishi mumkin. Ayrim yuzaki joylashgan
antigen komponentlari esa yo‘qoladi. Bu holat dissotsiatsiya deb nom-
lanadi. Masalan, S  koloniyalarining R koloniyalarga dissotsiatsiyasi
bunga misol bo‘la oladi.
1. Immunitet nima?
2. Immunitetning qanday turlarini bilasiz?
3. Nospetsifik himoya omillari nima?
4. Fagotsitoz nima?
5. Fagotsitozning qanday bosqichlarini bilasiz?
6. Òugallangan va tugallanmagan fagotsitoz deganda nimani tushunasiz?
7. Nospetsifik himoya gumoral omillari nima?
8. Antigenlar  nima?
9. Antigenlarning asosiy xossalari qanday?
10. Mikrob hujayrasining qanday antigenlarini bilasiz
?
?
Nazorat  uchun  savollar

121
Antitelo
Antitelo — antigenlar ta’sirida hosil bo‘ladigan immunoglobulin
modda, qonning spetsifik oqsilidir.
Odam  qon  zardobida  ikki  xil  oqsil  mavjud:  albuminlar  va
globulinlar. Antitelolar, asosan, antigenlar ta’sirida o‘zgargan globu-
linlar  bilan  bog‘lanadi  va  ular  immunoglobulin  deyiladi  (Ig).
Globulinlar bir xil emas. Ular elektr toki o‘tkazilganda gelda harakat-
lanish tezligiga ko‘ra, uch fraksiyaga bo‘linadi: α, β, γ. Antitelolar
globulinga taalluqli. Globulinning bu fraksiyasi elektr maydonida eng
katta tezlikda harakatlanish kuchiga ega.
Immunoglobulinlar molekular massasi, ultrasentrifugalangandagi
cho‘kish tezligi va boshqa xossalariga ko‘ra farqlanadi. Bu xossalari
bo‘yicha besh sinfga bo‘linadi: LqG, LqM, LqA, LqE, LqD. Ularning
barchasi infeksion kasalliklarga qarshi hosil bo‘ladigan immunitetda
katta rol o‘ynaydi.
G-immunoglobulini  (LqG)  barcha  odam  immunoglobulinining
75 % ni tashkil etadi. Ular immunitet hosil bo‘lishida faol ishtirok
etadi.  Immunoglobulinlar  orasida  yolg‘iz  u  homila  orqali  o‘tib,
homilada  passiv  immunitet  hosil  qiladi.  Molekular  massasi  va
ultrasentrifugalangandagi  cho‘kish tezligi katta emas.
M-immunoglobulini (LqM) homila organizmi zararlanganda yoki
immunizatsiya  qilinganda,  birinchi  bo‘lib  hosil  bo‘ladi.  Bu  sinfga
odamning hayoti davomida, klinik belgilari namoyon bo‘lmaydigan
infeksiya yoki ko‘p marotaba infeksiya yuqqanda hosil bo‘lgan normal
antitelolar  kiradi.  Molekular  massasi  va  ultrasentrifugalangandagi
cho‘kish tezligi yuqori.
A-immunoglobulini  (LqA)  shilliq  sekretlari  (og‘iz  suti,  so‘lak  va
b.)ga kirish xossasiga ega. Ular mikroorganizmlarni nafas, me’da-ichak
shilliq qavatlarga kirishdan himoya qilish vazifasini bajaradi. Molekular
massasi va ultrasentrifugalangandagi cho‘kish tezligi LqG ga yaqin.
E-immunoglobulini (LqE) allergik reaksiyalarga javobgar hisob-
lanadi. Mahalliy immunitet hosil bo‘lishida katta ahamiyatga ega.
D-immunoglobulini (LqD) qon zardobida oz miqdorda aniqlangan.
Òo‘liq o‘rganilmagan.
Immunoglobulinning  tuzilishi.  Immunoglobulin  sinfi  a’zolarining
barchasi bir xilda tuzilgan. LqG molekulasi soddaroq bo‘lib, ikki juft
poliðeptid zanjiridan tuzilgan. Har bir jufti molekular massasiga ko‘ra,
farqlanuvchi og‘ir va yengil zanjirlardan iborat. Har qaysi zanjir anti-
genlar  ta’sirida  hosil  bo‘ladigan  o‘zgarishlar  va  genetik  jihatdan
aniqlangan doimiy qismdan iborat. Antiteloning bunday spetsifik qismlari
faol markaz deb ataladi. Ular antitelolarni hosil qilgan antigenlar bilan

122
o‘zaro reaksiyaga kirishadi. Antitelo molekulasidagi faol markazlar miqdori
valentlikni  ko‘rsatadi — antitelo  bog‘lanishi  mumkin  bo‘lgan  antigen
molekula soni LqG va LqA — ikki valentli, LqM — besh valentlidir.
Immunogenez — antitelo  hosil  bo‘lishi  antigenlarning  dozasi,
qisqaligi va yuborish usuliga bog‘liq. Antigenlarga nisbatan  birlamchi
immun javobning ikki bosqichi farq qiladi: induktiv — antigen organizmga
tushganidan to antitelo hujayralari hosil bo‘lgunicha bo‘lgan davrni
(20 soatgacha) va produktiv — antigen yuborilgandan keyingi kunning
oxiri va qon zardobida antitelo hosil bo‘lishi davrini o‘z ichiga oladi.
Antitelo  miqdori  sekin-asta  ortib  boradi  (4  kun),  7—10-kunlari
maksimal darajaga yetadi va birinchi oyning oxiriga borib kamayadi.
Ikkilamchi immun javob antigen qayta yuborilganda hosil bo‘ladi.
Bunda induktiv bosqich qisqa — antitelo tez va shiddat bilan ishlab
chiqariladi.
1. Antitelo nima?
2. Siz immunoglobulinlarning qanday sinflarini bilasiz?
Immun javobning hujayraviy mexanizmi
Organizmning  limfa  hujayralari  faqat  mikroorganizmlardagina
emas, balki barcha genetik jihatdan begona hujayralarda immunitet
hosil bo‘lishida asosiy funksiyani bajaradi. Masalan, to‘qima ko‘chirib
o‘tkazilganda, limfa hujayralari o‘zinikini begonadan farqlash va bego-
nani yo‘qotish xossasiga ega.
Barcha hujayralar immunologik sistemasining boshlanishi — qon
yuradigan tanaga oid hujayralar hisoblanadi. Keyinchalik ikki turdagi
limfotsitlar  hosil  bo‘ladi:  Ò-  va  B-  (timustobi  va  bursatobi).  Bu
hujayralar nomlanishi ularning kelib chiqishiga bog‘liq. Ò- hujayralar
timusda  (qalqonsimon  yoki  ayrisimon  bezda)  va  periferik  limfa
to‘qimalarida timusni ajratadigan moddalar ta’sirida hosil bo‘ladi.
B-limfotsitlarning nomlanishi «bursa» — sumka so‘zidan olingan.
Fabritsius qush sumkasida va odam B-limfotsitida hosil bo‘ladigan
hujayralar bir-biriga o‘xshash. Lekin odamda Fabritsius sumkasiga
o‘xshash a’zo aniqlanmagan.
B-limfotsitlar bir necha bosqichlardan o‘tib, plazma hujayralarini
hosil qiladigan limfotsitlarga aylanadi. Plazma hujayralari antitelolarni
hosil qiladi va shu antitelo yuzasida uchta immunoglobulinlar sinfi
joylashadi: LqG, LqM, LqA.
Maxsus antitelo mahsulotining immunologik javobi quyidagicha
bo‘ladi: begona antigen organizmga kirganda, birinchi bo‘lib makrofaglar
?
Nazorat  uchun  savollar

123
tomonidan  fagotsitozga  uchraydi. Makrofaglar o‘z yuzasida antigen-
larni qayta ishlab va jamg‘arib, u haqda Ò-hujayralarga ma’lumot beradi.
Ular  yetila  boshlaydi,  bo‘linib  ko‘payadi  va  B-limfotsitlar  antitelo
mahsulotlariga  kiruvchi gumoral omillarni ajratadi. Oxirgilari ham plazma
hujayrasida yetiladi va rivojlanadi, mos antitelolarni sintezlaydi.
Makrofaglar, Ò- va B-limfotsitlarning birlashgan kuchlari orga-
nizmning immunologik funksiyasini bajaradi — begona genetik mod-
dalardan, shu qatori yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilaridan himoya
qiladi.  Antitelo  yordamida  himoya  shunday  bajariladi:  antigenga
sintezlangan  immunoglobulinlar  antigenlar  bilan  birikadi,  ularni
parchalashga va turli xil tabiiy mexanizmlar: fagotsitlar, komplement
va boshqalar yordamida zararsizlantirishga sezuvchan qilib qo‘yadi.
1. Immunologik javobda makrofaglarning roli qanday?
2. Immunologik javobda Ò-limfotsitlarning roli qanday?
3. Immunologik javobda B-limfotsitlarning roli qanday?
Antigen  va  antitelolarning  ta’sir  etishi
Antigen va antilelolarning ta’sir etish mexanizmi turli xil izoh-
larga ega. Erlix ularni kuchli kislota va kuchli ishqorlar birikishi na-
tijasida yangi modda — tuz hosil bo‘lish reaksiyasiga o‘xshatgan.
Borde antigen va antitelolar bo‘yoq hamda filtr qog‘oz yoki yod
va kraxmalga o‘xshash o‘z-o‘zini o‘zaro adsorbsiyalaydi, deb hisoblaydi.
Lekin bu nazariyani maxsus immunologik reaksiyalar asosida tushuntira
olmaydi.
Antigen va antiteloning birikish mexanizmini Marrek (panjara
nazariyasi) va Polinglar (ferma nazariyasi) giðotezalarida to‘liqroq
tushuntirib beradilar. Marrek antigen va antitelo birikishini panjaraga
o‘xshatadi,  antigen  antitelo  bilan  almashib  konglomerat  (aralash-
quralash) panjarani hosil qiladi. Poling giðotezasiga ko‘ra, antitelolar
ikki valentlikka ega (ikki spetsifik determinant), antigen esa polivalent
bo‘lib, bir qancha valentlikka ega. Antigen va antitelo birikkanda «ferma»
qurilishini eslatuvchi aglomeratni hosil qiladi.
Antigen va antitelo optimal nisbatda qurollanmagan,  ko‘z bilan
ko‘rib bo‘ladigan mustahkam kompleksni hosil qiladi. Antigen ko‘p
bo‘lsa, har qaysi antiteloning faol markazi antigen molekulasi bilan
to‘ladi, boshqa antigenlar molekulasi bilan birikishi uchun antitelo
yetishmaydi va amalda, qurollanmagan ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan
kompleksni hosil qiladi. Antitelo ko‘p bo‘lganda panjara hosil qilish
?
Nazorat  uchun  savollar

124
uchun  antigen  yetishmaydi,  antitelo  determinantlari  va  namoyon
bo‘ladigan reaksiya ham bo‘lmaydi.
Bayon  qilingan  nazariyaga  ko‘ra,  antigen  va  antitelolarning
spetsifik reaksiyalari bugunda antigen va antitelolarning faol markaz —
determinant  guruhi  o‘zaro  ta’sir  etuvchi  sifatida  tanildi,  chunki
antitelolar antigenlar ta’sirida hosil bo‘ladi, ularning tuzilishi anti-
gen  determinant  guruhiga  mosdir.  Antigen  determinant  guruhi  va
antitelo faol markaz bo‘lagi qarama-qarshi elektr zaryadiga ega va
ular birikib kompleks hosil qiladi. Bu kompleksning mustahkamligi
ularga ta’sir etuvchi muhit va komponentlar nisbatiga bog‘liq.
Immunitet haqida nazariya — immunologiya keyingi o‘n yillarda
katta yutuqlarga erishdi. Ko‘pgina yuqumli kasalliklarning oldini olish,
infeksion va qator boshqa (autoimmun, immunotanqislik) kasalliklarni
davolash, rezus to‘qnashuv vaziyatlarda homila o‘limi oldini olish,
to‘qima va a’zolarni ko‘chirib o‘tkazish, diagnostika maqsadida im-
munitet reaksiyalarini qo‘llash usullari ishlab chiqildi va takomillash-
tirildi.
Immunitet  reaksiyalari
Bir tirik organizm va laboratoriya sharoitida hosil qilinishi mumkin
bo‘lgan, antigen va antitelolar yoki antigen va sensibilizatsiyalangan
limfotsitlar orasida boradigan reaksiyadir. Yuqumli kasalliklarga tash-
xis qo‘yish amaliyotida immunitet reaksiyalari XIX asrning oxiri va
XX asrning boshlarida qo‘llanila boshlandi. Yuqori sezuvchanlik (juda
katta  suyultirish  darajasida  ham  antigenlarni  ushlab  olish)  va  o‘ta
spetsifik (tuzilishiga ko‘ra yaqin antigenlarni farqlash imkoniga ega)ligi
sababli, ular tibbiyot va biologiyada amaliy va nazariy savollarning
yechimida o‘z ko‘lamini topdi. Bu reaksiyadan immunologlar, mikro-
biologlar,  infeksionistlar,  biokimyogarlar,  genetiklar,  molekular
biologlar va turli soha shifokorlari foydalanadilar.
Antigen va antitelo orasidagi reaksiya serologik (lotin. serum — zardor)
yoki  gumoral  reaksiya  (humor — suyuqlik)  deyiladi,  chunki  ularda
ishtirok etadigan antitelo (immunoglobulin) qon zardobida uchraydi.
Sensibilizatsiyalangan  limfotsitlar  bilan  antigenlar  orasidagi
reaksiya hujayraviy reaksiya deyiladi.
1. Antitelolar qanday hosil bo‘ladi?
2. Antitelolar hosil bo‘ladigan qanday nazariyalarni bilasiz?
3. Antigen va antiteloning o‘zaro ta’sir mexanizmi qanday?
?
Nazorat  uchun  savollar

125
Serologik  reaksiyalar
Serologik  reaksiya — antigen  va  antitelo  orasidagi  o‘zaro  ta’sir
reaksiyasi bo‘lib, ikki bosqichda o‘tadi: 1-bosqich spetsifik antigen va
unga mos antitelolar kompleksining hosil bo‘lishi. Bu bosqichda ko‘zga
ko‘rinarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi, lekin hosil bo‘lgan kompleks
muhitdagi nospetsifik omillarga (elektrolitlar, komplement, fagotsit)
sezgir bo‘lib qoladi. 2-bosqich — nospetsifik bosqich. Bu bosqichda
antigen va antitelolarning spetsifik kompleksi muhitdagi nospetsifik
omillar bilan o‘zaro ta’sirotga o‘tadi, natijada reaksiya sodir bo‘ladi.
Ularning o‘zaro ta’sirini oddiy ko‘z bilan ham (yopishish, erish va
b.) ko‘rish mumkin. Ayrim hollarda ko‘zga ko‘rinadigan o‘zgarishlar
sodir  bo‘lmaydi.
Serologik reaksiyalardagi bosqichlarning ko‘rinish xususiyati an-
tigen va muhit sharoitining tuzilishiga bog‘liq, uning antitelo bilan
o‘zaro  ta’siri  yuzaga  keladi.  Agglutinatsiya,  pretsiðitatsiya,  immun
lizisi, komplement bog‘lanish reaksiyasi va boshqa reaksiyalar mavjud
(11-jadval).
11- jadval
Serologik reaksiyada ishtirok etadigan komponent va uning
muhit  sharoitiga  bog‘liqligi
a
d
n
a
g
l‘
o
b
o
l
e
ti
t
n
A
n
a
g
i
d
a
l‘
o
b
r
i
d
o
s
r
a
l
a
y
i
s
k
a
e
r
a
v
n
e
g
it
n
A
g
n
i
n
r
a
l
o
l
e
ti
t
n
a
i
r
i
s
’
a
t
o
r
a
z
‘
o
g
n
i
n
a
y
i
s
k
a
e
R
k
if
i
s
t
e
p
s
o
n
i
r
a
lt
n
e
n
o
p
m
o
k
a
y
i
s
t
a
n
it
u
l
g
g
A
a
y
i
s
t
a
n
it
u
l
g
g
a
m
e
G
a
y
i
s
t
a
ti
ð
i
s
t
e
r
P
-
e
t
k
a
b
:i
s
i
z
il
n
u
m
m
I
,
z
il
o
m
e
g
,
s
i
z
il
o
i
r
s
i
z
il
o
ti
s
-
a
l‘
g
o
b
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
i
s
a
y
i
s
k
a
e
r
h
s
i
n
a
y
i
s
t
a
z
il
a
r
t
y
e
N
z
o
ti
s
t
o
g
a
F
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
B
r
a
lt
i
s
t
o
r
ti
r
E
a
m
i
q
‘
o
t
a
v
o
z
’
a
,
r
a
ll
i
s
q
O
-
p
a
g
,t
a
z
il
,i
r
a
lt
k
a
r
t
s
k
e
r
a
l
n
e
t
-
ti
s
t
o
r
ti
r
e
,
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
B
r
a
l
a
r
y
a
j
u
h
a
q
h
s
o
b
,
r
a
l
,t
a
z
il
,t
a
r
t
s
k
e
,
n
e
t
p
a
G
-
y
a
j
u
h
,
r
a
l
n
e
g
it
n
a
a
l‘
o
t
r
a
l
a
r
r
a
l
s
u
r
i
v
,
r
a
l
n
i
s
k
o
T
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
B
r
a
lt
il
o
r
t
k
e
l
E
)
a
m
ti
r
e
k
i
n
o
t
o
z
i
(
k
i
n
o
t
o
z
i
(
ti
l
o
r
t
k
e
l
E
)
a
m
ti
r
e
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
r
a
lt
il
o
r
t
k
e
l
E
r
a
lt
i
s
t
o
g
a
F

126
Serologik reaksiyaning qo‘llanilishi
Yuqumli kasalliklar diagnostikasida serologik reaksiyalar qo‘llanadi.
Ulardan:
1)  bemor  qon  zardobida  antitelolarni  aniqlash  uchun,  ya’ni
serodiagnostikada;
2)  antigenning  turini  aniqlash,  masalan,  bemor  organizmidan
ajratib  olingan  mikroorganizmlarni  aniqlashda,  ya’ni  ularning
identifikatsiyasida foydalaniladi (12-jadval).
12-jadval
Serologik reaksiyalarning qo‘llanilishi
n
a
d
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
d
a
s
q
a
m
n
e
g
it
n
A
o
l
e
ti
t
n
A
t
a
b
s
u
m
g
n
i
n
a
y
i
s
k
a
e
R
i
s
a
ji
t
a
n
i
n
o
l
e
ti
t
n
A
h
s
a
l
q
i
n
a
)
a
k
it
s
o
n
g
a
i
d
o
r
e
s
(
i
n
n
e
g
it
n
A
h
s
a
l
q
i
n
a
)
a
y
i
s
t
a
k
if
it
n
e
d
i
(
m
u
l’
a
M
-
it
s
o
n
g
a
i
d
(
)
m
u
k
m
u
l’
a
m
o
N
g
n
i
n
r
o
m
e
B
i
b
o
d
r
a
z
n
o
q
n
u
m
m
I
k
it
s
o
n
g
a
i
d
(
)
b
o
d
r
a
z
-
s
i
n
a
g
n
e
g
it
n
a
m
u
l’
a
M
-
r
a
z
n
o
q
r
o
m
e
b
n
a
t
a
b
.
r
o
b
o
l
e
ti
t
n
a
a
d
i
b
o
d
n
a
g
t
o
y
a
li
n
a
g
r
‘
O
n
a
g
n
a
l
n
u
m
m
i
n
e
g
it
n
a
.
s
o
m
a
g
b
o
d
r
a
z
Serologik reaksiyalar ilmiy tekshirishlarda va shuningdek, zardob-
ning faolligini (titrini) aniqlashda qo‘llaniladi. Serologik reaksiyani
olib borish alohida tayyorgarlikni talab qiladi.
Serologik reaksiyani qo‘yish uchun idishlar quruq va toza bo‘lishi
lozim.  Probirkalar  (bakteriologik,  agglutinatsiya,  pretsiðitatsiya  va
sentrifuga probirkalari), Paster va darajalangan turli xil piðetkalar,
kolbalar, silindrlar, buyum va yopqich  oynachalar,  Petri kosachasi,
botiq plastmassali plastinkalar qo‘llaniladi.
Asbob  va  uskunalar:  qovuzloq,  shtativ,  lupa,  agglutinoskop,
termostat, muzlatkich, sentrifuga, tarozi va toshlari.
Materiallar:  antitelolar  (immun  va  tekshirilayotgan  zardob),
antigenlar  (mikroorganizmlar  kulturasi,  diagnostikumlar,  ekstratlar,
lizatlar,  gaptenlar,  eritrotsitlar,  toksinlar),  komplement,  natriy
xloridning izotonik eritmasi.
Zardoblar — bemorning qon zardobi. Zardob kasallikning ikkinchi
haftasida antitelo hosil bo‘lganda olinadi, ayrim hollarda rekonvalessent
(tuzalayotgan  bemor)  va  kasallanib  o‘tgan  odam  qon  zardobidan
foydalaniladi.
Ko‘pincha  qon  zardobini  olish  uchun  qon  venadan  3—5  ml
miqdorida steril probirkaga olinadi va laboratoriyaga yo‘llanma bilan
jo‘natiladi. Yo‘llanmada bemorning familiyasi, ismi, sana va taxminiy
tashxisi yozilishi lozim.

127
Qon och qoringa yoki ovqatlanilgan bo‘lsa, 6 soatdan keyin oli-
nishi kerak. Ovqatlangandan so‘ng qon zardobida yog‘ tomchilari saqla-
nishi mumkin, bu zardobni xiralashtiradi va tekshirishga yaroqsiz qilib
qo‘yadi (bunday qon zardobi xilez — zaiflashgan zardob deyiladi).
Diqqat! Qon olinayotganda aseptika qoidalariga rioya qilish lozim!
Qon zardobini olish uchun qon 1 soatga xona haroratida yoki
termostatda (37°C, 30 daqiqaga) qo‘yilishi uchun qoldiriladi.
Diqqat!  Zardobni  termostatda  30  daqiqadan  ortiq  ushlash
mumkin  emas,  chunki  gemoliz  sodir  bo‘lishi  mumkin,  bu
tekshirishga to‘sqinlik qiladi.
Hosil  bo‘lgan  qonning  quyuq  qismi  Paster  piðetkasi  yoki
qovuzloq yordamida probirka devoridan olib tashlanadi. Probirkani
muzlatgichga ma’lum vaqtga (1 soatga, 48 soatdan oshmasligi kerak)
quyuq qismidan zardobni to‘liq ajratib olish uchun qoldiriladi. So‘ng,
zardob Paster piðetkasi yordamida alohida idishga ajratib olinadi.
Zardobga  qon  elementlari  qo‘shilib  ketmasligi  uchun  uni  juda
ehtiyotlik bilan ajratib olish lozim. Zardob juda tiniq bo‘lishi zarur. Xira
zardoblar tindirilgandan so‘ng ajratib olinadi. Sentrifugalash yordamida
ham zardobni qon elementlaridan ajratib olish mumkin. Zardob olish
uchun qon barmoq yoki quloq tugmachasini teshib Paster piðetkasida
olinadi. Emizikli bolalardan qon U-simon tovon orqa kesilmasidan olinadi.
Paster piðetkasidan foydalanilganda qon teshilgan joydan piðetka
yordamida olinadi. Piðetkaning uchi kavsharlanadi. Piðetka uchini pastga
qilib probirkaga joylashtiriladi. Uning uchi sinmasligi uchun probirkaga
kichik paxta bo‘lagi solib qo‘yiladi. Probirka yo‘llanma bilan labora-
toriyaga jo‘natiladi.
Immun zardoblari ma’lum sxema asosida mos antigenlar (vaksina)
bilan emlangan odam va hayvon (ko‘pincha quyon va otlar) qonidan
olinadi. Olingan zardobda uning faolligi (titri), ya’ni ma’lum tajriba
sharoitida mos antigenga ularning eng yuqori suyultirish darajasidagi
sezuvchanligi aniqlanadi.
Zardoblar  qon  ishlab  chiqarish  korxonalarida  tayyorlaniladi.  Ular
ampulalarga quyiladi, ampulalarda ularning nomi va titri ko‘rsatiladi. Ko‘p
hollarda zardoblar quritiladi. Quruq zardob ishlatishdan oldin distillangan
suvda oldingi hajmiga yetguncha (bu hajm ko‘rsatilgan) suyultiriladi.
Barcha quyuq diagnostik preparatlar 4—10°C haroratda saqlanadi.
Serologik  tekshirish  uchun  adsorbsiyalangan  va  nativ  (adsorb-
siyalanmagan) immun zardoblardan foydalaniladi. Nativ zardoblar-
ning  kamchiligi  shundan  iboratki,  ularda  guruh  antitelolari,  ya’ni
mikroorganizmlar uchun umumiy antigenga ega bo‘lgan antitelolar

128
mavjud. Bunday antigenlar esa bir guruhga, avlodga, oilaga mansub
mikroblardagina uchraydi. Adsorbsiyalangan zardoblar o‘ta spetsifikligi
bilan farqlanadi; ular faqat gomologik (o‘ziga mos) antigenlargagina
sezuvchandir. Antitelolar begona antigenlarga (geterogenlar) adsorb-
siyasi yiroqlashgan. Adsorbsiyalangan zardobda antitelolarning titri
juda past (1:40, 1:320), shuning uchun ular suyultirilmaydi.
Agglutinatsiya  reaksiyasi
Agglutinatsiya  reaksiyasi  deb,  mos  antitelo  ta’sirda  antigenlar
mikrob yoki hujayralarning bir-biriga yopishib, fiziologik eritmada
cho‘kmaga tushishiga aytiladi. Hosil bo‘lgan cho‘kma  agglutinat  deb
ataladi. Reaksiya qo‘yish uchun quyidagilar kerak bo‘ladi:
1. Antitelolar (agglutininlar) — bemor qon zardobi yoki immuno-
logik zardob.
2. Antigen — o‘lik yoki tirik mikroorganizmlar, eritrotsitlar yoki
boshqa hujayralar.
3. Fiziologik eritma.
Serodiagnostikada  agglutinatsiya  reaksiyasi  ichterlama,  paratif
(Vidal reaksiyasi), brutselloz (Rayt reaksiyasi) va boshqa kasalliklarda
keng  qo‘llaniladi.  Bunda  antitelo  bemor  qon  zardobi,  antigen  esa
ma’lum mikrob kulturasi hisoblanadi.
Mikrob yoki boshqa hujayralar identifikatsiyasida antigen bo‘lib
noma’lum mikrob kulturasi, antitelo bo‘lib ma’lum immun zardobi
qo‘llaniladi.  Bu  reaksiya  ichak  infeksiyalari,  ko‘kyo‘tal  va  boshqa
kasalliklar diagnostikasida qo‘llaniladi.
Ingrediyentlarni tayyorlash:
1) zardobni ajratib olish (yuqorida aytib o‘tilganidek);
2) antigenni tayyorlash. Òirik mikrob aralashmasi gomogen bo‘lishi
lozim va loyqalanish optimal standartga (1 ml.da taxminan 30 birlikda)
to‘g‘ri kelishi kerak.
Uni tayyorlash uchun 24 soatli qiyshiq agarda o‘stirilgan kultura
qo‘llaniladi. Bu kulturaga 3—4 ml steril fiziologik eritma quyib kultura
yuviladi, alohida steril idishga ajratib olinadi, standartga solishtiriladi,
agar kerak bo‘lsa, suyultiriladi.
O‘lik mikrob aralashmasi — diagnostikumning qo‘llanilishi ishni
ancha yengillashtiradi va uni xavfsiz qiladi. Asosan, ishlab chiqarish
korxonalarida tayyorlangan diagnostikumlardan foydalaniladi. Reaksiya
ikki usulda olib boriladi: taxminan agglutinatsiya reaksiyasi — buyum
oynachasida olib boriladi va kengaytirilgan hajm agglutinatsiya reaksiyasi
(probirkalarda olib boriladi).

129
Òaxminiy  agglutinatsiya  reaksiyasi.  Yog‘sizlantirilgan  buyum
oynachasiga 2 tomchi spetsifik (adsorbsiyalangan) zardob va bir tomchi
fiziologik eritma tomiziladi. Adsorbsiyalanmagan zardob taxminan 1:5—
1:25  ga  suyultiriladi.  Òomchilar  orasida  oraliq  bo‘lishi  shart.  Buyum
oynachasida qanday tomchi qayerda ekanligi qalam  bilan belgilanadi.
Mikrob kulturasi zardobning bitta tomchisi va fiziologik eritma bilan
bakteriologik qovuzloq yoki piðetkada gomogen aralashma hosil bo‘lguncha
aralashtiriladi. Kultura tomizilmagan zardob nazorat zardobi hisoblanadi.
Diqqat!  Kulturani  zardobdan  fiziologik  eritma  tomchisiga
o‘tkazish  mumkin  emas,  chunki  fiziologik  eritma  tomchisi
kontrol antigen bo‘lib hisoblanadi.
Reaksiya xona haroratida 1—3 daqiqa ichida o‘tadi. Nazorat zardob
tiniq, nazorat antigen xira, bir xilda loyqalangan bo‘lishi kerak. Kultura
va zardob tomizilgan tomchimizda cho‘kma hosil bo‘lsa, reaksiya musbat
deyiladi. Agar mikrob kulturamiz tanasi bilan yopishgan bo‘lsa, mayda
donador  cho‘kma,  agar  xivchinlar  bilan  yopishgan  bo‘lsa,  yirik
donador cho‘kma hosil bo‘ladi. Agar reaksiya manfiy bo‘lsa, xuddi
nazorat antigenga o‘xshash bir xilda loyqalanish hosil bo‘ladi.
Reaksiya natijasi qorong‘i fonda kesib o‘tuvchi yorug‘likda aniq
ko‘rinadi. Uni o‘rganishda lupadan ham foydalanish mumkin.
Kengaytirilgan hajmdagi agglutinatsiya reaksiyasi
Bemordan  qon  olib  yuqorida  aytib  o‘tilgandek,  zardob  ajratib
olinadi.  Qon  zardob  1:50  dan  1:1600  gacha  suyultiriladi.  Aggluti-
natsiyalovchi zardobning titri deb,  gomologik hujayralarni aggluti-
natsiyaga uchratuvchi eng yuqori suyultirish darajasiga aytiladi.
Zardobni suyultirish: 1) shtativga kerakli hajmdagi, balandligi va
tubi  bir  xil  bo‘lgan  probirkalar  qo‘yib  chiqiladi;
2) barcha probirkalarga suyultirish darajalari yoziladi.
1-probirkaga tajriba raqami yoki antigenning nomi  yoziladi.
Ikkita nazorat  probirkaga «NZ» — nazorat zardob va «NA» — nazorat
antigen,  deb  yoziladi;
3) barcha probirkalarga 1 ml.dan  fiziologik eritma solinadi;
4) alohida probirkada ishchi eritmasi tayyorlab olinadi. Masalan,
1 : 50 suyultirish uchun probirkaga 4,9 ml fiziologik eritma va 0,1 ml
zardob  solinadi.  Probirkaga,  albatta,  suyultirish  darajasi  yozilishi
shart. Ishchi eritmasidan 1 ml.dan olib, birinchi va nazorat zardob
probirkasiga solinadi;
5) qolgan probirkalarda ham zardob suyultirib chiqiladi. Suyul-
tirish  usuli 13-jadvalda berilgan.

130
13-jadval
Kengaytirilgan hajmdagi agglutinatsiya reaksiyasi
uchun zardobni suyultirish
-
t
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
a
d
.l
m
,
r
a
l
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
it
a
r
o
z
a
n
a
b
i
rj
a
T
1
2
3
4
5
-
r
a
z
b
o
d
-
it
n
a
n
e
g
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
a
m
ti
r
e
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
b
o
d
r
a
z
0
5
:
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
i
s
a
j
a
r
a
d
h
s
i
r
it
l
u
y
u
s
i
n
b
o
d
r
a
Z
0
0
1
:
1
0
0
2
:
1
0
0
4
:
1
0
0
8
:
1
0
0
6
1
:
1
0
0
1
:
1
E s l a t m a :   Ko‘rsatilgan  strelkalar  suyuqlikning  probirkadan
probirkaga quyilishini belgilaydi. Suyuqlik 5-probirkadan 1 ml olib,
dezinfeksiyalovchi moddaga quyiladi.
Diqqat!  Barcha  probirkalardagi  suyuqlikning  hajmi  bir  xil
bo‘lishi lozim.
Zardob suyultirib bo‘lingandan keyin nazorat zardob probirkasi-
dan  tashqari  barchasiga  1—2  tomchidan  diagnostikum  yoki  yangi
tayyorlangan  mikrob  aralashmasi  (antigen)  solib  chiqiladi.  Bunda
probirkalarda biroz loyqalanish sodir bo‘lishi kerak. Nazorat zardob
tiniq qoladi.
Probirkalar yaxshilab aralashtiriladi va termostatga 37°C haroratda
18—24 soatga qoldiriladi. Òaxminiy natijani 2 soatdan so‘ng o‘qish
mumkin. Natija  hamma vaqtdagidek nazorat probirkalardan boshlab
o‘qiladi. Nazorat zardob tiniq, nazorat antigen loyqalangan bo‘lishi
kerak. Probirkalarni qorong‘i  fonda kesib o‘tuvchi yorug‘likda, lupa
yoki agglutinoskopda o‘rganish mumkin.
Agar  reaksiya  musbat  bo‘lsa,  donador  cho‘kma  hosil  bo‘ladi.
Agglutinat sekin-asta zontiksimon bo‘lib probirka tubiga cho‘kadi,
cho‘kma ustidagi suyuqlik tiniqlashadi. Yirik yoki donador cho‘kmaligini
aniqlash uchun probirkadagi suyuqlikni biroz chayqatish lozim.
Reaksiyaning intensivligi quyidagicha belgilanadi:
++++ barcha hujayralar cho‘kma tushgan, suyuqlik tiniq bo‘lsa,
reaksiya o‘ta musbat deyiladi;
+++ cho‘kma kamroq, suyuqlik tiniq bo‘lmasa, reaksiya musbat
deyiladi;
→
→
→
→

131
++ cho‘kma yanada kamroq, suyuqlik esa xira bo‘lsa, reaksiya
kuchsiz musbat deyiladi;
+ oz miqdorda cho‘kma bo‘lib, suyuqlik xira, loyqa bo‘lsa reaksiya
shubhali hisoblanadi;
Z  —  cho‘kma  yo‘q,  suyuqlik  bir  xilda  loyqalangan,  nazorat
antigenga o‘xshash bo‘lsa, reaksiya manfiy deyiladi.
1. Immunitet reaksiyalari deb nimaga aytiladi?
2. Serologik reaksiyalarda qanday komponentlar ishtirok etadi?
3. Agglutinatsiya reaksiyasi deb nimaga aytiladi?
4. Agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yish texnikasi qanday?
5. Diagnostikum nima?
6. Qachon mayda va yirik donador cho‘kmalar hosil bo‘ladi?
Gemagglutinatsiya  reaksiyasi
Laboratoriya amaliyotida ta’siri turli xildagi ikkita gemagglutinatsiya
reaksiyasi qo‘llaniladi.
Birinchi gemagglutinatsiya reaksiyasi serologik reaksiyaga kiradi.
Bu  reaksiyada  eritrotsitlar  mos  antitelolar  bilan  agglutinatsiyaga
uchraydi (gemagglutinatsiya). Bu reaksiya qon guruhini aniqlashda
keng qo‘llaniladi.
Ikkinchi gemagglutinatsiya reaksiyasi serologik reaksiya hisoblanadi.
Bunda  eritrotsitlarga  antitelolar  emas,  viruslar  hosil  qiladigan
moddalar ta’sir etadi. Masalan, griðp virusi tovuq eritrotsitlarini va
dengiz cho‘chqachalarining eritrotsitlarini, poliomiyelit virusi—qo‘y
eritrotsitlarini  agglutinatsiyalaydi.  Bu  reaksiyada  tekshirilayotgan
materialda u yoki bu virusning borligi aniqlanadi.
Reaksiya qo‘yish texnikasi. Reaksiya probirkalarda yoki maxsus
botiq plastinkalarda olib boriladi. Virus borligi aniqlanmoqchi bo‘lgan
material 1:10 dan 1:1280 gacha fiziologik eritmada suyultiriladi. Har
bir suyultirish aralashmasidan 0,5 ml olib, 0,5 ml 1—2 % li eritrotsit
osilmasi bilan aralashtiriladi. Nazorat probirkada 0,5 ml eritrotsit osilmasi
0,5 ml fiziologik eritma bilan aralashtiriladi. Probirkalarni termostatda
30 daqiqaga, plastinkani xona haroratida 45 daqiqaga qoldiriladi.
Natijani o‘qish. Reaksiya musbat bo‘lsa, probirka yoki plastinka
tubida qirrali zontiksimon cho‘kma hosil bo‘ladi. Reaksiya manfiy
bo‘lsa,  chetlari  tekis  tugmasimon  cho‘kma  hosil  bo‘ladi.  Shunday
cho‘kma nazorat probirkada ham bo‘lishi lozim.
?
Nazorat  uchun  savollar

132
Tormozlangan gemagglutinatsiya  reaksiyasi
Bu serologik reaksiya bo‘lib, spetsifik viruslarga qarshi antitelo
virus bilan o‘zaro ta’sirga o‘tib (antigen) uni neytrallaydi, eritrotsitlar
agglutinatsiyalash xossasini yo‘qotadi, ya’ni gemagglutinatsiya reak-
siyasini tormozlaydi. Òormozlangan gemagglutinatsiya reaksiyasining
(RÒGA) yuqori  spetsifikligi yordamida virusning turini aniqlashga
imkon tug‘iladi.
Reaksiyani  qo‘yish  texnikasi.  0,25  ml  virusga  qarshi  zardob
ketma-ket ikki marta 1:10 dan 1:2560 gacha suyultirilib, teng hajmda
virus saqlovchi tekshirish materiali bilan aralashtiriladi, u gemagg-
lutinatsiya  reaksiyasida  aniqlangan  titridan  4  marta  kam  bo‘ladi.
Aralashmani chayqatib termostatda 30 daqiqaga qoldiriladi, so‘ngra
0,5 ml.da 1—2 % li eritrotsit osilmasidan solib chiqiladi. Reaksiya
uchta nazorat bilan kuzatiladi (14-jadval).
14-jadval
Òormozlangan gemagglutinatsiya reaksiyasini nazorat qilish
l
m
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
t
a
r
o
z
a
n
b
o
d
r
a
z
n
e
g
it
n
a
r
a
lt
is
t
o
r
ti
r
e
0
1
:
1
b
o
d
r
a
Z
i
r
ti
t
s
u
r
i
v
n
a
g
li
r
it
l
u
y
u
s
a
t
r
a
m
4
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
5
2
,
0
—
5
2
,
0
—
5
2
,
0
5
2
,
0
—
—
5
,
0
i
d
a
n
a
l
h
s
u
a
q
i
q
a
d
0
3
a
d
C
°
7
3
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
T
i
s
a
m
li
s
o
ti
s
t
o
r
ti
r
e
%
2
—
1
5
,
0
5
,
0
5
,
0
Natijani o‘qish. Natija termostatda 30 daqiqa yoki xona haro-
ratida 45 daqiqa ushlangandan so‘ng o‘qiladi. Reaksiya to‘g‘ri qo‘yil-
gan bo‘lsa, nazorat zardob va eritrotsitlar tugmasimon cho‘kma —
eritrotsitlar agglutinatsiyaga uchramaydi, nazorat antigenda zontik-
simon  cho‘kma  —  virus  eritrotsitlarni  agglutinatsiyaga  uchratadi.
Òajribamizdagi eritmada zardob o‘rganilayotgan virusga mos bo‘lsa,
tugmasimon  cho‘kma  —  zardob  hosil  bo‘ladi,  ya’ni  neytrallangan
bo‘ladi.  Zardob  titri  —  bu  gemagglutinatsiyani  tormozlashni  sodir
qilgan eng yuqori suyultirish darajasidir.
Bilvosita  gemagglutinatsiya  reaksiyasi
Bilvosita (passiv) gemagglutinatsiya reaksiyasi eritrotsitlar yuzasida
eruvchan  antigen  adsorbsiya  qilinganda,  adsorbsiyalangan  antigen
bilan antitelolar o‘zaro ta’sir etganda, agglutinatsiya xossasini qabul

133
qilishiga asoslangan. Bilvosita gemagglutinatsiya reaksiyasi ko‘pgina
yuqumli kasalliklarga tashxis qo‘yishda qo‘llaniladi.
Reaksiya qo‘yish. Òekshirilayotgan zardob 30 daqiqa davomida 56°C
haroratda  qizdiriladi,  1:10—1:1280  gacha  suyultiriladi  va  0,25  ml.li
probirkalarga yoki plastinkalarga solinadi, ularga 2 tomchidan eritrotsitar
diagnostikum (eritrotsitlarga antigenlar adsorbsiyalangan) solib chiqiladi.
Nazorat probirkalari:
1) eritrotsit osilmasi diagnostikumi bilan immun zardob;
2) diagnostikum aralashmasi bilan normal zardob;
3) normal eritrotsitar aralashmasi tekshirilayotgan zardob.
Birinchi nazoratda agglutinatsiya sodir bo‘lishi lozim, ikkinchi
va uchinchi nazoratda agglutinatsiya bo‘lmasligi kerak.
Bilvosita gemagglutinatsiya reaksiyasi yordamida noma’lum antigenni
aniqlash mumkin, bunda eritrotsitlar ma’lum antiteloni adsorbsiyalashi
lozim. Gemagglutinatsiya reaksiyasini 0,025 ml (mikrousulda) hajmda
ham olib borish mumkin, bunda mikrotitratorlardan foydalaniladi.
1. Gemagglutinatsiya reaksiyasi deb nimaga aytiladi?
2. Gemagglutinatsiya reaksiyasini qachon musbat va manfiy deya olasiz?
3. Òormozlangan va egri gemagglutinatsiya reaksiyalarining mexanizmi
qanday?
4. Bu reaksiyalar qanday maqsadlarda qo‘llaniladi?
Pretsipitatsiya  reaksiyasi
Eruvchan  antigen  (lizat,  ekstrat,  gapten)  va  mos  antitelolarni
fiziologik eritmada cho‘kma halqa hosil qilish reaksiyasiga pretsiðitatsiya
reaksiyasi deyiladi.
Reaksiya natijasida hosil bo‘lgan loyqasimon halqa yoki cho‘kma
pretsiðitat deyiladi. Bu reaksiya agglutinatsiya reaksiyasidan antigen
bo‘lakchalarining hajmiga ko‘ra farqlanadi.
Pretsiðitatsiya  reaksiyasi  qator  yuqumli  kasalliklar  (kuydirgi,
meningit va b.) diagnostikasida antigenni aniqlash uchun: tibbiyot
sudida turli oqsil, qon, sperma va boshqa dog‘larning tabiatini (xilini)
aniqlashda, sanitariya-gigiyena tekshiruvlarida — oziq-ovqat mahsulot-
larining soxtaligini  tekshirishda qo‘llaniladi. Reaksiya qo‘yish uchun
quyidagilar kerak bo‘ladi:
1.  Antitelo (pretsiðitinlar) — yuqori  antitelo  titri  bilan  immun
zardobi 1:100000 dan kam bo‘lmasligi kerak. Asosan, suyultirilgan
zardob  qo‘llaniladi.
2.  Antigen — eruvchan  oqsil  moddalar  yoki  liðoid-polisaxarid
tabiatli (to‘la qimmatli antigenlar va gaptenlar).
?
Nazorat  uchun  savollar

134
3. Fiziologik eritma. Pretsiðitatsiya reaksiyasi ikki usulda olib boriladi:
halqa  pretsiðitatsiya  reaksiyasi  va  agardagi  (gele)  pretsiðitatsiya
reaksiyasi.
Diqqat! Pretsiðitatsiya reaksiyasida ishtirok etadigan komponent-
larning barchasi tiniq bo‘lishi lozim.
Halqa pretsiðitatsiya reaksiyasi. Pretsiðitatsiya probirkasiga Paster
piðetkasi yordamida 0,2—0,3 ml (5—6 tomchi) zardob probirka devoriga
tekkizilmasdan solinadi. Zardobning ustiga probirka devoridan ehtiyotlik
bilan teng hajmda antigen yuboriladi. Bunda probirka biroz qiyshay-
tirilgan  holda  ushlanadi.  Agar  to‘g‘ri  qavatlangan  bo‘lsa,  zardob  va
antigen orasida aniq chegara hosil bo‘ladi. Aralashib ketmasligi uchun
probirka ehtiyotlik bilan shtativga qo‘yiladi. Antigen va antitelo chegarasida
loyqasimon  «halqa»—pretsiðitat hosil bo‘lsa, reaksiya musbat deyiladi.
Reaksiya nazorat probirkalar bilan birgalikda olib boriladi. Reaksiya
ingrediyentlarini tartib bilan solish katta ahamiyatga ega. Zardobni
antigenga, nazoratda fiziologik eritmaga qavatlantirish mumkin emas,
chunki zardobning nisbiy zichligi yuqori, u probirka tubiga cho‘kadi
va suyuqliklar orasida chegara bo‘lmaydi (15-jadval).
15-jadval
Halqa pretsiðitatsiya reaksiyasini qo‘yish
l
m
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
it
a
r
o
z
a
n
a
b
i
rj
a
t
1
2
3
4
5
i
b
o
d
r
a
z
n
u
m
m
I
i
b
o
d
r
a
z
l
a
m
r
o
N
n
e
g
it
n
a
n
a
g
t
o
y
a
li
r
i
h
s
k
e
T
s
o
m
a
g
i
b
o
d
r
a
z
n
u
m
m
I
n
e
g
it
n
a
n
e
g
it
n
a
a
n
o
g
e
B
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
3
,
0
—
3
,
0
—
—
—
3
,
0
—
—
3
,
0
—
—
3
,
0
—
—
—
3
,
0
—
3
,
0
—
—
—
—
3
,
0
—
3
,
0
3
,
0
—
—
a
ji
t
a
N
i
k
o
Y
+
—
—
—
E s l a t m a :  + «halqa» hosil bo‘ladi; — «halqa» hosil bo‘lmaydi.
Natijani 5—30 daqiqadan so‘ng, ayrim hollarda bir soatdan so‘ng
nazorat probirkalardan boshlab o‘qiladi.
Ikkinchi  probirkadagi  «halqa»  immun  zardobini  mos  antigen
bilan reaksiyaga kirish xususiyati borligidan dalolat beradi. 3—5-pro-
birkalarda «halqa» bo‘lishi mumkin emas, chunki u yerda mos anti-
gen va antitelolar yo‘q. Birinchi probirkadagi «halqa» reaksiyasining

135
musbat natijasi—tekshirayotgan antigenning olingan immun zardobiga
mos  ekanligini  bildiradi,  «halqa»ning  yo‘qligi  (faqat  2-probirkada
«halqa»  bo‘lishi)  tekshirayotgan  antigenning  olingan  immun  zar-
dobiga mos kelmasligini bildiradi — reaksiya manfiy bo‘ladi.
Agardagi pretsiðitatsiya reaksiyasi (geli). Bu reaksiyada antigen va
antitelolarning o‘zaro ta’siri zich oziqa muhitida yuzaga keladi, ya’ni
gelda reaksiya musbat bo‘lsa, antigen antitelo orasida xira mo‘ylovcha
hosil bo‘ladi. Mo‘ylovchaning bo‘lmasligi antigen va antiteloning bir-
biriga mos kelmaganligidan dalolat beradi. Bu reaksiya tibbiy biologik
tekshirishlarda, ya’ni bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisining toksin hosil qilishini
aniqlash maqsadida qo‘llaniladi (reaksiya qo‘yish texnikasi bilan bo‘g‘ma
kasalligining diagnostikasi mavzusidan o‘rganishingiz mumkin).
1. Agglutinatsiya va pretsiðitatsiya reaksiyalarining farqi nimaga asos-
langan?
2.  Nima  sababdan  xira  ingrediyentlar  pretsiðitatsiya  reaksiyasida
ishlatilmaydi?
3. Reaksiya nechta usulda olib boriladi?
4. Reaksiyaning musbat ekanligi qayerdan bilinadi?
Lizis reaksiyasi (sitolizi)
Immun lizisi deb, komplement ishtirokida, antitelo ta’sirida mos
antigenlar (hujayralar)ning lizisga uchrashiga aytiladi. Reaksiya qo‘yish
uchun quyidagilar kerak bo‘ladi:
1. Antigen mikroblar, eritrotsitlar yoki boshqa hujayralar.
2. Antitelo (lizin) — immun zardobi, ba’zi hollarda bemor qon
zardobi.  Bakteriologik  zardob  bakteriyalarni  lizisga  uchratuvchi
(erituvchi)  antitelolarni  saqlaydi,  gemolitik  zardob-gemolizinlar,
eritrotsitlarni lizisga uchratuvchi, spiroxetalarni lizisga uchratuvchi
spiroxetolizinlar, hujayralarni lizisga uchratuvchi sitolizinlar va bosh-
qalarni saqlaydi.
3. Komplement — dengiz cho‘chqachasi qon zardobida juda ko‘p
komplement uchraydi. Bu zardobning (bir qancha hayvon yog‘lari
aralashmasi) komplementi sifatida foydalaniladi.
Yangi  (nativ)  komplement  turg‘un  emas  va  u  qizdirilganda,
chayqatilganda,  saqlanganda  tez  parchalanadi,  shuning  uchun
olingandan  keyin  ikki  kungacha  qo‘llash  mumkin.  Komplementni
konservalash uchun unga 2 % li borat kislota va 3 % li natriy sulfat
qo‘shiladi. Bunday usul bilan tayyorlanganda komplementni 4°C haro-
?
Nazorat  uchun  savollar

136
ratda ikki haftagacha saqlash mumkin.  Ko‘pincha quruq komplement
qo‘llaniladi,  ishlatishdan  oldin  oldingi  holga  kelguncha,  fiziologik
eritmada eritiladi (yorlig‘ida yozilgan).
4. Fiziologik eritma.
Gemoliz reaksiyasi. Reaksiyani qo‘yish uchun quyidagilar kerak
bo‘ladi:
1. Antigen — 3 % li yuvib tozalangan qo‘y eritrotsiti osilmasi 0,3 ml
eritrotsitga 9,7 ml izotonik eritma hisobida tayyorlanadi.
2. Antitelo, qo‘y eritrotsitiga mos gemolitik zardob (gemolizin) —
bu qon ishlab chiqarish korxonasida tayyorlanib liofillanadi va yorli-
g‘ida titri ko‘rsatiladi.
Gemolizin titri deb, komplement ishtirokida 3 % li eritrotsitlarni
to‘liq  gemolizga  uchratuvchi  zardobning  eng  yuqori  suyultirish
darajasiga  aytiladi.  Gemoliz  reaksiyasi  uchun  gemolizinning  uch
marotaba suyultirilgan titri olinadi, ya’ni suyultirilayotganda uch marta
kam qilib suyultiriladi. Masalan, zardobni 1:1200 titrgacha suyultirish
kerak bo‘lsa, uni 1:400 (0,1 ml zardobga 39,9 ml fiziologik eritma)
titrigacha suyultiriladi. Gemolizinning ortiqchasini yo‘qotish lozim,
chunki  uning  ayrim  qismi  boshqa  komponentlarni  adsorbsiyalashi
mumkin.
3. Komplementni 1:10 (0,2 ml komplement va 1,8 ml fiziologik
eritma)  suyultiriladi.
4. Fiziologik eritma (16-jadval).
16-jadval
Gemoliz reaksiyasi
l
m
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
a
b
i
rj
a
t
t
a
r
o
z
a
n
1
2
3
4
5
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
n
i
z
il
o
m
e
g
il
r
ti
t
h
c
U
i
s
a
m
li
s
o
it
i
s
t
o
r
ti
r
e
y
‘
o
q
%
3
i
s
a
m
li
s
o
ti
s
t
o
r
ti
r
e
a
n
o
g
e
b
%
3
0
1
:
1
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
—
5
,
0
5
,
0
—
5
,
0
5
,
0
5
,
0
5
,
0
—
—
5
,
0
—
5
,
0
—
5
,
0
0
,
1
—
5
,
0
—
—
—
5
,
0
—
5
,
0
5
,
0
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
a
d
t
a
r
o
r
a
h
il
C
°
7
3
a
v
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
.i
d
a
n
a
l
q
a
s
t
a
o
s
1
a
ji
t
a
N
-
o
m
e
G
z
il
i
d
y
a
m
l‘
o
b
z
il
o
m
e
G
Natijani o‘qish. Reaksiya to‘g‘ri qo‘yilgan bo‘lsa, 1-probirkada
gemoliz sodir bo‘ladi, probirka ichidagi suyuqlik tiniq bo‘lib qoladi.

137
Nazorat probirkalarda suyuqlik xira bo‘ladi: 2-probirkada gemoliz sodir
bo‘lishi uchun komplement, 3-probirkada gemolizin, 4-probirkada
gemoliz va komplement, 5-probirkada antigen antiteloga mos emas.
Kerak bo‘lgan hollarda gemolitik zardob quyidagi sxema asosida
titrlanadi. Òitrlashdan avval, zardobni 1:100 (0,1 ml zardob va 9,9 ml
fiziologik eritma) suyultirib olinadi, shu eritmadan kerakli titrlarni
tayyorlash  mumkin,  masalan:
1. 1:100—0,1 ml zardobdan 1:100+0,9 ml fiziologik eritma
2. 1:1200—0,1 ml __________ » _______________ + 1,1 ml
       __________ » _______________
3. 1:1500—0,1 ml __________ » _______________ + 1,4 ml
                          __________  » _______________
4. 1:1800—0,1 ml __________ » _______________ +1,7 ml
17-jadval
Gemolitik zardobni (gemolizin) titrlash
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
l
m
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
a
b
i
rj
a
t
t
a
r
o
z
a
n
1
2
3
4
5
6
n
i
z
il
o
m
e
G
0
0
0
1
:
1
0
0
2
1
:
1
0
0
5
1
:
1
0
0
8
1
:
1
0
0
1
2
:
1
r
a
lt
i
s
t
o
r
ti
r
E
)
a
m
li
s
o
%
3
(
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
5
,
0
—
—
—
—
5
,
0
5
,
0
0
,
1
—
5
,
0
—
—
—
5
,
0
5
,
0
0
,
1
—
—
5
,
0
—
—
5
,
0
5
,
0
0
,
1
—
—
—
5
,
0
—
5
,
0
5
,
0
0
,
1
—
—
—
—
5
,
0
5
,
0
5
,
0
0
,
1
—
—
—
—
—
—
5
,
0
—
0
,
2
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
a
d
t
a
r
o
r
a
h
il
C
°
7
3
a
v
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
li
r
i
d
l
o
q
t
a
o
s
1
a
ji
t
a
N
z
il
o
m
e
G
i
d
a
l‘
o
b
z
il
o
m
e
G
i
d
y
a
m
l‘
o
b
z
il
o
m
e
G
i
d
y
a
m
l‘
o
b
17-jadvalda keltirilgan misolda gemolitik zardob 1:1200 ga teng.
Yangi gemolitik zardob qo‘llanilganda undagi komplementlarni parcha-

138
lash uchun uni inaktivatsiyalash kerak. Buning uchun uni 30 daqiqa
56°C suv hammomida yoki termoregulatorli inaktivatorda qizdiriladi,
oxirgi  usul  yaxshiroq,  chunki  u  zardobni  qizib  ketishdan,  ya’ni
denaturatsiyadan saqlaydi. Denaturatsiyalangan zardob tajriba uchun
yaroqsiz hisoblanadi.
1. Lizis reaksiyasi deb nimaga aytiladi?
2. Komplement bo‘lmaganda eritrotsitlar gemolitik immun zardobi
bilan qanday reaksiyaga kirishadi?
Komplement bog‘lanish reaksiyasi
Komplement bog‘lanish reaksiyasi deb, mos antigen va antitelo-
larning komplement ishtirokida o‘zaro bog‘lanib kompleks hosil qilishiga
aytiladi. Bu reaksiya antigenlarni identifikatsiya qilishda va infeksion
kasalliklarning serologik diagnostikasida, ayniqsa, spiroxetalar (Vasser-
man reaksiyasi), rikketsiya va virus kasalliklarida keng qo‘llaniladi.
Komplementni bog‘lash reaksiyasi murakkab serologik reaksiya
hisoblanadi. Unda komplement va ikki sistema antigen hamda antitelolar
ishtirok etadi. Aslida bular ikki serologik reaksiyadir.
Birinchi sistema—asosiy bo‘lib, antigen va antitelo (biri ma’lum,
boshqasi  noma’lum)dan  tashkil  topgan.  Unga  ma’lum  miqdorda
komplement qo‘shiladi. Bu sistemadagi antigen va antitelo mos bo‘lsa,
komplement ishtirokida bog‘lanib oladi. Hosil bo‘lgan kompleks juda
mayda zarrachali va ko‘rinmaydi.
Bu kompleksning hosil bo‘lganini ikkinchi sistema gemolitik yoki
indikator yordamida o‘rganiladi. Ikkinchi sistemada qo‘y eritrotsitlari
(antigen) va unga mos tayyor immun kompleksini saqlovchi gemolitik
zardob (antitelo) bo‘ladi. Agar birinchi sistemadagi antitelo va anti-
gen bilan  komplement bog‘langan bo‘lsa, ikkinchi sistemada gemoliz
sodir bo‘lmaydi, chunki unda bo‘sh komplement yo‘q. Gemolizning
bo‘lmasligi  (probirka  ichida  xira  yoki  uning  tagidagi  eritrotsitlar
cho‘kmaga tushsa) reaksiya musbat ekanligini ko‘rsatadi.
Agar  birinchi  sistemadagi  antigen  va  antitelo  mos  bo‘lmasa,
immun kompleks hosil bo‘lmaydi va komplement bo‘sh qoladi. Bo‘sh
qolgan komplement ikkinchi sistemada ishtirok etadi, natijada gemoliz
sodir  bo‘ladi.  Komplement  bog‘lanish  reaksiyasi  manfiy  (probirka
ichidagilar  tiniq qonni  eslatadi)  hisoblanadi.
Komplement bog‘lanish reaksiyasi komponentlari:
1.Antigen — odatda, lizatlar, ekstraktlar, gaptenlar, kam hollarda
mikroorganizmlar ilinmasi. Bu asosiy sistemaga kiradi.
?
Nazorat  uchun  savollar

139
2.Antitelo — bemor  qon  zardobi.
3.Komplement — dengiz cho‘chqachasining qon zardobi kiradi.
4.Antigen — qo‘y eritrotsiti. Bu gemolitik sistemaga kiradi.
5.Antitelo — qo‘y eritrotsitlariga mos  gemolitik zardob.
6.Fiziologik eritma.
Komplement  bog‘lanish  reaksiyasi  ko‘p  miqdorda  murakkab
komponentlar ishtirok etgani uchun, ular oldindan titrlangan va reaksiya
aniq miqdorda va teng hajmda olinishi lozim: 0,5 yoki 0,25, kam hollarda
0,2 ml hajmda olinadi. Barcha tajriba 2,5; 1,25 yoki  1,0 ml (katta hajmlar
aniq natijani beradi) hajmda olib boriladi. Reaksiya komponentlarini
tajriba qanday hajmda olib borilsa, shu hajmda titrlash lozim, yetish-
magan komponentlarni fiziologik eritma bilan almashtiriladi.
Ingrediyentlarni  tayyorlash
1. Gemolitik zardob (gemolizin). Zardob titriga ko‘ra, 3 marotaba
kam suyultiriladi. Umumiy suyultirilgan zardobni barcha tajriba uchun
tayyorlanadi,  uning  hajmini  bitta  probirkadagi  zardob  hajmini
(masalan,  0,5  ml)  probirkalar  soniga  ko‘paytirilib  topiladi.  Uning
suyultirish darajasi tajribaga nisbatan ko‘proq bo‘ladi.
2. Qo‘y eritrotsitlari. Barcha tajribadagi probirkalar uchun yuvil-
gan 3 % qo‘y eritrotsit ilinmasi tayyorlanadi.
Gemolitik sistemani tayyorlash uchun probirkalarga qo‘shishdan
30  daqiqa  avval  teng  hajmda  suyultirilgan  gemolizin  va  eritrotsit
ilinmalarini yaxshilab aralashtiriladi, zardob eritrotsitlarga quyilganidan
so‘ng uni ham yaxshilab aralashtiriladi va termostatda 37°C 30 daqiqa
saqlanadi  (sensibilizatsiyalanadi).
3. Komplement,  odatda,  1:10  suyultiriladi.  Har  bir  tajribadan
oldin, albatta, uni titrlanadi. Komplement titri deb, 37°C da 1 soat
ichida gemolitik sistemaga solinganda to‘liq gemolizga uchratuvchi,
uning eng kam miqdoriga aytiladi. Komplementni titrlash sxemasi
jadvalda keltirilgan.
Natijani  o‘qish.  Nazorat  probirkalarida  gemoliz  izlari  ham
bo‘lmasligi lozim, chunki ularning birida komplement, boshqasida
gemolizin bo‘lmaydi. Nazorat probirkada reaksiyaning komotoksikligi
(eritrotsitlarni  to‘liq  lizisga  uchratish  xossasi)  komponentlarning
yo‘qligidan dalolat beradi.
18-jadvalda keltirilgan misolda 1 : 10 suyultirilgan komplement titri
0,15 ml.ga teng. Òajribadagi komplementning faolligi reaksiyadagi boshqa
komponentlar bilan nospetsifik adsorbsiyalanishi hisobidan pasayishi
mumkin, shuning uchun tajriba uchun komplement miqdori orttiriladi:
titr dozasidan keyingisi olinadi. Bu — ishchi dozasidir. Keltirilgan misoldan
u  0,2  ml  komplementning  1 : 100  suyultirilganiga  teng.  Chunki,

140
komplement bog‘lanish reaksiyasida ishtirok etadigan barcha komponent-
lar teng hajmda bo‘lishi lozim (bizning misolimizda u 0,5 ml.ga teng).
Komplementning ishchi dozasiga (0,2 ml 1 : 10) 0,3 ml fiziologik
eritma  qo‘shiladi.  Barcha  tajriba  uchun  ularning  har  bir  hajmi
(komplement va fiziologik eritma) komplement bog‘lanish reaksiyasida
ishtirok etadigan probirkalar soniga ko‘paytiriladi. Masalan, tajriba
olib borish uchun 50 ta probirkada 1 : 10 suyultirilgan 10 ml.dan
komplement (0,2 ml · 50) va 15 ml  fiziologik eritma (0,3 ml · 50) olish
lozim.
18-jadval
Komplementni titrlash
4. Antigen — odatda, titr ko‘rsatilgan holda tayyor olinadi, ya’ni
suyultirilgandan  keyin  1  ml  saqlashi  lozim  bo‘lgan  antigen  miqdori.
Masalan, 0,4 ml titrda uni 0,95 ml  fiziologik eritmada suyultiriladi. Òajriba
uchun titr yarmiga teng (0,5 ml) miqdorda antigen olinadi. Bu uning
ishchi  dozasidir. Barcha tajriba uchun antigenning umumiy suyultirilishi
tayyorlaniladi, 0,5 ml.ni tajribadagi probirkalar soniga ko‘paytiriladi.
5. Antitelo bemor qon zardobi. Òajribadan oldin yangi zardobni
undagi  bor  komplementlarni  parchalash  uchun  inaktivatsiya  qilish
lozim. Buning uchun uni 30 daqiqada 56°C suv hammomida yoki
inaktivatorda qizdiriladi. Oxirgi usul afzalroqdir: u zardobning ortiqcha
qizib ketishiga, ya’ni denaturatsiyalanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Denatu-
ratsiyalangan zardob tajriba uchun yaramaydi. Bemor qon zardobi,
odatda, 1 : 10 dan 1 : 100 gacha suyultirilgan holda qo‘llaniladi.
-
t
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
l
m
,
r
a
l
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
a
b
i
rj
a
t
t
a
r
o
z
a
n
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
k
it
il
o
m
e
g
a
m
e
t
s
i
s
-
o
r
ti
r
e
r
a
lt
i
s
t
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
a
m
ti
r
e
5
4
,
1
4
,
1
5
3
,
1
3
,
1
5
2
,
1
2
,
1
5
1
,
1
1
,
1
5
0
,
1
0
,
1
5
,
1
5
,
1
-
e
l
p
m
o
K
0
1
:
1
t
n
e
m
5
0
,
0
1
,
0
5
1
,
0
2
,
0
5
2
,
0
3
,
0
5
3
,
0
4
,
0
5
4
,
0
5
,
0
—
5
,
0
k
it
il
o
m
e
G
a
m
e
t
s
i
s
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
—
y
‘
o
q
%
3
it
i
s
t
o
r
ti
r
e
— — — — — — — —
— —
—
5
,
0
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
il
C
°
7
3
a
v
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
li
r
i
d
l
o
q
a
g
t
a
o
s
1
a
ji
t
a
N
q
‘
o
y
z
il
o
m
e
G
i
d
a
l‘
o
b
r
i
d
o
s
z
il
o
m
e
G
q
‘
o
y
z
il
o
m
e
G

141
Immun  zardoblari  ko‘pincha  ishlab  chiqarish  sharoitlarida  va
inaktivatsiya qilingan holda chiqariladi. Ularni 1 : 50  va undan yuqori
darajada suyultiriladi.
Asosiy tajribani olib borish
Òajribani olib borishda komponentlarni tartib bilan solish katta
ahamiyatga ega.Òajriba ikki bosqichda olib boriladi (19-jadval).
19-jadval
Komplementni bog‘lash tajriba reaksiyasi
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
l
m
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
1
2
3
4
5
6
7
a
b
i
rj
a
t
t
a
r
o
z
a
n
-
e
t
k
a
b
k
i
g
o
l
o
i
r
a
m
e
t
s
i
s
-
r
a
z
r
a
l
b
o
d
-
it
n
a
n
e
g
o
m
e
g
-
k
it
il
-
e
t
s
i
s
a
m
i
g
a
d
i
s
a
z
o
d
i
h
c
h
s
i
t
n
e
m
e
l
p
m
o
k
x
1
2
h
c
i
q
s
o
b
-
1
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
—
5
,
0
5
,
0
5
,
1
5
2
,
1
0
,
1
5
,
0
n
a
g
li
r
it
l
u
y
u
s
0
1
:
1
i
b
o
d
r
a
z
r
o
m
e
b
5
,
0
5
,
0
—
—
—
—
—
—
i
g
a
d
a
z
o
d
i
h
c
h
s
I
n
e
g
it
n
a
5
,
0
—
5
,
0
—
—
—
—
—
—
—
i
g
a
d
a
z
o
d
i
h
c
h
s
I
t
n
e
m
e
l
p
m
o
k
0
1
:
1
5
,
0
5
,
0
5
,
0
—
—
5
2
,
0
5
,
0
0
,
1
a
q
i
q
a
d
0
6
—
5
4
a
d
C
°
7
3
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
a
v
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
n
a
l
q
a
s
t
a
o
s
8
1
a
d
C
°
4
i
k
o
y
h
c
i
q
s
o
b
-
2
k
it
il
o
m
e
g
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
il
C
°
7
3
a
v
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
li
r
i
d
l
o
q
a
h
c
i
n
u
g
l‘
o
b
z
il
o
m
e
g
q
il
‘
o
t
a
d
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
p
-
7
a
v
6
,
3
,
2
a
ji
t
a
N
-
s
u
m
i
k
o
y
t
a
b
-
n
a
m
y
if
—
—
+
+
+
+
)
+
(
—
—

142
1-bosqich. Probirkalarga talab qilingan miqdorda fiziologik eritma,
so‘ng talab qilingan hajmda suyultirilgan zardob va shunday hajmda
ishchi dozada antigen va komplement solinadi. Òajriba, albatta, reak-
siyada ishtirok etadigan barcha ingrediyentlar: zardob, antigen gemolitik
zardob va komplement kontroli bilan olib boriladi.
Probirkalar yaxshilab chayqatiladi va 37°C haroratda 45—60 daqiqa
yoki 4°C haroratda 18 soat saqlanadi. Shu vaqt ichida spetsifik antigen
va antitelolar komplement yordamida bog‘lanib oladi. Reaksiyaning
«sovuqda» borishi spetsifik va sezuvchanlikni oshiradi.
2-bosqich. Probirkalar termostat yoki muzlatkichdan olingandan
so‘ng ularning barchasiga oldindan 30 daqiqa termostatda ushlangan
(sensibilizatsiyalangan) gemolitik zardobdan 1 ml.dan solib chiqiladi.
Probirkalar chayqatilib va yana termostatda qoldiriladi.
Natijani o‘qish. 2, 3, 6, 7- probirkalarda to‘liq gemoliz bo‘lishi
uchun probirkalarni termostatda qoldiriladi (nazorat zardob antigen
va bir, ikki doza komplement). Eng birinchi ikki doza komplement
saqlovchi  7-probirkada  gemoliz  sodir  bo‘ladi.  Agar  bu  probirkada
gemoliz va probirka ichidagi suyuqlik tiniq bo‘lsa, boshqa nazorat
probirkalarni diqqat bilan kuzatish lozim.
2, 3 va 6-probirkalar tiniq bo‘lgani zahoti shtativdagi probirkalarni
termostatdan olish lozim. Òajriba probirkalarining termostatda uzoq
ushlanmaganini, 5-probirkada biroz loyqalanish bo‘lishini ko‘rsatadi.
5-probirkada yarimishchi dozada komplement va to‘g‘ri reaksiya qo‘yil-
ganda ham to‘liq gemoliz sodir bo‘lishi mumkin emas.
Nazorat  zardob  va  antigen  nina  (2,  3-probirkalarda)  gemoliz
bo‘lishi, ularning dozasi to‘g‘ri tanlanganini ko‘rsatadi va qayta zardob
hamda antigen komplementni bog‘lay olmaydi.
Gemolitik sistemaning kontrolida (4-probirka) reaksiya to‘g‘ri olib
borilsa, gemolizning izlari bo‘lmaydi, chunki unda komplemet yo‘q.
Nazorat  probirkalardagi  o‘zgarishlar  to‘g‘ri  ekanligiga  ishonch
hosil  qilinganidan  so‘ng  tajriba  probirkalari  tekshiriladi.  Òajriba
probirkalarida gemolizning bo‘lmasligi reaksiya natijasining musbatligini
bildiradi. Bu zardobda olingan antigenga nisbatan spetsifik antitelo
borligidan dalolat beradi.
Ular hosil qilgan kompleks komplementni bog‘lab oladi va gemoliz
reaksiyasi bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi.  Agar  probirkada  gemoliz  sodir
bo‘lsa, reaksiyaning natijasi manfiy, deb sanaladi. Bu hollarda bemor
zardobidan olingan antigenga nisbatan mos antitelo bo‘lmaydi, natijada
komplement bo‘sh qoladi va u gemoliz reaksiyasida ishtirok etadi.
Reaksiya quyidagicha baholanadi:
++++ eritrotsitlar 100 % cho‘kmaga tushadi, cho‘kma ustidagi
suyuqlik tiniq bo‘ladi;

143
+++ 25 % eritrotsitlar gemolizga uchraydi. Cho‘kma ustidagi
suyuqlik och pushti rangda bo‘ladi. Komplement bog‘lanish reaksiyasi
keskin musbat deyiladi;
++ 50 % eritrotsitlar lizisga uchraydi. Cho‘kma ustidagi suyuqlik
pushti rangda bo‘ladi. Reaksiya natijasi musbat deyiladi;
+ 75 % eritrotsitlar lizisga uchraydi, cho‘kma ustidagi suyuqlik
och qizil rangda bo‘ladi, cho‘kma juda kam bo‘ladi;
— 100 % eritrotsitlar lizisga uchraydi. Suyuqlik tiniq qizil rangga
kiradi. Komplement bog‘lanish reaksiyasi manfiy bo‘ladi.
1. Komplement bog‘lanish reaksiyasi qaysi usulda bajariladi?
2. Komplement bog‘lanish reaksiyasida qanday sistemalar ishtirok etadi?
3. Gemolitik sistema reaksiyada qanday rol o‘ynaydi?
4. Komplement bog‘lanish reaksiyasida qancha bosqich bor va qanday
tartibda olib boriladi?
5. Komplement  bog‘lanish  reaksiyasida  gemolizning  bo‘lmasligi
nimadan darak beradi?
Yuqumli  kasalliklarning  immunoterapiya
va  immunoprofilaktikasi
Kasallikning yengil kechishi — o‘limga olib keluvchi xavfli xastalik-
larning oldini olib qilinadigan harakatlarga bog‘liqligi azaldan ma’lum.
Immunoprofilaktikani ilmiy isbotlab va amaliyotda qo‘llashni birinchi
bo‘lib Lui Paster kiritadi. U kuchsizlantirilgan mikroorganizmlarni qo‘l-
lash prinsiðlarini hamda odam va hayvonlarda uchraydigan ayrim yuqumli
kasalliklarning oldini oluvchi preparatlar (vaksinalar) tayyorlashni taklif
etadi. Bunga yuz yildan oshdi va ular hozirgi vaqtda sun’iy immunitet
hosil qilishda yuqumli kasalliklar bilan kurashishning asosi bo‘lib qoldi.
Immunizatsiya — sun’iy faol immunitet hosil qilish uchun inson
organizmiga butun hayoti davomida ma’lum yoshlarda preparatlar
yuboriladi. Chaqaloqlarga tug‘ilganining birinchi kunlaridanoq silga
qarshi BSJ vaksinasi qilinadi. Bola 1 oyligidan bo‘g‘ma, ko‘kyo‘tal,
qoqshol, poliomiyelit, qizamiq va boshqa kasalliklarning oldini olish
uchun vaksinalar bilan emlanadi. Shunday qilib, yuqumli kasalliklarga
qarshi maxsus profilaktika ishlari olib boriladi, shuning uchun vak-
sinalardan foydalaniladi.
Vaksinalar  (vaccini — sigir chechagi so‘zidan olingan) — orga-
nizmga  yuborilganda  sun’iy  faol  immunitetni  vujudga  keltiradigan
preparatdir, chunki ular tarkibida antigenlar bo‘lib, bunday immun-
lash usulini vaksinatsiya deyiladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

144
Vaksinalar o‘z tabiati  va tarkibi  jihatidan turlicha bo‘ladi. Quyidagi
vaksinalar  tafovut  qilinadi:
1. Òirik mikroorganizmlardan tayyorlangan vaksinalar.
2. O‘lik mikroorganizmlardan tayyorlangan vaksinalar.
3. Kimyoviy vaksinalar.
4. Anatoksinlar.
Òirik  vaksinalar  verulentlik  xossasi  kuchsizlantirilgan,  lekin
immunogenlik  xossasini  (yuqumli  kasalliklarni  o‘ziga  yuqtirmaslik
xossasini  chaqiradigan)  saqlab  qolgan  tirik  mikroorganizmlardan
tayyorlanadi.
Bunday  mikroorganizmlarni  olish  uchun  turli  xil  usullardan
foydalaniladi:
1.  Mikroorganizmlarning  o‘sish  va  bo‘linib  ko‘payishi  uchun
ularni noqulay oziqa muhitlarida o‘stirib, ularga fizikaviy va kimyoviy
omillar  ta’sir  ettirish  yo‘li  bilan  olinadi.
Silga qarshi ishlatiladigan vaksina — BSJni Kalmett va Gerenlar
tayyorlashgan.
2. Infeksiya qo‘zg‘atuvchisiga sezuvchan bo‘lmagan laboratoriya
hayvonlarining organizmiga passajlash (yuborish) yo‘li bilan tayyor-
lanadi. Lui Paster shu yo‘l bilan quturishga qarshi vaksinani oladi.
3. Odam organizmi uchun kam virulent bo‘lgan tabiiy mikroor-
ganizm kulturalarini tanlash va boshqa yo‘llar bilan olish mumkin.
M. P. Pokrovskaya, N.N. Jukov-Verejnikov, Y.I. Korobkovalar tounga
qarshi vaksinani shu usulda olganlar.
Òirik vaksinalar kuchli immunitet hosil qiladi, ular tabiiy infek-
siyaga  xos  faqat  klinik  belgilarsiz  yoki  kam  namoyon  bo‘ladigan
jarayonni keltirib chiqaradi. Bunda u immunogenezning barcha mexa-
nizmini harakatga keltiradi, odamda yuqumli kasalliklarning o‘ziga
yuqtirmaslik xossasini hosil qiladi.
O‘ldirilgan mikroblardan tayyorlangan vaksinalar. Bu vaksinalar
quyidagicha tayyorlanadi. Buning uchun ko‘proq tibbiy xossalarga ega
bo‘lgan  va  antigenlik  jihatdan  yuksak  sifatli  kulturalarning  ayrim
shtammlari tanlab olinib, yapaloq shisha idishlar (matraslar)ga qo‘yil-
gan agarga ekiladi. Bakteriyalar termostatda 24 soat o‘sgandan keyin
fiziologik eritma bilan yuviladi, suspenziyaning muayyan quyuqligi
(masalan, 1 ml.da 1—2—4 mlrd mikrob tanasi) belgilanadi, so‘ngra
mikroblar 60°C haroratda 1 soat qizdirish yo‘li bilan yoki kimyoviy
moddalar (fenol, formalin, spirt, aseton), ultrabinafsha nur va bosh-
qalar  bilan  o‘ldiriladi.  Bunday  ta’sir  etgan  mikroorganizmlarning
immunogenlik  xossasini  to‘liq  saqlab  qoladigan  omillargina  tanlab
olinadi. Kimyoviy vaksinalar — mikrob osilmasiga maxsus usulda ishlov
berish  yo‘li  bilan  mikrob  hujayrasining  alohida  komponentlaridan
(antigenlar)  tayyorlanadi.

145
Kimyoviy vaksinalar organizmga yuborilganda tez so‘riladi. Shuning
uchun vaksinalarga so‘rilish vaqtini uzaytiradigan moddalar: aluminiy
gidroksidi, aluminiy kaliyli achchiq tosh, mineral yog‘lar va bosh-
qalar qo‘shiladi. Bu «depo»ni hosil qilish deyiladi.
Kimyoviy vaksinalar ichterlama, meningit va boshqa kasalliklar-
ning profilaktikasida qo‘llaniladi.
Anatoksinlar   (lotin.  ana — teskarisi,  aksi),  asosan,  antitoksik
xarakterdagi immunitet vujudga keladigan kasalliklarda organizmning
sun’iy  yo‘l  bilan  immunlash  uchun  mikrob  emas,  balki  anatoksin
ishlatiladi.
Anatoksinlar 1923-yilda Ramon ekzotoksinlarini 0,3—0,4 % for-
malin bilan zararsizlantirish va 37°C da 3—4 hafta saqlash yo‘li bilan
tayyorlanadi. Ular toksik xossalarini tamomila yo‘qotib, lekin antigenlik
xossalarini to‘la saqlagan bo‘ladi. Binobarin, anatoksinni organizmga
kiritish bilan antitoksin hosil qilinadi.
Hozirgi vaqtda bo‘g‘ma, qoqshol va boshqa qo‘zg‘atuvchilarning
toksinlaridan  anatoksinlar  olinmoqda  va  keng  qo‘llanilmoqda.
Anatoksinlar  oziqa  muhit  aralashmalaridan  (ballast  oqsillardan)
tozalanadi va yuborilgan joyidan asta-sekin so‘riladigan moddalarga
shimdiriladi.
Vaksinalar  tarkibiga  kiruvchi  antigenlarning  miqdoriga  ko‘ra,
quyidagi vaksinalar farqlanadi: monovaksinalar (bir turdagi antigen-
lardan tashkil topgan), divaksinalar (ikkita tur antigendan), trivak-
sinalar (uch tur antigenlardan tashkil topgan) va boshqalar.
Assotsiatsiyalangan vaksinalar turli xil bakteriyalarning antigenidan
va anatoksinlaridan tayyorlanadi. Masalan, assotsiatsiyalangan ko‘kyo‘tal,
bo‘g‘ma, qoqshol vaksinasi (AKDS), o‘zida o‘lik ko‘kyo‘tal mikroblari
va bo‘g‘ma, qoqshol anatoksinlarini saqlaydi.
Vaksinalarni mushak ichiga, teri ostiga, teri ustiga, teri ichiga,
og‘iz orqali yuboriladi. Vaksinatsiya (emlash) bir marotaba, ikki yoki
uch marotaba 1—2 hafta yoki undan ko‘p vaqt oralig‘ida emlanadi.
Vaksinaning xarakteriga ko‘ra, har bir vaksina uchun yuborish sxemasi
ishlab chiqilgan.
Vaksina  yuborilgandan  keyin  umumiy  va  mahalliy  reaksiyalar
yuzaga kelishi mumkin. Umumiy reaksiyalarga haroratning ko‘tarilishi
(39°C gacha), bosh og‘rishi, tinka qurishi, holsizlanish va boshqalar
kiradi.  Bu  holat  ikki-uch  kundan  keyin  o‘tib  ketadi.  Mahalliy
reaksiyalarga vaksinatsiyadan so‘ng 1—2 kun o‘tgach, vaksina yuboril-
gan joyda infiltrat va qizarish hosil bo‘ladi. Vaksinalar (tularemiyaga,
silga qarshi va b.) teri ustiga yuborilganda, mahalliy reaksiyalarning
yuzaga kelishi emlashning ijobiy ta’siridan darak beradi.
Emlash  ruxsat  etilmaydigan  kishilarni  aniqlash  maqsadida,
emlanuvchi kishilarning vaksinatsiyadan oldin tibbiy ko‘rikdan o‘tka-

146
zish talab etiladi. Qanday kasalliklari bor kishilarni emlash mumkin
emasligi qo‘llanmada ko‘rsatib qo‘yiladi. Masalan, harorat ko‘tarilgan
hollarda, o‘tkir yuqumli kasalliklarda, allergiya va boshqalarda. Shu-
ningdek, ayollar homiladorligining ikkinchi yarmida emlanmaydi.
Vaksina  yordamida sun’iy emlashdan keyin immunitet 6 oydan
1 yilgacha, chinchechak, tularemiya va boshqa ba’zi infeksiyalarda
bir necha yil saqlanadi. Vaksinatsiyada immunitet inyeksiyadan so‘ng
1—2 hafta o‘tgach paydo bo‘ladi.
Immunitetni yuksak darajada va uzoq muddatda saqlash uchun
revaksinatsiya (ya’ni takror vaksinatsiya) o‘tkaziladi, u organizmning
immunitet vujudga keltirishdagi faolligini oshiradi. Revaksinatsiya bir
necha oyda (bo‘g‘mada) yoki bir necha yilda (chinchechakda) bir
marta o‘tkaziladi.
Vaksina va anatoksinlar bakterial preparatlar ishlab chiqariladigan
korxonalarda tayyorlanadi. Ularni tayyorlash uchun katta miqdorda
mikrob osilmasi (biomassa) yoki virus saqlovchi material kerak bo‘ladi.
Òayyor preparatlar ampula yoki shishalarga solinadi va ko‘p hollarda
quritiladi. Quruq preparatlar faollik va boshqa xossalarini uzoq vaqt
saqlab qoladi. Ayrim vaksinalar tabletka yoki drojji ko‘rinishida chiqa-
riladi, masalan, poliomiyelitga qarshi vaksina.
Har bir ampula, shisha va qutichalarga preparatning nomi, hajmi,
ishlatilish muddati, seriya raqami, nazorat raqamlari yoziladi. Prepa-
ratlar, asosan, 4°C da saqlanadi. Ularni muzlatish, so‘ng eritish va
yuqori harorat ta’siridan saqlash, jo‘natilayotganda kerakli sharoitlarga
rioya qilish lozim.
Òashqi ko‘rinishida o‘zgarish bo‘lgan va darz ketgan ampulalarni
ishlatish man etiladi. Vaksinaning alohida turi bu autovaksinadir. Ular
bemor  organizmidan  ajratib  olingan  mikroblarda  bakteriologik
laboratoriyalarda tayyorlanadi.
Autovaksina  o‘sha  bemorni  davolash  uchungina  qo‘llaniladi.
Ko‘pgina autovaksina surunkali shaklda o‘tadigan infeksiyalarni davo-
lashda qo‘llaniladi (stafilokokk va b.). Ularni sxema asosida kam dozada
ko‘p  marotaba  yuboriladi.  U  organizmning  himoya  kuchini
kuchaytiradi va bemorning sog‘ayib ketishiga yordam beradi.
Zardoblar organizmga yuborilganda, sun’iy passiv immunitet hosil
qiladigan  preparatlardir,  chunki  ular  tarkibida  tayyor  antitelolar
bo‘ladi. Ular ikki xil bo‘ladi: davolashda va profilaktikada qo‘llaniladigan
zardoblar hamda diagnostik zardoblar.
Bu preparatlar o‘zida tayyor antitelolar saqlaydi. Ularni donor
qonidan, ya’ni odam yoki hayvonlarni maxsus immunlash yo‘li orqali
tayyorlanadi (qizamiq,  qoqshol,  gripp).   Bundan tashqari,  kasallanib
o‘tgan yoki sog‘lom odam qonida yetarli miqdorda antitelolar bo‘lsa,

147
ularning qon zardobi ham qo‘llaniladi. Shuningdek, immun preparat-
larni tayyorlashda xomashyo sifatida yo‘ldosh va abort qonidan ham
foydalaniladi.
Antibakterial va antitoksik zardoblar mavjud. Antibakterial zar-
doblar kamroq qo‘llaniladi. Antitoksik zardoblar ko‘proq ahamiyatli,
ular antitoksinli bo‘lib, bo‘g‘ma, qoqshol, gazli gangrena, botulizm
va  boshqa  kasalliklarni  davolashda  qo‘llaniladi.  Zardoblar  alohida
institutlarda  tayyorlanadi,  ularning  zardob  tayyorlaydigan  maxsus
bo‘limlari bo‘ladi. Otlar zardobida antitoksin yetarli darajada to‘plan-
guncha  ular   anatoksin  bilan  uzoq  vaqt  immunlanadi  (giperimmu-
nizatsiya). So‘ngra ulardan qon olinib, tindiriladi va zardob ajratiladi,
titrlanadi (1 ml.dagi antitoksik birikmalar miqdori aniqlanadi), keyin
uni steril holda saqlash uchun unga konservantlar (xinazol, xloroform)
qo‘shiladi, ampulalarga quyiladi va davlat nazoratidan o‘tkaziladi.
Ot qonidan olingan preparatlar o‘zida odam uchun begona bo‘l-
gan oqsillarni saqlaydi, ularni organizmga qayta yuborilganda aller-
gik reaksiyalar: zardob kasalligi va anafilaktik shokni yuzaga keltiradi.
Buning  oldini  olish  maqsadida  zardobli  preparatlarni  organizmga
ehtiyotlik bilan (Bezredka usulida) yuboriladi.
Hozirda antitoksik zardoblarni ballast oqsillardan turli fizika-
viy-kimyoviy  usullar — «Diaferm-3»  dializ  fermentlar  yordamida
parchalash,  oqsillarning  turli  fraksiyalarini  cho‘ktirish  yo‘li  bilan
tozalanadi. Natijada tozalangan, antitelolar konsentratsiyasi yuqori
bo‘lgan (1 ml.da 5000—10000 AB) zardoblar solinadi. Bunday zar-
doblarning yorliqlariga tegishli belgilar — «diaferm», «dializlangan»
so‘zlari yozib qo‘yiladi.
Zardoblarga ham vaksinalar singari yorliq yopishtiriladi va unda
zardobning tayyorlangan vaqti, 1 ml.dagi antitoksik birliklar miqdori,
qo‘llash muddati ko‘rsatiladi. Ularni ham qorong‘i va salqin joyda
saqlash kerak bo‘ladi.
Ular  tiniq  bo‘lishi,  biroz  yaltirab  turishi,  chayqatganda  yirik
ipir-ipir bo‘lmasligi lozim. Zardoblar bilan davolash kasallik jarayonini
tez  to‘xtata  olishiga  asoslangan.  Zardobdagi  antitoksin  toksinni
neytrallaydi (zararsizlantiradi), shundan so‘ng bemorning ahvoli ancha
yaxshilanadi. Kasallik boshlangach, zardob qancha ertaroq yuborilsa,
davolash  natijasi  shuncha  muvaffaqiyatli  bo‘ladi.  Odatda,  zardob
mushak orasiga, ayrim hollarda, masalan, qoqsholda zardobni venaga
yoki beldan umurtqa kanaliga (intralumbal) yuborish mumkin.
Organizmga  kasallik  yuqqanda,  uni  mikroblar  va  zaharlardan
himoya  qilish  uchun  tez  yordam  berish  kerak  bo‘lganda  zardobni
profilaktik maqsadda ham yuborish mumkin. Bunda yuborilgan zardob
darhol  passiv  immunitetni  vujudga  keltiradi,  chunki  organizmga
tayyor antitelolar kiritiladi. Passiv immunitet 2—3 hafta davom etadi.

148
Qoqshol (stolbnyak)ning oldini olish uchun zardob bilan maj-
buriy tartibda jarohatlangan va jarohatlanmagan kishilar ham emla-
nadi,  buni  har  bir  tibbiyot  xodimi  yaxshi  bilishi  lozim.  Hozirgi
vaqtda ular o‘rniga gammaglobulinlar qo‘llanilmoqda. Gammaglo-
bulinlar  —  zardobdagi  oqsillarning  fraksiyalaridan  biri  bo‘lib,  bu
fraksiyada  antitelolar  konsentratsiyasi  yuqori  bo‘ladi.  Immunoglo-
bulinlar qizamiq, gepatit, poliomiyelit, ko‘kyo‘tal, qizilcha va boshqa
kasalliklarning oldini olishda qo‘llaniladi.
Zardob preparatlarining o‘z vaqtida va to‘g‘ri yuborilishi ko‘pgina
yuqumli kasalliklarning oldini oladi. Zardoblardan kasalliklarga tash-
xis qo‘yishda ham keng foydalaniladi, ya’ni immunologik reaksiya-
larni  qo‘yishda  qo‘llaniladi.  Buning  uchun  agglutinatsiyalovchi,
pretsipitatsiyalantiruvchi, gemolizlantiruvchi va lizislantiruvchi zardob-
lardan  foydalaniladi.  Bu  zardoblar  agglutinatsiya,  pretsipitatsiya
gemoliz yoki lizis reaksiyalarini qo‘yishda ishlatiladi. Zardoblarning
diagnostikada qo‘llanilishi serodiagnostika deyiladi.
1. Vaksinalarning qanday turlarini bilasiz?
2. Passiv immunitet qanday preparatlar yordamida hosil qilinadi?
3. Autovaksina nima?
4. Seroterapiya, seroprofilaktika va serodiagnostika deganda nimani
tushunasiz?
12-bob. 
ALLERGIYA
Allergiya  (lotin.  allos  —  begona,  ergon  —  ta’sir  etish)  —  bu
organizmning  turli  xil  begona  moddalarga  (antigenlarga)  nisbatan
yuksak sezuvchanligi.
Yuksak  sezuvchanlik  holatini  yuzaga  keltiruvchi  moddalarga
allergenlar deyiladi. Allergen bo‘lib mikroorganizmlar (bakteriyalar,
viruslar,  zamburug‘lar),  mikrob  hujayrasi  ishlab  chiqaradigan
moddalar,  hayvonga  mansub  bo‘lgan  oqsillar  (tuxum,  sut  va  b.),
o‘simlik  tabiatli  oqsillar  (qo‘ziqorin,  yer  tuti  va  b.),  davolovchi
geterologik  zardoblar  va  boshqalar  hisoblanadi.  Bu  moddalarning
barchasi to‘la qimmatli antigen hisoblanadi. Bundan tashqari, gapten-
lar  ham  allergiyani  keltirib  chiqaradi.  Ular  organizmdagi  oqsillar
bilan  birikish  natijasida  allergik  moddalarni  hosil  qiladi.  Bundan
tashqari,  allergiyani  allergenlar  (bo‘yoqlar,  laklar,  sovun  va  b.),
maishiy  allergenlar  (chang,  mushuk  va  it,  hayvon  junlari,  yostiq
?
Nazorat  uchun  savollar

149
parlari va b.), o‘simlik allergenlari (o‘simliklar gullayotgandagi chang-
lar),  dorivor  moddalar  (antibiotiklar,  aspirin  va  b.)  ham  keltirib
chiqarishi mumkin.
Allergiya  asosida  antigen  va  antitelolarning  reaksiyasi  yotadi.
Organizmga birinchi safar kirgan allergenlarning biri antiteloni hosil
qilsa, ikkinchisi Ò-limfotsitlarni sensibilizatsiyalaydi. U yoki  bu holda
ham  o‘zgarishlarni  hosil  qilgan  allergenlar  bilan  qayta  uchrashish
organizmning yuqori sezuvchanligini orttiradi. Bu allergen bilan qayta
kurashish namoyon bo‘lishi mumkin. U allergenga va organizmning
immunologik tuzilish xarakteriga bog‘liq.
Barcha allergik reaksiyalar ikki guruhga: tez yuzaga chiqadigan
va asta-sekin yuzaga chiqadigan allergik reaksiyalarga bo‘linadi. Òez
yuzaga chiqadigan allergik reaksiyalarga: anafilaksiya, Artyus-Saxarov
fenomeni, zardob kasalligi, atopiya (bronxial astma, pollinoz, krapiv-
nitsa (eshak yemi) va b.)  kiradi. Asta-sekin yuzaga chiqadigan allergik
reaksiyalarga infeksion allergiya, kontakt dermatit, dorivor allergiya
kiradi.
Òez yuzaga chiqadigan allergik reaksiyalar
Anafilaksiya (lotin. ana — qarshi, phylaxis — himoya) — bu begona
antigenlarni qayta yuborilgandan keyin shok yoki unga yaqin holatni
tez namoyon qiladigan yuksak sezuvchanlik.
Anafilaksiyani  yuzaga  keltiruvchi  moddalarni  anafilaktogenlar
deyiladi. Ularga begona oqsillar, bakteriya toksinlari, mikrob hujay-
rasining polisaxaridlari, turli xil dorivor moddalar, ya’ni to‘la qimmatli
antigenlar va gaptenlar kiradi.
Anafilaksiya  mexanizmi.  Anafilaktogen  (masalan,  ot  zardobi
dengiz  cho‘chqachasiga  yuborilganda)  birinchi  safar  yuborilganda
o‘ziga xos sensibilizatsiyani yuzaga keltiradi. Antitelolar (IoE) hosil
bo‘ladi, ular 10—12 kundan keyin maksimal titrda to‘planadi. Bu
antitelolar qonda aylanib yurib qisman hujayra tanasiga singadi.
Begona  oqsilning  sensibilizatsiyani  yuzaga  keltiruvchi  birinchi
dozasini sensibilizatsiyalovchi doza deyiladi. Bu uncha katta bo‘lmagan
dozadir (dengiz cho‘chqachasi uchun ot zardobidan 0,01—0,001 ml).
Sensibilizatsiya  antigenni  parenteral  (oshqozon-ichak  yo‘li)  yubo-
rilganda yuzaga keladi. Lekin u antigen ichak yoki o‘pka shilliq qavati
orqali o‘tayotganda ham yuzaga kelishi mumkin. Yuzaga kelgan allergik
holat uzoq vaqt — bir necha oy va hatto yillab saqlanishi mumkin.
Ana shu anafilaktogenni qayta yuborilganda tez yuzaga chiqadigan
allergik reaksiya turi — anafilaktik shokni yuzaga keltiradi, uning ta’sirida
hayvon nobud bo‘ladi. Anafilaktik shokning kelib chiqish shartlari
quyidagilardan iborat:

150
1. Qayta yuboriladigan doza sensibilizatsiyalovchi dozadan 10—100
marta ortiq bo‘lishi lozim.
2. Bu doza to‘g‘ridan to‘g‘ri qonga yuborilishi lozim.
Anafilaksiya patogenezida organizmga begona oqsil yoki boshqa
anafilaktogen  kirganda,  unga  javoban  hosil  bo‘lgan  antitelo  asosiy
rolni o‘ynaydi. Bu antitelolar qisman hujayra — nishon deb nomlangan
hujayralarda adsorbsiyalanadi. Allergenning hal qiluvchi dozasini qayta
yuborilganda, u shu hujayra yuzasidagi antitelolar bilan reaksiyaga
kirishadi, hujayra membranasining yaxlitligi buziladi. Bu hujayradan
ko‘plab gistamin moddasining ajralishiga va anafilaktik shokning yuzaga
kelishiga olib keladi. Qonda aylanib yurgan antitelo va antigenlarning
bog‘lanishi  pretsiðitatlarning  hosil  bo‘lishiga   sabab  bo‘ladi,  shu-
ningdek, mediatorlar faolligini yuzaga keltiradi.
Sensibilizatsiyalangan hayvon zardobini shu turga oid sog‘lom
hayvonga yuborilsa, 1—2 kun o‘tgandan keyin (bu vaqt yuborilgan
antiteloni  ishonch  —  hujayrasiga  fiksatsiyalanishi  uchun  kerak)  u
ham  sensibilizatsiyalanadi.  Anafilaktogenning  hal  qiluvchi  dozasi
hayvonlarda shokni yuzaga keltiradi. Bu passiv anafilaksiya deyiladi.
Anafilaktik shokning klinik belgisi turli xil hayvonlarda turlicha
kechadi. Dengiz cho‘chqachalarida anafilaktogenning ikkinchi do-
zasini vena ichiga yuborilganda reaksiya darhol yuzaga chiqadi, hay-
von  betoqat  bo‘lib,  oyog‘i  bilan  burnini  qashlaydi,  aksiradi,  han-
sirash, so‘ng titroq yuzaga keladi, ixtiyorsiz siydik va najasi ajraladi
hamda hayvon nobud bo‘ladi. Ular yorib ko‘rilganda bronxlar spazmi
(qisilishi), o‘pkalar shishgani, ovqat hazm qilish a’zolarida qizarish
va qon quyulishi sodir bo‘ladi. Itlarda anafilaktik shok tomirlarning
qisilishi va jigarda qonning turib qolishi bilan kuzatiladi.
Quyonlar anafilaksiyasida ular nafas olishning to‘xtashi va qon
bosimining tushib ketishidan nobud bo‘ladilar. Bu  holat kichik qon
aylanish doirasi arteriyasining spazmi natijasida yuzaga keladi.
Odamda anafilaktik shok zardobli preparatlarni yuborish qoidala-
rining buzilishi yoki penitsillin va boshqa dori moddalari yuborish
natijasida yuzaga keladi. Reaksiya ko‘z mushaklarining spazmasi, yurak-
tomir sistemasining buzilishi bilan namoyon bo‘ladi. Òana harorati 1—
2°C ga pasayadi, hansirash kuzatiladi, tomir urishi tezlashadi, arte-
rial bosim pasayadi, qaltirash, bo‘g‘imlarda og‘riq va boshqa belgilar
yuzaga keladi. Ayrim hollarda anafilaktik shok o‘lim bilan tugaydi.
Anafilaktik shokning oldini olish uchun desensibilizatsiyani, ya’ni
yuqori sezuvchanlikni yo‘qotish kerak. Shu maqsadda barcha ana-
filaktogen moddalarni yuborishdan avval, shokni yuzaga keltirmay-
digan va yuborilgan anafilaktogen antiteloni bog‘lab oladigan dozasi
yuboriladi.  Masalan,  odamga  kerak  bo‘lgan  begona  ot  zardobidan

151
(bo‘g‘ma,  qoqsholga  qarshi)  avval  0,5—1,0  ml,  2  soatdan  keyin
qolgan  dozani  yuboriladi.  Bu  zardobni  Bezredko  usulida  yuborish
deyiladi. Zardobli preparatlar hamma vaqt bo‘lib-bo‘lib yuboriladi.
Avval yuboriladigan preparatga odamning sezuvchanligi aniqlanadi.
Shu maqsadda birlikning ichki tomoniga yuborilishi kerak bo‘lgan,
1 : 100  suyultirilgan  zardobdan  teri  ichiga  0,1  ml  yuboriladi.  Agar
reaksiya manfiy (biroz qizarish va 1 sm.dan kamroq kenglikda shishish)
bo‘lsa, 20—30 daqiqadan so‘ng 0,1—0,5 ml suyultirilmagan zardob-
dan teri ichiga yuboriladi. 30—60 daqiqadan so‘ng reaksiya manfiy
bo‘lsa, qolgan doza ham yuboriladi.
Zardob kasalligi odamga begona zardob (masalan, ot zardobini)
yuborilganida yuzaga keladi. U preparat yuborilgan zahoti yuzaga ke-
lib, anafilaktik shok turiga ko‘ra og‘ir o‘tishi mumkin. Organizmga
zardob  yuborilganda  shu  zardobga  nisbatan  antitelo  hosil  bo‘ladi,
shu zardobni qaytadan yuborilganda zardob kasalligi yuzaga keladi.
Lekin  zardob  kasalligi  zardobni  birinchi  marotaba  ko‘p  miqdorda
yuborilgan hollarda ham yuzaga kelishi mumkin. Bunday hollarda u
zardob yuborilganidan 8—12 kundan so‘ng namoyon bo‘ladi, chunki
bu davr mobaynida organizmda zardobga nisbatan antitelo sintezla-
nadi. Òoshma toshadi (eshak yemi), badan qichishadi, bo‘g‘imlarda
og‘riq paydo bo‘ladi, limfa tugunlari kattalashadi, haroratning ko‘ta-
rilishi kuzatiladi, asta-sekin bu belgilar yo‘qoladi.
Immunoglobulinlar qo‘llanilishi zardob kasalligining oldini oladi.
Atopik  reaksiyalar  (atopiya) (lotin.  atopos  — ajablanarlik,
g‘alati) — allergenlar sezuvchanlik yuqori bo‘lgan odamlarda orga-
nizmga allergenlar kirganda ularga nisbatan javobning hosil bo‘lishidir.
Yuqori sezuvchanlikka moyillik nasldan naslga o‘tadi.
Bu  reaksiyaning  mexanizmi  organizmning  shu  allergen  bilan
birinchi uchrashuvida hosil bo‘lgani kabi, allergen va antitelo orasidagi
ta’sirdek boradi. Bunda anafilaksiyadagidek gistamin va unga o‘xshash
moddalar ajraladi, ular silliq mushaklarni qisqartiradi, tomirlarning
o‘tkazuvchanligini oshiradi va boshqalar.
A’zo va to‘qima hujayralariga antitelolar yopishishiga qarab, turli
xil holatlar yuzaga keladi: nafas yo‘lining shikastlanishi — allergik
tumov va bronxial astma, ko‘z shilliq qavatining shikastlanishini —
konyunktiva, terini shikastlanishi — eshak yemi (krapivnitsa) toshishi
va boshqalar. Bundan tashqari, atopiya organizm ayrim moddalarni —
oziq-ovqatlar, dorivor va o‘simlik moddalarini ko‘tara olmasligi nati-
jasida ham yuzaga keladi. Atopiyaning anafilaksiyadan farqi shundaki,
u desensibilizatsiyaga berilmaydi va faqat odamlarda kuzatiladi.
Bronxial astma. Kasallik bo‘g‘ilish xuruji va og‘ir spazmatik yo‘tal
bilan  o‘tadi.  U  bronx  mushaklarining  qisqarishi  va  bronx  shilliq

152
qavatining shishishi natijasida kelib chiqadi. Asosan, astmaning kelib
chiqishiga,  turli  xil  allergenlar  —  chang,  o‘simliklar,  hayvon  juni,
dori moddalari va boshqalar sabab bo‘ladi.
Pollinoz   (pichan isitmasi— ñåííàÿ ëèõîðàäêà), odatda, bahor
va yoz oylarida, o‘simliklarning gullash davrida kuzatiladi. O‘simlik
changi  yoki  zamburug‘  sporalari  shilliq  qavatlarga  kirishi  natijasida
konyunktivit, tumov, bosh og‘rig‘i, ayrim hollarda nafas siqishi kuzati-
ladi. Kasallikning rivojlanishi organizmning oldingi sensibilizatsiyasiga
bog‘liq. Qonda antitelo bilan o‘simlik changlarini aniqlash mumkin.
Krapivnitsada  (eshak  yemi)  toshmalar  «obi  non»  singari  yirik
qizarish  va  qichishish  bilan  namoyon  bo‘ladi.  Oziq-ovqatlar  (yer
tuti,  qo‘ziqorin,  tuxum  va  b.)  yoki  kimyoviy  moddalar,  masalan,
fenolftalein bilan ishlaganda kuzatiladi.
Asta-sekin yuzaga chiqadigan allergik reaksiyalar
Asta-sekin yuzaga chiqadigan allergik reaksiyalar — allergiyaning
bir ko‘rinishi bo‘lib, organizmning sensibilizatsiyasi, Ò-limfotsitlar-
ning  (sensibilizatsiyalangan  Ò-limfotsitlar)  faolligi  va  to‘planishiga
bog‘liq. Òez yuzaga chiqadigan allergiyaning asta-sekin  chiqadigan
allergiyadan farqi quyidagilardan iborat: birinchidan, qonda aylanib
yurgan antitelolar bilan bog‘lanmagan va sensibilizatsiyalangan hay-
von zardobini boshqa hayvonga asta-sekin yuzaga chiqadigan aller-
giyaning uzatilishi sodir bo‘lmaydi. Ikkinchidan, u tez yuzaga chiq-
masdan,  allergen  bilan  aloqada  bo‘lishi  natijasida  24—28  soatdan
keyin yuzaga chiqadi.
Asta-sekin yuzaga chiqadigan allergik reaksiyaning mexanizmi.
Allergenning  Ò-limfotsit  bilan  (shu  allergenga  mos  retseptorning
bo‘lishi) uchrashuvi Ò-hujayraning faolligini oshiradi va uning ko‘-
payishiga olib keladi. Natijada organizmda shu allergenga sensibili-
zatsiyalangan  Ò-limfotsitlar  to‘planadi.  Shu  allergen  bilan  qayta
uchrashganda Ò-limfotsitlar yana faollashadi va antigenni olib yuruvchi
nishon hujayralarni parchalash jarayoniga makrofaglarni jalb qiladi.
Bunda Ò-limfotsitlar nobud bo‘ladi. Atrofdagi hujayralarga zaharli
moddalar ajraladi. Allergiyaning klinik belgilari namoyon bo‘ladi.
Infeksion  allergiya — bu  mikroorganizmlarga  yoki  ular  ishlab
chiqaradigan mahsulotlarga organizmning yuksak sezuvchanlik holati.
Ko‘pgina yuqumli kasalliklarda yuzaga keladi va ularning patogenezida
katta rol o‘ynaydi va bemor sog‘aygandan keyin ham ancha vaqtgacha
saqlanadi. Infeksion allergiya, brutselloz, zaxm va boshqa kasalliklarda
kuzatiladi.

153
Infeksion allergiyada reaksiyaning spetsifikligi ko‘pincha yuqumli
kasalliklar diagnostikasida (sil, brutselloz, tularemiya va b.) qo‘llaniladi.
Òeri  ichiga yoki teri ustiga oz miqdorda allergen, filtrat yoki lizat
kultura, qizdirish yoki kimyoviy moddalar ta’sirida o‘ldirilgan bakteriya
ilinmasi yuboriladi.
Organizm yuqori sezuvchanligida allergen yuborilgan yerda reak-
siya sodir bo‘ladi: qizarish, shishish, og‘riq. Ayrim hollarda umumiy
reaksiya  ham  sodir  bo‘lishi  mumkin:  darmonsizlik,  kamquvvatlik,
umumiy jarayonning zo‘rayishi (masalan, silda tuberkulin yuboril-
ganda)  kuzatiladi.
Kontakt  dermatit — teri  allergik  kasalligi.  U  turli  xil  kimyoviy
moddalar bilan uzoq  vaqt davomida ishlash natijasida sodir bo‘ladi.
Bunda sovun, yelim, bo‘yoqlar, rezina, dorilar, kosmetika va boshqa
oddiy zararsiz moddalar allergen bo‘lib hisoblanadi. Ular gaptenlar
bo‘lib  hisoblanadi,  lekin  ular  organizmdagi  oqsillar  bilan  birikib
antigen (allergen) bo‘lib qoladilar. Kasallikning kechishi turlichadir,
teri qizarishidan boshlab nekrozgacha kuzatiladi. Kontakt dermatitga
ekzema (ekzematoz dermatit) kiradi.
Ayrim  odamlarda  turli  xil  oziq-ovqat  mahsulotlari  (tuxum,
suzma, yer tuti va b.)ga, dorilar (asetilsalitsil kislotasi, amidopirin
va  b.)ga  allergiya  kuzatiladi.  Ular  gaptenlar  bo‘lib,  bu  moddalar
organizmdagi oqsillar bilan birikib antigen bo‘lib qoladi va allergiyani
yuzaga keltiradi.
Faqat allergen bilan qayta to‘qnash kelishning oldini olish bilan
ko‘pgina allergik reaksiyalarni bartaraf etish mumkin. Lekin yuqori
sezuvchanlik holatini yuzaga keltiruvchi antigenni aniqlash murak-
kab kechadi. Buning uchun tavsiya etilgan allergen bilan teri ichi
sinamasi qo‘yiladi.
Keyingi yillarda ko‘pgina infeksion (infeksion allergiyani yuzaga
keltiruvchi  turli  xil  mikroorganizmlardan),  noinfeksion  (turli  xil
changlar,  oziq-ovqat  mahsulotlari,  kimyoviy  moddalar  va  b.)
allergenlar kuzatilmoqda. Shuni esda tutish kerakki, organizmga aller-
genning oz miqdorini yuborilganida ham qo‘shimcha allergizatsiyani
chaqiradi. Shuning uchun so‘nggi vaqtda laboratoriyada allergik usul
keng qo‘llanilmoqda.
1. Allergik reaksiyalarning qanday turlarini bilasiz?
2. Anafilaksiya qachon yuzaga keladi va namoyon bo‘ladi?
3. Organizmga zardobli preparatlarni yuborganda anafilaksiya yuzaga
chiqmasligi uchun qanday ishlarni olib borish lozim?
?
Nazorat  uchun  savollar

154
II  qism. 
XUSUSIY  MIKROBIOLOGIYA
PATOGEN  KOKKLAR
Kokklar — bu mikroorganizmlarning keng guruhi bo‘lib, ularga
patogen,  shartli  patogen  va  patogen  bo‘lmagan  turlari  kiradi.  Bu
bo‘limda patogen va shartli patogen kokklar ko‘rib o‘tiladi.
Berg tasnifiga ko‘ra, patogen kokklar uch oilaga kiritiladi:
1. Micrococcaceae — Staphylococcus
(stafilokokklar)  avlodi.
2. Streptococcaceae — Streptococcus
avlodi (streptokokklar va pnevmokokklar).
3. Neisseriaceae — Neisseria
avlodi (meningokokklar va gonokokklar).
Patogen  kokklar  yiringli  jarayonlarni  keltirib  chiqaradi,  shu
xossasiga ko‘ra, ular bir-birlariga o‘xshaydi, shuning uchun ularni yiring
chaqiruvchi kokklar deb ataladi. Kokklarda organotroplik darajasi bir
xil bo‘lmay, bu pnevmokokk, meningokokk va gonokokklarda ko‘proq
namoyon bo‘ladi. Barcha patogen kokklar harakatsiz bo‘lib, spora
hosil qilmaydi, pnevmokokk kapsula hosil qiladi.
Bo‘yalishiga ko‘ra ular Grammusbat (stafilokokk, streptokokk)
va Grammanfiy (meningokokk, gonokokk) bo‘ladi. Yiring chaqiruvchi
kokklar bir-biridan oziqa muhitlarga talabchanligiga va biokimyoviy
faolligiga ko‘ra farqlanadi. Stafilokokk esa oziq muhitga talabchan emas,
biokimyoviy xossasiga ko‘ra faoldir.
13-bob.
 
STAFILOKOKKLAR
Stafilokokklarni birinchi bo‘lib, 1880-yilda L. Paster aniqlagan.
A. Ogston (1882) va F. Rozenbax (1884) ularni chuqur o‘rganishgan.
Morfologiyasi. Stafilokokklar (yunon. staphyle — uzum shingili)
sharsimon, diametri 0,5—1,5 mkm, surtmada uzum shingiliga o‘xshab
joylashadi. Lekin yiringda alohida yoki juft-juft bo‘lib joylashadi. Ular
harakatsiz,  spora  hosil  qilmaydi,  maxsus  usullarda  undirilganda,
mikrokapsula hosil qiladi, Grammusbat.
Kultural xossasi. Stafilokokklar fakultativ anaerob, lekin kislo-
rodli sharoitda yaxshiroq o‘sadi. Oddiy oziqa muhitida yaxshi o‘sadi va
bo‘linib ko‘payadi, qonli muhitda ham yaxshi o‘sadi, optimal harorati
37°C, pHi 7,2—7,4.

155
Tuxum  sarig‘i  qo‘shilgan  tuzli  agar  va  tuzli-sutli  agar  elektiv
muhit bo‘lib hisoblanadi. GPAda stafilokokklar 2—4 mm kenglikda
chetlari tekis, bo‘rtib chiqqan, yumaloq, xira, yaltiroq koloniya hosil
qilib o‘sadi. Ular o‘stirilganda oq, sariq, tillarang pigment hosil qiladi.
Ayniqsa,  sutli  muhitda,  uy  haroratida  va  yorug‘lik  tarqoq  yerda
yaxshiroq  pigment  hosil  qiladi.  Stafilokokkning  pigmenti  suvda
erimaydi,  aseton,  efirda,  spirt  va  boshqalarda  yaxshi  eriydi.  Qonli
muhitda koloniya atrofida gemoliz zonasini hosil qiladi. Suyuq muhitda
bir xilda loyqalanib va probirka tubida cho‘kma hosil qilib o‘sadi.
Fermentativ  xossasi.  Stafilokokklar  saxarolitik  va  proteolitik
fermentlar ishlab chiqaradi. Saxarolitik fermentlar laktoza, glukoza,
saxaroza, maltoza, glitserin va boshqalarni kislotagacha parchalaydi.
Stafilokokkning  proteolitik  xossasi  kazeinni  eritish  xossasida,
jelatinani sekinlik bilan suyultirishda va boshqa oqsillarning parcha-
lanishida  namoyon  bo‘ladi.  Stafilokokklar  quyidagi  patogen  fer-
mentlar ishlab chiqaradi:
1)koagulaza (qon plazmasini ivitadi);
2)gialuronidaza (tarqalish faktori);
3)letsitinaza (hujayra qobig‘idagi litsitinni eritadi);
4) DNKaza (DNKni depolimerizatsiyalaydi);
5)fosfataza va boshq.
Plazmokoagulaza  fermentini  aniqlash  tillarang,  stafilokokkni
boshqa  turdagi  stafilokokklardan  farqlashda  qo‘llaniladi.  Ko‘pgina
stafilokokklar penitsillinni parchalaydi.
Toksin  hosil  qilish.  Stafilokokklar  ekzotoksin  ishlab  chiqaradi,
ularda to‘rt xil gemolizin kiradi. Shulardan α toksini ko‘proq ahamiyatga
ega. U quyidagi xususiyatlarga ega: gemolitik — eritrotsitlarni gemolizga
uchratadi, dermonekroz — teri ichiga yuborilganda, nekrozni keltirib
chiqaradi, letal — hayvon venasiga yuborilganda uning o‘limiga sabab
bo‘ladi.
Stafilokokklar gemolizindan tashqari, leykotsitlarni parchalaydigan
leykotsidin toksinini ham ishlab chiqaradi. Ba’zi shtammlarni ente-
rotoksin hosil qiladi, u ovqatdan zaharlanishni yuzaga keltiradi.
Antigenlik xossasi. Stafilokokklar o‘zida polisaxarid va oqsil tabiatli
antigen saqlaydi. Tillarang stafilokokkning 40 taga yaqin fagovarlari
bo‘lib, infeksiya manbayi va tarqalish yo‘lini aniqlashda katta aha-
miyatga ega.
Tasnifi. Odam organizmidan ajratib olingan stafilokokklarning uch
turi aniqlangan. S. aureus, S. epidermidis, S. saprophyticus (20-jadval).

156
20-jadval
Odam organizmidan ajratib olingan stafilokokk
turlarining farqlanishi
k
k
o
k
o
li
f
a
t
S
i
r
a
l
r
u
t
i
r
a
l
a
s
s
o
X
+
—
—
+
—
—
+
+
—
+
—
—
+
—
—
+
—
+
—
—
—
I z o h :  «+» chidamliligi, ferment ishlab chiqarishi; «—» ferment
ishlab chiqarmasligi, chidamsizligi.
Tashqi  muhit  omillariga  chidamliligi.  Stafilokokklar  ancha
chidamli, shuning uchun ularni suv, havo, tuproq, jihozlarda aniq-
lash mumkin. 100°C haroratda shu zahoti, 70°C haroratda 10—15 da-
qiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Past haroratda yaxshi saqlanadi. Muz-
latilganda bir necha yilgacha saqlanadi.
Quritishga chidamli. Tik quyosh nuri ta’sirida bir necha soatdan
keyin  nobud  bo‘ladi.  Dezinfeksiyalovchi  eritmalar  ta’sirida  15—20
daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Brilliant yashiliga sezgir.
Patogenligi. Stafilokokka yirik va mayda shoxli hayvonlar, sigir,
ot,  cho‘chqa,  tovuqlar  sezgir  bo‘ladi. Laboratoriya  hayvonlaridan
quyonlar, oq sichqon va mushuk bolachalari sezgir.
Infeksiya manbayi. Kasal odam va bakteriya tashuvchi.
Tarqalish yo‘li. Havo-tomchi, havo changi, alimentar, egri kon-
takt yo‘li bilan tarqaladi.
Odamlarda keltirib chiqaradigan kasalliklar. Piodermiya, furunkul
(chiðqon),  karbunkul  (ho‘ðpoz),  panaritsiy,  abssess  (fasod  bog‘-
lash), angina, sistit, osteomiyelit, xoletsistit, mastit, sepsis, septiko-
piyemiya, ovqatdan zaharlanish va boshqa kasalliklar.
Patogenezi. Shilliq pardalar va teri kirish darvozasi hisoblanadi.
Stafilokokk kasalliklarining kelib chiqishida tillarang stafilokokkning
(S. aureus) ahamiyati katta. S. epidermidis va S. saprophyticus larning
odam  patologiyasida  roli  kamroqdir.  Kasallik  patogenezi  qo‘zg‘a-
Plazmani
koagulatsiyalashi
DNKaza fermentini ajratish
Fosfataza 
mahsu-
lotini 
ishlab
chiqarishi
α
—
gemolitik faolligi
Anaerob 
sharoitda
mannitni parchalash
Erob 
sharoitda
mannitni parchalash
Novobiotsinga chidamliligi
S. aureus
S. epidermidis
S. saprophyticus

157
tuvchining  fermentativ  toksigenlikka,  bakteriya  hujayrasi  modda-
lariga va makroorganizmning immun sistemasi xossalariga bog‘liqdir.
Ko‘pincha teri va teri ostini zararlab milkak (tirnoq ostini yallig‘lab
yiring bog‘lashi), furunkul (chiðqon), piodermitlar (terining yiringli
kasalliklari)ni keltirib chiqaradi. Stafilokokklar ko‘pincha ikkilamchi
infeksiyalarni keltirib chiqaradi, masalan, griðpdan pnevmoniya. Ular,
shuningdek,  jarohat  infeksiyasini  keltirib  chiqaradi.  Akusherlik
amaliyotida stafilokokkning roli katta, chunki chaqaloqlar ularga juda
sezgir bo‘ladi. Stafilokokk kasalliklari paytida allergiyaning kuchayishi
katta ahamiyatga ega, shuning natijasida kasalliklarning qaytalanishi
bilan xarakterlanadi.
Stafilokokk  kasalliklari orasida ovqatdan zaharlanish asosiy o‘rin
egallaydi. Kasallik belgilariga ko‘ra ular qusish, ich ketish, bosh og‘rig‘i
va boshqa kasallik belgilari bilan namoyon bo‘ladi.
Immunitet. Odam organizmida tabiiy himoya mavjud bo‘lib, bu
fagotsitoz va antitelolar tufaylidir. Ular mexanik omillarga bog‘liqdir.
Bu organizmga tushgan stafilokokk qo‘zg‘atuvchilarning  organizmda
tarqalib ketishiga qarshilik ko‘rsatib, yallig‘lanish jarayonining oldini
oladi. Hosil bo‘lgan o‘choqda stafilokokklar fagotsitozga uchraydi.
Kasallik jarayonida hosil bo‘lgan antitoksin, immunitetning umumiy
kompleksida ahamiyatli omil hisoblanadi. Orttirilgan immunitet esa
mustahkam  bo‘lmaydi,  shuning  uchun  kasallikning  qaytalanishi
kuzatiladi.
Profilaktikasi.  Sanitariya-gigiyena  sharoitlarini  yaxshilash,  be-
morlar va bakteriya tashuvchilarni aniqlashni faollashtirish, kasalxona
muassasalarida ish tartibini yaxshilashdan iborat.
Maxsus profilaktikasi. Stafilokokk anatoksini va stafilokokka qarshi
immunoglobulin yuboriladi.
Davosi. Bakteriyalarga qarshi dorilar, polivalent stafilokokk bakte-
riofagi, stafilokokka qarshi zardob va immunoglobulinlar yuboriladi.
Ayrim  hollarda  stafilokokk  infeksiyasi  surunkali  shaklda  o‘tganda,
autovaksina buyuriladi.
1. Qanday xususiyatlariga ko‘ra, stafilokokklar bir guruhga kiritiladi?
2. Stafilokokklar  qanday  patogen  fermentlar  va  omillarni  ishlab
chiqaradi?
3. Stafilokokklar qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
4. Stafilokokklarning qanday turlari bor?
?
Nazorat  uchun  savollar

158
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
Tekshirish maqsadi: stafilokokklarni aniqlash va farqlash.
TEKSHIRISH UCHUN MATERIAL
1. Yiring (furunkul, karbunkul, abssessda).
2. Tomoqning ustki qismidan shilliq (anginada).
3. Balg‘am (zotiljamda).
4. Siydik (piyelit va sistitda).
5. O‘t suyuqligi (xoletsistitda).
6. Qon (sepsisga shubha qilinganda).
7. Qusuq  modda,  oshqozon  yuvindisi,  oziq-ovqat  qoldiqlari
(ovqatdan  zaharlanganda).
8. Burundan shilliq (bakteriya tashuvchilikka tekshirganda).
Tekshirish  materialini  to‘plash  usuli
g
n
i
n
a
h
o
s
n
a
g
n
a
lt
a
h
o
r
a
j
i
n
il
a
i
r
e
t
a
m
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
.i
d
a
n
il
o
n
a
d
i
m
s
i
q
q
o
r
r
u
q
u
h
c
t
a
h
o
r
a
j
q
i
h
c
O
,
k
il
i
p
il
a
k
o
d
i
k
o
y
a
t
x
a
p
g
n
i
r
i
y
n
a
d
i
r
a
l
a
h
o
s
a
d
i
m
a
d
r
o
y
i
s
a
k
t
e
p
i
p
r
e
t
s
a
P
q
i
p
o
Y
.i
d
a
n
il
o
a
d
r
a
l
n
o
y
a
r
a
j
a
s
e
i
n
g
n
i
r
i
y
a
d
i
m
a
d
r
o
y
s
i
r
p
h
s
li
r
e
t
s
.i
d
a
n
il
o
.i
d
a
n
il
o
n
a
li
b
k
il
i
p
a
t
x
a
p
li
r
e
t
S
a
g
r
a
l
h
s
i
d
i
li
r
e
t
S
.i
d
a
li
‘
g
i
y
a
g
h
s
i
d
i
li
r
e
t
S
t
e
t
a
ê
(
i
d
a
n
a
l
p
‘
o
t
e
a
d
i
m
a
d
r
o
y
r
i
k
b
a
l
a
t
r
e
.
)
m
i
z
o
l
h
s
il
o
i
n
k
i
d
y
i
s
a
g
r
a
l
h
s
i
d
i
li
r
e
t
s
i
n
i
r
o
d
q
i
m
i
d
a
n
il
o
a
t
3
(
h
s
a
l
p
‘
o
t
a
g
h
s
i
d
i
r
i
b
i
n
i
r
o
d
q
i
m
m
a
h
.
)
n
i
k
m
u
m
.i
d
a
n
il
o
l
m
5
1
—
0
1
n
a
d
i
s
a
n
e
v
k
a
li
B
a
d
h
s
i
d
i
li
r
e
t
S
.i
d
a
n
a
l
p
‘
o
t
a
g
h
s
i
d
i
li
r
e
t
S
.i
d
a
n
il
o
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskopik.
2. Mikrobiologik.
3. Biologik.
A, B, C
Jarohatlangan  sohadan
yiring olish.
Tomoq, burundan shilliq
olish.
Balg‘am.
Siydik.
O‘t suyuqligi.
Qon.
Qusuq moddasi.
Oshqozon yuvindisi.

159
TEKSHIRISH USULI
Tekshirishning  birinchi  kuni
il
a
i
r
e
t
a
m
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
i
r
a
ll
u
s
u
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
a
v
n
o
q
il
%
5
—
3
i
g
a
d
i
s
a
h
c
a
s
o
k
i
r
t
e
P
a
g
r
a
g
a
il
z
u
t
n
a
g
li
h
s
‘
o
q
i‘
g
i
r
a
s
m
u
x
u
t
,
b
a
l
r
o
y
y
a
t
a
m
t
r
u
s
g
n
i
r
i
Y
.i
d
a
li
k
e
l
a
i
r
e
t
a
m
a
d
it
s
o
p
o
k
s
o
r
k
i
m
b
a
y
‘
o
b
a
d
il
u
s
u
m
a
r
G
.i
d
a
li
r
i
h
s
k
e
t
il
z
u
t
n
a
g
li
h
s
‘
o
q
i‘
g
i
r
a
s
m
u
x
u
t
a
v
il
n
o
Q
.i
d
a
li
k
e
a
g
r
a
g
a
a
v
n
o
q
i
n
i
s
a
m
k
‘
o
h
c
,i
d
a
n
a
l
a
g
u
fi
r
t
n
e
S
a
g
r
a
g
a
il
z
u
t
n
a
g
li
h
s
‘
o
q
i‘
g
i
r
a
s
m
u
x
u
t
a
d
il
u
s
u
m
a
r
G
,
b
a
l
r
o
y
y
a
t
a
m
t
r
u
S
.i
d
a
li
k
e
.i
d
a
li
r
i
h
s
k
e
t
a
d
it
s
o
p
o
k
s
o
r
k
i
m
b
a
y
‘
o
b
il
z
u
t
n
a
g
li
h
s
‘
o
q
i‘
g
i
r
a
s
m
u
x
u
t
,i
l
n
o
Q
.i
d
a
li
k
e
a
g
r
a
g
a
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
,
b
i
n
il
o
s
a
g
a
h
c
n
o
v
o
H
l
m
2
—
1
.i
d
a
n
a
l
r
o
y
y
a
t
a
m
h
s
i
r
o
q
n
a
li
b
i‘
g
i
r
a
s
m
u
x
u
t
,
b
il
o
n
a
d
a
m
h
s
i
r
o
q
.i
d
a
li
k
e
a
g
r
a
g
a
il
z
u
t
n
a
g
li
h
s
‘
o
q
.i
d
a
li
k
e
a
g
a
v
r
‘
o
h
s
il
r
a
k
a
h
S
Barcha  ekilgan  muhitlarni  termostatda  bir  kunga  qoldiriladi.
Kateter  yordamida  olingan  siydik  cho‘kmasi  va  abssessdan  shpris
yordamida  olingan  yiringdan  surtma  tayyorlab,  bo‘yab  mikroskop
ostida  tekshiriladi,  stafilokokklar  ko‘rinsa,  stafilokokklar  aniqlandi
deb taxminiy tashxis qo‘yish mumkin.
Tekshirishning  ikkinchi  kuni.  Suyuq  va  zich  oziqa  muhitini
termostatdan olib o‘rganiladi.
Tuxum sarig‘i qo‘shilgan tuzli agarda o‘sgan, letsitinaza sinamasi
musbat  bo‘lgan  shubhali  koloniyadan  olib,  sof  kultura  ajratib  olish
uchun qiyshiq agarga ekiladi. Shubhali koloniyani, ya’ni kamalaksimon
chegara hosil qilgan koloniyani tanlash lozim. Mikrob kulturasi o‘sgan
kosachani pigment hosil qilish uchun 2—3 kunga uy haroratida qoldiriladi.
Qonli  agardagi  eritrotsitlarni  gemolizga  uchratgan,  aniq  gemoliz
chegarasi bo‘lgan koloniyadan olib, sof kulturani ajratib olish uchun
qiyshiq agarga ekiladi. Bemor qoni ekilgan shakarli sho‘rva 10 kunga
qoldiriladi va har 2—3 kunda qonli hamda tuxum sarig‘i qo‘shilgan
tuzli agarga ekib o‘rganiladi.
Zich oziqa muhitida mikrob kultura o‘smasa, shakarli sho‘rvadan
olib zich oziqa muhitiga qaytadan ekiladi. Ekilgan muhitlar bir kunga
termostatda qoldiriladi.
Yiring.
Shilliq qavatlardan olingan
ajralma.
Siydik.
Balg‘am, o‘t suyuqligi.
Qusuq moddasi, ovqat qoldig‘i.
Qon.

160
Tekshirishning  uchinchi  kuni.  Ekilgan  muhitlarni  termostatdan
olib ko‘zdan kechiriladi. Qiyshiq agardan olib surtma tayyorlab, Gram
usulida  bo‘yab,  mikroskop  ostida  tekshiriladi. Agar  Grammusbat,
uzum shingiliga o‘xshab joylashgan stafilokokklar ko‘rinsa, tekshirish
ishlari davom ettiriladi:
A) Plazmakoagulaza reaksiyasi o‘tkaziladi.
B) Gemolitik xossasi o‘rganiladi.
D) DNK mahsuloti aniqlanadi.
E) Mannitni anaerob sharoitda parchalashi aniqlanadi.
F) Fagga sezuvchanligi o‘rganiladi.
G) Antibiotikka sezuvchanligi o‘rganiladi.
Plazmakoagulaza  reaksiyasi.  Quyon  qonidan  olingan  sitratli
plazmani fiziologik eritma bilan 1:4 suyultiriladi va  ikkita  pretsiðitat
probirkaga  0,3—0,5 ml solinadi. Probirkalarning biriga tekshirilayotgan
sof kulturadan bakteriologik qovuzloq bilan solinadi. Ikkinchi probirka
esa nazorat probirkasi hisoblanadi. Natijada 2—3 soatdan keyin o‘qiladi.
Agar plazma ivimagan bo‘lsa, 24 soat xona haroratida qoldiriladi.
Shundan so‘ng natija o‘qiladi. Tekshirilgan stafilokokk kultura
koagulaza  fermentini  ajratsa,  plazma  ivib  qoladi  (probirkani  to‘n-
karganda to‘kilmaydi). Nazorat probirkadagi plazmaning konsistensiyasi
o‘zgarmaydi.
Koagulazani  aniqlashdagi  tezlashtirilgan  usul.  Yog‘sizlantirilgan
buyum oynacha ustiga bir tomchi steril suv va tekshirilayotgan mikrob
kultura solinib aralashtiriladi. So‘ng unga suyultirilmagan plazmadan
tomiziladi. 20—60 daqiqadan so‘ng yirik cho‘kma hosil bo‘ladi, bu
reaksiya musbat hisoblanadi.
Gemolitik xossasini aniqlash. Tekshirilayotgan mikrob kulturani
5 % qonli agarga ekiladi (α-gemolizni ishlab chiqaruvchi shtammlar
quyon  va  qo‘y  eritrotsitlarini  gemolizga  uchratadi,  β-gemolizinli
shtammlari esa faqat qo‘y eritrotsitlarini gemolizga uchratadi).
DNK  mahsulotini  aniqlash.  Tekshirilayotgan  mikrob  kulturani
DNK saqlovchi muhitga ekiladi. 18—20 soatga termostatga qoldiriladi.
Vaqt o‘tgach olib, o‘sgan kultura ustiga 5—7 ml xlorid kislotasi quyiladi.
DNK kislota bilan reaksiyaga kirishadi va muhit loyqalanadi. Agar
tekshirilayotgan  mikrob  kultura  DNK  fermentini  ishlab  chiqarsa,
DNKni depolimerizatsiyalaydi va muhit tiniq qoladi.
Mannitni anaerob sharoitda parchalash. Tekshirilayotgan kulturani
mannit saqlovchi muhitga sanchib ekiladi. Muhit ustiga vazelinli yog‘
quyiladi, termostatda 37°C haroratda 18—24 soatga qoldiriladi. Vaqt
o‘tgach olib qaralganda, muhitning rangi o‘zgargan bo‘lsa, reaksiya
musbat hisoblanadi.

161
Tekshirishning to‘rtinchi kuni.
 
Natija o‘qiladi.
Hisoblab chiqilgan belgilarning mavjudligi tillarang stafilokokkni
boshqa turdagi stafilokokkdan farqlashga imkon beradi va to‘liq tashxis
qo‘yiladi: S.aureus aniqlandi, deb javob beriladi (21-jadval).
21-jadval
Tillarang  stafilokokkning  xususiyatlari
-
k
i
M
g
n
i
n
b
o
r
i
r
u
t
-
u
g
a
o
k
a
m
z
a
l
P
i
s
a
y
i
s
k
a
e
r
a
z
a
l
n
a
d
t
a
o
s
4
2
—
3
g
n
‘
o
s
-
o
r
ti
r
E
i
n
r
a
lt
i
s
t
-
z
il
o
m
e
g
h
s
a
l
-
it
i
s
t
e
L
a
z
a
n
i
g
il
l
o
a
f
i
n
ti
n
n
a
M
-
a
l
a
h
c
r
a
p
i
h
s
K
N
D
-
u
s
h
a
m
it
o
l
-
a
ll
i
T
g
n
a
r
-
o
li
f
a
t
s
k
k
o
k
+
+
+
+
I z o h : «+»  reaksiya musbat.
Epidemiologik  zanjirni  aniqlash  maqsadida,  ajratib  olingan
kulturaning  fagga  nisbatan  sezuvchanligi  o‘rganiladi.  Fagga  sezuv-
chanlikni aniqlash bemor va tashqi muhitdan ajratib olingan stafilo-
kokklarning farqini tasdiqlab beradi.
Fagga sezuvchanlikni aniqlash. Petri kosachasiga 20 ml 1,5 % li
GPA quyiladi. Qotish va quritish uchun termostatda 30—40 daqiqaga
qoldiriladi. 1 ml 4—6 soatlik stafilokokk kulturasi ochiq muhit yuzasiga
yoyilib ekiladi, ortiqchasi piðetkada olib tashlanadi va quriguncha
termostatda qoldiriladi. Petri kosachasi orqa tomonidan sektorlarga
bo‘linadi. Sektorlar soni qo‘llanilayotgan faglarning soniga teng bo‘lishi
kerak. Har bir sektorga ma’lum fag tomiziladi.
Petri kosachalarini termostatda 37°C da qoldiriladi. 6—7 soatdan
keyin natija o‘qiladi, xona haroratida qoldirilgan bo‘lsa, 18—24 soatdan
so‘ng natija o‘qiladi.
Mikroblarning  antibiotikka  sezuvchanligini  aniqlash.  Ajratib
olingan stafilokokk kulturasining antibiotikka sezuvchanligini qo-
g‘oz disklari yordamida aniqlanadi.
Biologik sinama. Letal (o‘ldiruvchanlik) xususiyatini aniqlash sinamasi.
Toksinning o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatishini aniqlash uchun quyon venasiga
(yoki qorin bo‘shlig‘iga) 1 kg quyon og‘irligiga 0,1—0,2 ml hisobida
stafilokokk  kulturasi  yuboriladi.  3—4  kundan  so‘ng  quyonlar  nobud
bo‘lsa, bu toksin o‘ldiruvchan ta’sir etganidan darak beradi.
Dermonekrotik sinama. Quyonning biqin yoki orqa juni olinadi
va teri ichiga ikki milliard stafilokokk kulturasini saqlovchi aralashmadan

162
0,2 ml yuboriladi. Agar tekshirilayotgan mikrob kultura dermonekrotik
toksin ajratadigan bo‘lsa, mikrob kulturasi yuborilgan yerda yiringli
yara (nekroz) hosil bo‘ladi. Natija 18—24 soatdan so‘ng o‘qiladi.
1. Stafilokokk chaqiradigan kasalliklardan qanday tekshirish materiali
olinadi?
2. Stafilokokklarni aniqlash uchun qanday laboratoriya tekshirish
usullari  qo‘llaniladi?
3. Plazmakoagulaza reaksiyasini qo‘yish usuli qanday?
4. Stafilokokkning gemolitik xususiyatini aniqlash uchun qanday oziqa
muhitidan foydalaniladi?
5. Fagga sezuvchanlik qanday maqsadda olib boriladi?
14-bob.
STREPTOKOKKLAR
Streptococcus avlodiga Streptococcus pneumonia va Streptococcus
pyogenes  kiradi.  Streptokokklarni  birinchi  bo‘lib  Bilrot  (1874)  va
L. Paster (1879) aniqlagan. Ularni 1884-yilda E. Rozenbax o‘rgandi.
STREPTOCOCCUS  PYOGENES  (GEMOLITIK)
Morfologiyasi. Streptokokklar sharsimon shaklda bo‘ladi. Har bir
mayda va yirik kokkning diametri 0,6—1 mkm bo‘lib, polimorfizm
xarakterlidir. Streptokokklar bir tekisda bo‘lingani sababli zanjirsimon
bo‘lib joylashadi. Zanjirlarning uzunligi turlicha bo‘ladi. Zich oziqa
muhitida  kalta,  suyuq  oziqa  muhitida  uzun  zanjir  bo‘ladi.  Strep-
tokokklar  harakatsiz,  spora  hosil  qilmaydi,  yangi  kulturalar  ayrim
hollarda kapsula hosil qiladi. Grammusbat bo‘yaladi.
Kultural xossasi. Fakultativ anaerob. Ular 37°C va pH 7,6—7,8 da
rivojlanadi. Qonli va zardobli muhitlarda o‘sadi. Zich oziqa muhitida mayda,
yassi, xira kulrang koloniya hosil qilib o‘sadi. Qonli agarda β−gemolitik
streptokokklar koloniya atrofida gemoliz zonasini hosil qilib o‘sadi.
α-gemolitik streptokokklar esa yashillanuvchi gemoliz zona hosil qiladi.
Ayrim streptokokklar gemoliz zona hosil qilmasligi ham mumkin.
Shakarli sho‘rvada streptokokklar probirka tubida, devoriga yopish-
gan donador cho‘kma hosil qilib o‘sadi, muhit tiniq qoladi.
Fermentativ xossasi. Streptokokklar saxarolitik xossaga ega. Ular
glukoza,  laktoza,  mannit  (hamma  vaqt  emas)  va  maltozani  kis-
lotagacha parchalaydi. Proteolitik xossasi ularda kam ifodalangan. Ular
sutni ivitadi, jelatinani suyultirmaydi.
?
Nazorat  uchun  savollar

163
Toksigenlik xossasi. Streptokokklar qator ekzotoksinlarni hosil qiladi:
1) streptolizinlar — eritrotsitlarni  parchalaydigan  toksin (0-strep-
rolizin kardiotoksin ta’sir etadi);
2) leykotsidin — leykotsitlarni parchalovchi bu toksinni yuqori
virulentli shtammlar hosil qiladi;
3) eritrogen (skarlatina) toksini — skarlatinaga tegishli kasallik
belgilarini, ya’ni intoksikatsiya, qon tomirlarining reaksiyalari, tosh-
malar va boshqa belgilarni namoyon qiladi. Eritrogen toksinning sintezi
profag tomonidan determinlanadi;
4) sitotoksinlar — glomerulonefritni chaqirish xossasiga ega.
Antigenligi  va  tasnifi
Streptokokklarda turli xil antigenlar aniqlangan. Hujayra sitoplaz-
masida barcha streptokokklarga umumiy bo‘lgan turga oid nukleoproteid
tabiatli antigen mavjud. Hujayra devorning yuzasida oqsil tabiatli tur,
antigeni devorida esa polisaxarid guruh antigeni aniqlangan.
Polisaxarid  guruh  spetsifik  antigeni  tarkibiga  ko‘ra  barcha  strep-
tokokklar A, B, C, D, va S guruhlarga bo‘linadi. Guruhdan tashqari,
streptokokklar serologik tiðlarga bo‘linadi va arab raqami bilan belgilanadi.
A  guruhi  70  ta  tiðni  saqlaydi.  Bu  guruhga  odamda  turli  xil
kasalliklarni keltirib chiqaruvchi streptokokklar kiradi. B guruhi  odam
uchun  shartli  patogen  bo‘lgan  streptokokklarni  saqlaydi,  C  guruhi
odam va hayvon uchun patogen hisoblangan streptokokklarni saqlaydi.
D  guruhiga  odam  uchun  patogen  hisoblanmagan  streptokokklar,
enterokokklar kiradi, ular odam va hayvon ichagida hayot kechiradi.
Ular boshqa a’zolarga tushsa yallig‘lanish jarayonini  keltirib chiqaradi,
masalan, xoletsistit, piolit va boshqalar. Shunday qilib, ularni shartli
patogenlar qatoriga kiritishimiz mumkin. Ajratib olingan kulturaning
qaysi  guruhga  mansubligini  guruh  zardobi  bilan  quyiladigan  pre-
tsiðitatsiya yordamida aniqlanadi. Serologik tiðini aniqlash uchun esa
tiðospetsifik zardoblar bilan agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi.
Tashqi muhit omillariga chidamliligi
Streptokokklar tashqi muhitga ancha chidamli. 60°C haroratda
30 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi.
Qurigan balg‘am va yiringda oylab saqlanadi. Dezinfeksiyalovchi
moddaning odatdagi  konsentratsiyasi ularni 15—20 daqiqadan so‘ng
nobud  qiladi.  Enterokokklar  dezinfeksiyalovchi  moddaga  ancha
chidamli bo‘ladi. 50—60 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi.
Hayvonlar    sezuvchanligi.  Patogen  streptokokklarga  yirik  va
mayda shoxli hayvonlar, ot, itlar, qushlar, laboratoriya hayvonla-
ridan esa quyonlar va oq sichqonlar sezgir bo‘ladi. Odam uchun

164
patogen streptokokklarning hammasi ham tajriba hayvonlar uchun
patogen  bo‘lmaydi.
Infeksiya manbayi. Odamlar (bemor va bakteriya tashuvchi) va
kam hollarda hayvonlar yoki streptokokk bilan ifloslangan oziq-ovqat
mahsulotlari infeksiya manbayi bo‘lib hisoblanadi.
Tarqalish  yo‘li.  Havo-tomchi  va  havo  changi,  ayrim  hollarda
oziq-ovqat mahsulotlari, maishiy yo‘l orqali ham tarqaladi.
Kasallik ekzogen natijasida, shuningdek, endogen-burun halqumi,
qin shilliq qavatida hayot kechiruvchi shartli patogen sreptokokklarning
faollashishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Organizmning qarshi
kurash  kuchi  pasayishi  (och  qolish,  sovqotish,  toliqish  va  b.)
autoinfeksiya hosil bo‘lishiga olib keladi.
Streptokokk infeksiyalarining patogenezida taxminiy sensibiliza-
tsiya, ya’ni oldindan kasallanib o‘tgan streptokokk katta ahamiyatga
ega.  Streptokokkning  qon  yo‘liga  tushishi  septik  jarayonning  og‘ir
o‘tishiga sabab bo‘ladi. B gemolitik streptokokkning A serologik guruhi
odamlarda ko‘pincha kasallik keltirib chiqaradi. Ular o‘zidan patogen
fermentlarni, gialuronidaza, fibrinolizin (streptokinaza), dezoksiribo-
nukleaza va boshqalarni ajratadi. Bundan tashqari, streptokokklarda
antifagotsitar xususiyatiga ega kapsula, M proteini aniqlanadi.
Streptokokklar odamlarda turli xil o‘tkir va  surunkali  o‘tadigan,
yiring  hosil  qilmaydigan,  klinik  belgilar  va  patogenezi  bo‘yicha
farqlanadigan infeksiyalarni keltirib chiqaradi. Yiring hosil qiladigan
infeksiyalardan — flegmona, abssesslar, jarohat infeksiyalari, strep-
todermiya, sepsis, angina va boshqalar, yiring hosil qilmaydigan yuqori
nafas yo‘lining o‘tkir infeksiyasi, skarlatina, revmatizm, saramas va
boshqa kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Streptokokklar ko‘pincha ikkilamchi infeksiyalarni — griðp, qiza-
miq, ko‘kyo‘tal va boshqa kasalliklarni keltirib chiqaradi va jarohat-
ning bitishini qiyinlashtiradi.
Immunitet. Antitoksik va antibakterial xarakterga ega immunitet
hosil bo‘ladi. Bir qancha hollarda esa organizmni oldindan kasallanishga
moyil qilib qo‘yadi, shuning uchun streptokokkli anginalar, saramas
va boshqa jarayonlar ko‘p marta takrorlanishi mumkin.
Profilaktikasi. Maxsus profilaktikasi ishlab chiqilmagan. Umumiy
profilaktikasida sanitariya-gigiyena tadbirlarini olib borish, organizm-
ning umumiy chidamliligini mustahkamlashdan iborat.
Davosi.  Antibiotiklardan  foydalaniladi.  Ko‘pincha  penitsillin
qo‘llaniladi,  chunki  streptokokklar  unga  chidamsiz.  Shuningdek,
eritromitsin va tetratsiklinlardan ham foydalaniladi.
Revmokarditda  streptokokklarning ahamiyati. Revmokarditning
patogenezi  to‘liq  o‘rganilgan. Lekin bu kasallikning kelib chiqishida

165
streptokokklar  asosiy rol o‘ynaydi. Buni quyidagi omillardan bilishimiz
mumkin:
1. Revmokardit bilan kasallangan bemorlar tomog‘ining ustki qismida
B gemolitik  streptokokklar aniqlangan.
2. Revmatizm  ko‘pincha  organizmni  sensibilizatsiyalovchi  an-
gina, tonzillit, faringit kasalliklaridan so‘ng yuzaga keladi.
3. Bemor qon zardobida streptokokk ferment va toksinlariga qarshi
antistreptolizin,  antistreptogialuronidazalar  antitelolari  aniqlanadi.
Keyingi yillarda surunkali revmokardit turining kelib  chiqishida
α-shaklli streptokokklarga  e’tibor  qilinmoqda.
Profilaktika. Revmokardit, streptokokk kasalliklarining  (masalan,
bahor va kuzda profilaktika sifatida penitsillin bilan) oldini olish ishlari
olib borilishi lozim. Davolashda antibakterial preparatlar—penitsillin
qo‘llaniladi.
Skarlatina  (qizilcha)  etiologiyasida  streptokokkning  ahamiyati.
G.N.  Gabrichevskiy  (1902)  birinchi  bo‘lib,  gemolitik  streptokokk
skarlatina qo‘zg‘atuvchisi ekanligini aniqlagan. Lekin boshqa kasal-
liklarni keltirib chiqaruvchi streptokokklar skarlatinani keltirib chi-
qaruvchi qo‘zg‘atuvchidan farqlanmaydi, degan fikr yuritiladi, ammo
bunga  ko‘pchilik  qo‘shilmaydi.  Hozirgi  vaqtda  aniqlanishicha,
skarlatinani eritrogentoksin ajratuvchi A guruhiga  mansub strepto-
kokklar  keltirib  chiqarar  ekan.
Kasallanib  o‘tganlarda  antitoksid  mustahkam  immunitet  hosil
bo‘ladi. Qayta kasallanish holatlari kam kuzatiladi. Skarlatinaga bolalar
bir xilda moyil bo‘lmaydi. 1—5 yashar bolalar skarlatinaga ko‘proq
moyil  bo‘ladi.  6  oylikka  qadar  bolalar  skarlatina  bilan  juda  kam
kasallanadi,  chunki  onadan  o‘tgan  immunitet  ularni  kasallikdan
saqlaydi.  V.I. Ioffening  olib  borgan  kuzatishlariga  qaraganda,
organizmning skarlatinaga moyillik darajasi uning streptokokk zahariga
qay darajada sezuvchanligiga bog‘liq. Streptokokk kuchli sezuvchan
bo‘lgan bolalarda skarlatina ko‘proq kuzatiladi.
Bola  organizmining  streptokokk  zahariga  sezuvchanligi  Dik
reaksiyasi yordamida aniqlangan. Dik reaksiyasi quyidagicha olib bo-
riladi.  Bularning  ichki  qismiga,  teri  ichiga  gemolitik  streptokokk
toksinining kichik dozasi yuboriladi. Toksin kiritilgan  joy qizarib,
unda infiltrat paydo bo‘lsa, reaksiya musbat natija berdi, deb hisob-
lanadi. Reaksiyaning  musbat  natija bermasligi muayyan organizm
antitoksin  zaharni  zararsizlantirganidan  guvohlik  beradi,  shuning
uchun bunday organizm skarlatinaga moyil emas, deb hisoblanadi.
Profilaktika. Bemorni alohida xonaga ajratiladi va kasalxonaga
yotqiziladi. Muloqotda bo‘lganlarga, zaiflashgan bolalarga gamma-
globulin  yuboriladi. Maxsus profilaktika  ishlab chiqilmagan.

166
Davosi. Skarlatinani davolash uchun penitsillin muvaffaqiyat bilan
qo‘llaniladi.  Penitsillin  bilan  davolanilsa,  kasallikning  og‘ir  shakllari
kuzatilmaydi,  unga  boshqa  kasalliklar  qo‘shilmaydi  va  bemor  tezda
sog‘ayib ketadi. Kasallikning og‘ir shakllarida antitoksik zardob yuboriladi.
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH UCHUN MATERIAL
1. Angina va skarlatinada bodom bezlaridan sidirib olingan yiring.
2. Saramas, streptodermiyada yallig‘lanish ekssudati.
3. Abssessda yiring.
4. Nefritda siydik.
5. Sepsis, endokarditga shubha qilinganda qon olinadi.
Tekshirish materialini yig‘ish
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Bakteriologik.
2. Mikroskopik.
TEKSHIRISHNING    BORISHI
Tekshirishning birinchi kuni
S
i
d
a
n
il
o
a
d
i
m
a
d
r
o
y
n
o
p
m
a
t
a
t
x
a
p
li
r
e
t
.
X
.i
d
a
n
il
o
k
e
d
i
g
a
d
i
r
o
q
u
y
i
d
d
u
S
i
d
a
n
il
o
a
d
i
m
a
d
r
o
y
s
i
r
p
h
s
li
r
e
t
.
.i
d
a
n
il
o
a
d
s
ir
p
h
s
li
r
e
t
s
n
a
d
a
n
e
v
l
m
5
1
—
0
1
.i
d
a
n
il
o
a
d
r
e
t
e
t
a
k
is
i
h
s
x
a
y
,
a
g
h
s
i
d
i
li
r
e
t
S
,
b
i
r
it
n
a
l
y
a
if
a
r
a
t
a
m
m
a
h
g
n
i
n
n
o
p
m
a
t
a
g
r
a
g
a
il
n
o
q
%
5
g
n
‘
o
s
n
a
d
n
a
g
li
k
e
a
g
it
i
h
u
m
a
q
i
z
o
h
c
i
Z
.i
d
a
li
k
e
b
it
r
u
s
.i
d
a
li
k
e
a
g
a
v
r
‘
o
h
s
il
a
z
o
k
u
l
g
g
n
i
r
i
y
i
h
c
m
o
t
r
i
b
a
g
r
a
g
a
il
n
o
q
%
5
i
g
a
d
i
s
a
h
c
a
s
o
k
i
r
t
e
P
u
h
S
.i
d
a
li
q
i
h
c
b
it
r
u
s
n
a
li
b
l
e
t
a
p
h
s
a
h
s
i
h
s
a
v
i
d
a
li
z
i
m
o
t
,
b
a
y
‘
o
b
a
d
il
u
s
u
m
a
r
G
,
b
a
l
r
o
y
y
a
t
a
m
t
r
u
s
n
a
d
l
a
i
r
e
t
a
m
.i
d
a
li
r
i
h
s
k
e
t
a
d
it
s
o
p
o
k
s
o
r
k
i
m
a
g
r
a
g
a
il
n
o
q
%
5
n
a
d
i
s
a
m
k
‘
o
h
c
,i
d
a
n
a
l
a
g
u
fi
r
t
n
e
s
k
i
d
y
i
S
.i
d
a
li
k
e
,
b
a
y
‘
o
b
a
d
il
u
s
u
m
a
r
G
,
b
a
l
r
o
y
y
a
t
a
m
t
r
u
s
n
a
d
i
s
a
m
k
‘
o
h
C
i
n
n
o
q
n
a
g
li
r
it
l
u
y
u
s
0
1
:
1
.i
d
a
li
r
i
h
s
k
e
t
a
d
it
s
o
p
o
k
s
o
r
k
i
m
.i
d
a
li
k
e
a
g
a
v
r
‘
o
h
s
il
a
z
o
k
u
l
g
il
%
2
,
0
Shilliq qavatdan surtma.
Ochiq  yallig‘lanish  jarayonida.
Yopiq  yallig‘lanish  jarayonida.
Qon.
Siydik.
Shilliq.
Yiring.
Siydik.
Qon.

167
Ekilgan  muhitlarni  termostatda  37°C  haroratda  24  soatga
qoldiriladi.
Tekshirishning  ikkinchi  kuni.  Ekilgan  muhitlar  tekshiriladi.
Glukozali sho‘rvada streptokokklar probirka tubida devorga yopishgan
donador  cho‘kma  hosil  qilib  o‘sadi,  oziqa  muhit  tiniq  qoladi.
Glukozali sho‘rvadan olib 0,25 % glukoza saqlovchi Marten sho‘rvasiga
ekiladi (Lensfild pretsiðitatsiya reaksiyasini qo‘yish uchun).  5 % qonli
agarda  esa  β-gemolitik  streptokokklar  aniq  gemoliz  zonasini  hosil
qilib o‘sadi, gemolitik streptokokk esa yashillanuvchi gemoliz zonasini
hosil qilib o‘sadi.
Shunday shubhali koloniyalardan olib:
1.  Surtma  preparat  tayyorlanadi  va  Gram  usulida  bo‘yaladi.
Mikroskop  ostida  Grammusbat,  qisqa  va  uzun  zanjirsimon  bo‘lib
joylashgan streptokokklar ko‘rinsa tekshirish ishlari davom ettiriladi.
2. Sof kulturani ajratib olish uchun koloniyaning qolgan qismidan
olib, zardobli qiyshiq agarga ekiladi. Ekmalarni termostatda 37°C ha-
roratda  24 soatga qoldiriladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Ekmalarni termostatdan olib, qiyshiq
agardagi kulturaning sofligi tekshiriladi. Buning uchun surtma preparat
tayyorlab, Gram usulida bo‘yab, mikroskop ostida tekshiriladi. Agar
faqat streptokokklar ko‘rinsa, saxarolitik xossasini o‘rganish uchun
Giss  qatoriga  (laktoza,  glukoza,  maltoza,  saxaroza  va  mannitga)
ekiladi. Proteolitik xossasini o‘rganish uchun sutga, jelatinaga va 40 %
o‘t suyuqligiga ekiladi. Ekmalarni termostatda 37°C haroratda 24 soatga
qoldiriladi.
Marten sho‘rvasi tekshiriladi. Agar streptokokka xos o‘sish hosil
bo‘lgan bo‘lsa, serologik guruhini aniqlash uchun Lensfild pretsiðitatsiya
reaksiyasi o‘tkaziladi.
Lensfild pretsiðitatsiya reaksiyasini qo‘yish texnikasi. Bir kunlik
Marten  sho‘rvasida  o‘sgan  kulturani  bir  qancha  sentrifuga  probir-
kasiga quyiladi, 10—15 daqiqa (3000 min/aylana) sentrifugalanadi.
Cho‘kma ustidagi suyuqlik dezinfeksiyalovchi moddaga to‘kiladi,
cho‘kmaning ustiga steril fiziologik eritma quyilib yana sentrifuga qilinadi.
Cho‘kma  ustidagi  suyuqlik  dezinfeksiyalovchi  eritmaga  to‘kiladi,
cho‘kmasi esa alohida probirkaga to‘planadi. Uning ustiga 0,2 % li
xlorid kislotadan 0,4 ml solinadi. Probirkani suv hammomida 15 da-
qiqaga qoldiriladi, vaqt-vaqti bilan probirka chayqatib turiladi. Qay-
natilgan probirkani yana sentrifuga qilinadi. Bunda antigen cho‘kma
ustidagi suyuqlikka aralashadi va shu suyuqlikni alohida probirkaga
olib 0,2 % natriy gidroksidi bilan pHi 7,0—7,2 gacha to‘g‘rilanadi.
Indikator sifatida bromtimol ko‘ki (0,01 ml 0,04 % eritmasi) qo‘shiladi.
Ko‘rsatilgan reaksiyada eritmaning rangi somon-sariq rangdan ko‘k
rangga  aylanadi.

168
So‘ngra 5 ta pretsiðitatsiya probirkasiga  0,5 ml.dan streptokokk
guruhiga qarshi zardob solinadi (bu zardob quyonlarni immunizatsiya
qilish  yo‘li  bilan  olinadi).  1-probirkaga A  zardobi,  2-probirkaga
B  zardobi,  3-probirkaga  C zardobi,  4-probirkaga  D  zardobi,
5-probirkaga fiziologik eritma solinadi. Shundan so‘ng Paster piðetkasida
barcha  probirkalarga  tayyorlangan  aralashma  (antigen)  probirka
devoridan sekinlik bilan quyiladi. Agar reaksiya musbat bo‘lsa, ikki
suyuqlik orasida oq halqa loyqa hosil bo‘ladi.
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Natija o‘qiladi. Agar Giss qatorini
kislotagacha parchalasa, 40 % li o‘t suyuqligida o‘smasa, sutni ivitsa,
jelatinani suyultirmasa, pretsiðitatsiya  reaksiyasi musbat bo‘lsa, tekshi-
rish materialida streptokokk bor,  deb xulosa chiqariladi.
1.  Streptokokkni  aniqlash  uchun  qanday  tekshirish  usullaridan
foydalaniladi?
2. Lensfild pretsiðitatsiya reaksiyasi nima maqsadda qo‘yiladi?
3. Nima sababdan pretsiðitatsiya  reaksiyasida  antigen tiniq bo‘lishi
lozim? Reaksiya qo‘yish texnikasini tushuntirib bering.
Oziqa muhitlari
Tuxum  sarig‘i  qo‘shilgan  tuzli  Chistovich  agari.  Tuxum  sarig‘i
aralashmasi tayyorlanadi  (1 ta tuxum sarig‘i + 150 ml steril fiziologik
eritma). Go‘sht-peptonli tuzli agar (8—10 % natriy xlorid) eritiladi
va 45°C gacha sovitiladi, so‘ngra 20 % li tuxum sarig‘i aralashmasi
(sterillikka rioya qilgan holda) qo‘shiladi va Petri kosachalariga quyiladi.
Qonli  agar. Go‘sht-peptonli agar eritiladi va 45°C gacha sovitiladi.
Agarning soviganligi engakka tekkizib aniqlanadi. Bunda muhit issiq
bo‘lib, terini kuydirmasligi kerak. Unga aseptik sharoitda (yaxshi boksda)
3 % dan 30 % gacha (asosan, 5 %) steril defibrillangan qon qo‘shiladi,
yaxshilab  aralashtiriladi  va  qotib  qolmasidan  Petri  kosachalariga
quyiladi.
Tuzli  agar (tuzli  sho‘rva).  Go‘sht-peptonli  sho‘rva  va  go‘sht-
peptonli agarga (8—10 %) katta miqdorda natriy xlorid qo‘shiladi.
Sho‘rva probirkalarga, agarni Petri kosachalariga quyiladi.
Zardobli agar. GPA (go‘sht-peptonli agar) eritiladi, 45°C gacha
sovitiladi,  so‘ngra  unga  10—20  %  konservant  saqlamaydigan  va
taxminan 56°C da 30 daqiqa  davomida suv hammomida inaktivatsiya
qilingan zardob qo‘shiladi. Yaxshilab aralashtiriladi va Petri kosacha-
lariga quyiladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

169
Sutni tayyorlash. Yangi sutni qaynashga yaqin olinadi va sovuq
yerda qoldirilib qaymog‘i olinadi, so‘ngra yana qaynaguncha o‘tda
ushlanadi. Sut bir kunga qoldirilib qaymog‘i olinadi va steril paxta
orqali filtrlanadi. Filtrdan o‘tgan sutga 10 % natriy karbonat eritmasi
bilan pH 7,2 gacha ishqorlanadi va probirkalarga 5—6 ml.dan solinadi.
Marten sho‘rvasi. Go‘sht suviga teng miqdorda Marten peptoni
(xlorid kislota) ta’sir ettirilgan cho‘chqachaning oshqozon qiymasi
qo‘shiladi. Hosil bo‘lgan aralashma 10 daqiqa qaynatiladi, 10 % li
natriy  gidroksidi  bilan  pHi  0,8  gacha  ishqorlanadi,  0,5  ml  natriy
asetat qo‘shiladi va yana qaynatiladi. 0,25 % glukoza qo‘shiladi va
probirkalarga quyiladi.
15-bob.
PNEVMOKOKKLAR
Pnevmokokklarni  birinchi bo‘lib R. Kox (1871) aniqlagan.
Morfologiyasi. Pnevmokokklar — tomonlari bir-biriga qaraganda
diðlokokklardir, qarama-qarshi tomonlari cho‘zilgan va sham alanga-
sini  eslatadi.  0,75—0,5×0,5—1  mkm  kattalikda,  juft-juft  bo‘lib
joylashgan. Suyuq oziqa muhitidan tayyorlangan surtma preparatda
ular streptokokklarga o‘xshash  qisqa zanjirsimon bo‘lib joylashgan.
Ular harakatsiz, spora hosil qilmaydi, organizmda ikkala kokkni o‘rab
turuvchi kapsula hosil qiladi. Kapsulasida haroratga chidamli antifagin
moddasini  (pnevmokokklarni  fagotsitozdan  va  antitelo  ta’siridan
himoya  qilib  turadigan)  saqlaydi.  Sun’iy  oziqa  muhitida  o‘sgan
pnevmokokklar  o‘z  kapsulasini  yo‘qotadi.  Pnevmokokklar  Gram-
musbat bo‘lib bo‘yaladi. Eski kulturasida Grammanfiy bo‘lib bo‘yalgan
pnevmokokklar ham aniqlanadi.
Kulturali xossasi. Pnevmokokklar fakultativ anaerobdir. 36—37°C
haroratda va pH 7,2—7,4 bo‘lgan muhitda o‘sadi. Oziqa muhitiga
talabchan; qon yoki zardob qo‘shilgan oziqa muhitida yaxshi o‘sadi,
chunki ular ko‘pgina  aminokislotalarni sintezlamaydi. Zardobli agarda
shudring tomchisiga o‘xshash mayda, nozik, tiniq koloniyalarni hosil
qilib  o‘sadi.  Qonli  agarda  namli  yashil-kulrang  koloniya  atrofida
yashillanuvchi gemoliz zonasini hosil qilib o‘sadi. Bu gemoglobin-
ning metgemoglobinga aylanganligidan dalolat beradi. Pnevmokokk-
lar  zardobli va 0,2 % glukozali sho‘rvada  yaxshi o‘sadi. Suyuq oziqa
muhitida bir tekisda loyqalanadi va probirka tubida cho‘kma hosil
qilib o‘sadi.
Fermentativ  xossasi.  Pnevmokokklar  yaxshi  namoyon  bo‘ladi-
gan saxarolitik xossasiga ega. Ular laktoza, glukoza, saxaroza, maltoza,

170
inulinni kislotagacha parchalaydi. Mannitni parchalamaydi. Proteo-
litik xossasiga ko‘ra kam faol, sutni ivitadi, jelatinani parchalamaydi,
indol hosil qilmaydi. Pnevmokokklar o‘t suyuqligida eriydi. Inulinni
parchalashi  va  o‘t  suyuqligida  ularning  erishi  diagnostikada  katta
ahamiyatga ega.
Pnevmokokklar  gioluronidaza,  fibrinolizin  va  boshqa  patogen
omillarni ishlab chiqaradi.
Toksigenligi.  Pnevmokokklar  endotoksid,  gemolizin,  leykotsi-
dinlarni hosil qiladi. Pnevmokokklarning virulentligi o‘z kapsulasida
antifaginni saqlashiga bog‘liq.
Antigenligi va tasnifi. Pnevmokokklarning tanasida ikki xil anti-
gen bor; hujayra bilan bog‘langan oqsilli antigen pnevmokokklarning
hamma  turlari  uchun  umumiy  antigen  hisoblanadi.  Ikkinchisi  esa
mikroblarning kapsulasida joylashgan polisaxarid antigen bo‘lib, har
bir tur uchun spetsifikdir. Antigenlarning tuzilishiga qarab, 84 ta serovarga
bo‘linadi.  I,  II,  III  serovarlari  odam  uchun  patogen  hisoblanib,
kasallik keltirib chiqaradi.
Chidamliligi. Pnevmokokklar tashqi muhitga kam chidamli bo‘lib,
hatto sun’iy oziqa muhitida ham 5—6 kundan so‘ng o‘ladi. Shuning
uchun oziqa muhitini har 2—3 kunda tez-tez  almashtirishga to‘g‘ri
keladi. 60°C li harorat ta’sirida 3—5 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi.
Past harorat va qurishga ancha chidamli, qurigan balg‘amda 2 oygacha
saqlanib  qolishi  mumkin.  Dezinfeksiyalovchi  moddalardan  3  %  li
fenol,  1:1000  nisbatli  sulema  eritmasi  ularni  bir  necha  daqiqadan
so‘ng nobud qiladi.
Hayvon uchun patogenligi. Pnevmokokklarning tabiiy xo‘jayini
odam  hisoblanadi.  Lekin  pnevmokokklar  buzoqlarda,  qo‘zichoq-
larda, cho‘chqalarda, it va maymunlarda ham kasallik keltirib chiqarishi
mumkin. Laboratoriya hayvonlaridan oq sichqonlar pnevmokokka juda
sezgir. Ularga tekshirish materiali parenteral yo‘l orqali yuborilganda,
sepsis paydo bo‘ladi va ular hayvonlarni 24—48 soatdan keyin o‘ldiradi.
O‘lgan  sichqonlar  yorib  ko‘rilganda,  infeksiya  qilingan  yerda
fibrinoz ekssudat topiladi, taloq va jigarning kattalashganligi va qonga
to‘lishganligi (giðeremiya) aniqlanadi. Qon va a’zolar mikroskopda
tekshirilganda kapsulalarda pnevmokokklar topiladi.
Infeksiya manbayi. Kasal odam va bakteriya tashuvchilar hisob-
lanadi.
Tarqalish yo‘li. Havo-tomchi, havo changi yo‘li orqali tarqaladi.
Kirish darvozasi. Ko‘z, quloq, nafas yo‘li shilliq qavatlari orqali
organizmga kiradi.

171
Odamlarda keltirib chiqaradigan kasalliklar. Pnevmokokklar turli
xil  yiring  yallig‘lanish  kasalliklarini  keltirib  chiqaradi.  Quyidagi
kasalliklar pnevmokokk uchun spetsifikdir:
1. Krupoz zotiljam (o‘pkaning zardob yig‘ib yallig‘lanish kasalligi).
2. Ko‘z muguz pardasining yuguruk yarasi.
3. Quloqning yallig‘lanishi (otit).
Bundan  tashqari,  sepsis,  meningit,  angina,  plevrit,  abssess  va
boshqa kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Ko‘pincha krupoz zotiljam uchrab turadi, o‘pkaning bitta, kam
hollarda ikki yoki uch bo‘lagini jarohatlaydi. Kasallik o‘tkir boshlanadi,
yuqori harorat va yo‘tal bilan o‘tadi. Kasallik o‘lim bilan tugashi mumkin.
Immunitet. Kasallikdan so‘ng kuchsiz immunitet hosil bo‘ladi va
yana qaytalashi mumkin.
Profilaktikasi. Maxsus profilaktikasida chaqaloqlarga 1 oyligida
pnevmo-1, 2 oyligida pnevmo-2 vaksinasi yuboriladi. Umumiy pro-
filaktikasida  shaxsiy  va  umumiy  gigiyena  qoidalariga  rioya  qilish,
bemorlarni vaqtida aniqlash, tashxis qo‘yish va davolash, aholi orasida
sanitariya maorifi ishlarini olib borish muhim o‘rin tutadi.
Davosi. Bemorlar sulfanilamid (norsulfazol va b.), rifampitsin,
sefatoksin, vankomitsin va boshqa antibiotiklar bilan davolanadi.
1. Pnevmokokklarning morfologik, kultural, fermentativ xossalari qanday?
2. Pnevmokokklarning patogenlik omili nima va ularni fagotsitozdan
nima himoya qiladi?
3. Pnevmokokklar organizmga qaysi kirish darvozasi orqali kiradi?
4. Ular organizmda qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Balg‘am (zotiljamda).
2. Yaradan ajralayotgan suyuqlik (ko‘z muguz pardasining yuguruk
yarasi).
3. Tomoqning ustki qismidan olingan shilliq (anginada).
4. Quloq ajratmasi (otitda).
5. Yiring (abssessda).
6. Plevra punktati (plevritda).
7. Qon (sepsisga shubha qilinganda).
?
Nazorat  uchun  savollar

172
Tekshirish materialini yig‘ish
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskop.
2. Mikrobiologik.
3. Biologik.
Tekshirishning birinchi kuni. Balg‘amni steril Petri kosachasiga
solinadi va yog‘sizlantirilgan buyum oynasida uning yiringli qismidan
surtma preparat tayyorlab, Gram usulida bo‘yab, mikroskop ostida
tekshiriladi. Mikroskop ostida Grammusbat, juft-juft bo‘lib joylashgan
va sham alangasiga o‘xshash diðlokokklar ko‘rinsa, pnevmokokk bor
deb shubha qilinadi va unga qaratilgan tekshirish ishlari o‘tkaziladi.
Tekshirish materialidan olib qonli agarga ekiladi. Sepsisga shubha
qilinganda  qon  olinadi  va  shakarli  sho‘rvaga  ekiladi;  unda  o‘sgan
kulturadan olib, so‘ngra qonli agarga ekiladi. Turli xil florani  saqlovchi
balg‘amdagi pnevmokokklarni ajratib o‘stirish uchun biologik usuldan
foydalaniladi.  Oq  sichqonlar  organizmida  pnevmokokklar  boshqa
mikroorganizmlarga nisbatan yaxshi va tez o‘sadi.
Biologik  usuli.  Ozgina  (3—5  ml)  balg‘am  steril  sho‘rva  bilan
yaxshilab aralashtiriladi; shu aralashmadan 0,5 ml olib oq sichqonning
qorin bo‘shlig‘iga yuboriladi.  6—8 soatdan keyin oq sichqonlarda
kasallik belgilari namoyon bo‘la boshlaydi. Bu vaqtda pnevmokokklarni
qorin bo‘shlig‘idagi suyuqlikda aniqlash mumkin. Ekssudat  steril shpris
yordamida so‘rib olinadi. Undan surtma preparat tayyorlanadi va Gram
usulida bo‘yab, mikroskopda tekshiriladi. Sof kulturani ajratib olish
uchun ekssudat zardobli agarga ekiladi. Agar sichqon nobud bo‘lsa
yoki kasallansa, uning yuragidan qon olib, pnevmokokklar sof kultu-
rasini ajratib olish uchun zardobli agarga ekiladi.
.i
d
a
li
‘
g
i
y
a
g
h
s
i
d
i
li
r
e
t
S
.i
d
a
n
il
o
n
a
li
b
n
o
p
m
a
t
li
r
e
t
S
.i
d
a
n
il
o
n
a
li
b
s
i
r
p
h
s
li
r
e
t
S
a
d
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
i
n
o
p
m
a
t
a
t
x
a
p
li
r
e
t
S
-
a
l
a
rj
a
n
a
d
q
o
l
u
q
i
k
o
y
n
a
d
a
r
a
y
,
b
a
l
m
a
n
.i
d
a
n
il
o
a
m
t
r
u
s
n
a
d
a
d
d
o
m
n
a
g
t
o
y
a
t
x
a
p
li
r
e
t
s
,
a
s
l‘
o
b
n
o
y
a
r
a
j
il
g
n
i
r
i
y
q
i
h
c
O
-
il
o
a
d
i
m
a
d
r
o
y
q
o
l
z
u
v
o
q
i
k
o
y
a
d
i
n
o
p
m
a
t
li
r
e
t
s
,
a
s
l‘
o
b
n
o
y
a
r
a
j
q
i
p
o
y
r
a
g
a
;i
d
a
n
.i
d
a
n
il
o
a
d
s
i
r
p
h
s
.i
d
a
n
il
o
l
m
0
1
—
5
n
a
d
i
s
a
n
e
v
k
a
li
B
Balg‘am.
Tomoq  shillig‘i.
Plevra  punktati.
Yara va quloq ajratmasi.
Abssess  yiring.
Qon.

173
Pnevmokokklarning  turini  aniqlash  uchun  tezlashtirilgan  usul
(mikroagglutinatsiya reaksiyasi). Yog‘sizlantirilgan buyum oynacha ustiga
4 tomchi sichqon qorin bo‘shlig‘idan olingan zararlangan ekssudatdan
tomiziladi. Birinchi tomchiga agglutinatsiyalovchi zardobning I turi,
ikkinchisiga zardobning II turi, uchinchisiga III turi, to‘rtinchisiga
fiziologik eritma (nazorat) tomiziladi.
Zardobning I va II turini 1:10, zardobning III turini 1:5 nisbatda
qilib oldindan suyultirib qo‘yilgan bo‘ladi. Barcha tomchilar yaxshilab
aralashtiriladi,  quritiladi,  fiksatsiya  qilinadi  va  suyultirilgan  fuksin
bilan bo‘yaladi. Agar reaksiya musbat bo‘lsa, tomchilarning birida
mikroblarning to‘plangani (agglutinatsiya)ni kuzatish mumkin.
Tomoqning ustki qismidagi shilliq, yara va quloqdan ajralayotgan
suyuqliklarning barchasida begona mikrofloralar mavjud. Sof kulturani
ajratib  olish  uchun  ular  qonli  agarga  ekiladi  va  oq  sichqonlar
zararlantiriladi.
Ochiq va yopiq jarayondan olingan yiring ham qonli agarga ekiladi,
so‘ng uni 1—2 ml sho‘rvada yaxshilab aralashtirilib, 0,5 ml hajmda
sichqonlarga yuboriladi.
Plevradan punktat olib sentrifugaga qo‘yiladi. Cho‘kmasi olib,
zardobli sho‘rvaga va zardobli agarga ekiladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan muhitlar termostatdan olib
tekshiriladi.  Pnevmokokklar  zardobli  agarda  mayda,  nozik,  tiniq,
koloniya hosil qilib o‘sadi, qonli agarda esa nam yashil-kulrang koloniya
atrofida yashillanuvchi gemoliz zonasini hosil qilib o‘sadi. Suyuq oziqa
muhitida bir xil loyqalanish va changga o‘xshash cho‘kma hosil qilib
o‘sadi. Shubhali koloniyaning yarmidan surtma preparat tayyorlanib
bo‘yaladi  va  mikroskop  ostida  tekshiriladi.  Qolgan  yarmidan  sof
kulturani  ajratib  olish  uchun  zardobli  qiyshiq  agarga  ekiladi  va
termostatga 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Sof kultura tekshiriladi:
1. Surtma preparat tayyorlab, Gram usulida bo‘yaladi va mik-
roskopda tekshiriladi.
2. Saxarolitik xossasini o‘rganish uchun  Giss qatoriga (laktoza,
glukoza,  saxaroza,  maltoza)  sanchib  ekiladi.
3. Inulinli muhitga ekiladi. Tekshirish materiali inulin va lakmus
qo‘shilgan muhitga ekiladi va termostatda 18—24 soatga qoldiriladi.
Vaqt o‘tgach olib qaralganda, pnevmokokklar bo‘lsa, oziqa muhit-
ning rangi qizil rangga aylanadi (streptokokklar bo‘lsa, oziqa muhitning
rangi o‘zgarmaydi).
4. Optoxinga  sezuvchanligi o‘rganiladi. Sof  kulturadan  olib,
1:50000  nisbatan  optoxin  saqlovchi  10  %  li  qonli  agarga  ekiladi.
Pnevmokokklar optoxinli muhitda o‘smaydi, streptokokklar esa o‘sadi.
5. O‘t-safro sinamasi o‘tkaziladi. Ikkita agglutinatsiya probirkasiga
1 ml.dan tekshirilayotgan kulturadan solinadi.

174
Probirkalarning  biriga  quyon  o‘t-safro  suyuqligidan  tomchi
tomiziladi, ikkinchi probirka tekshiruv probirkasi hisoblanadi. Har
ikki probirkani termostatga 37°C haroratda 18—24 soatga qoldiriladi.
Vaqt  o‘tgach  olib  qaralganda,  tajriba  probirkadagi  pnevmokokklar
lizisga uchraganligi sababli muhit tiniq qoladi, tekshiruv (nazorat)
probirkasida loyqalanish bo‘ladi.
O‘t-safro sinamasini zich oziqa muhitida ham o‘tkazish mumkin.
Buning  uchun  oddiy  yoki  zardobli  agarda  o‘sgan  pnevmokokk
koloniyalari  ustida  quruq  o‘t-safrosi  solinadi.  Bunda  shubhali
koloniyalar  erib  yo‘qolib  ketadi.
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Natija o‘qiladi. Agar Giss qatorini
inulin  kislotagacha  parchalasa,  o‘t-safro  ta’sirida  lizisga  uchrasa,
optoxinli muhitga, tekshirish materialida pnevmokokk bor, deb xulosa
qilinadi.
Pnevmokokklarning  virulentligini  aniqlash.  Bir  kunli  pnevmo-
kokk  o‘sgan  suyuq  kulturani  1  %  li  peptonli  10
–2
  dan  10
–8
  gacha
suyultiriladi. Har bir suyultirish darajasidan 0,5 ml olib, oq sichqonlarga
yuboriladi. 10
–7
  darajasigacha sichqonlarni o‘limga olib kelsa virulentli,
10
–4
—10
–6
 darajasida o‘rtacha virulentli, o‘limga olib kelmasa avirulentli
pnevmokokklar  deyiladi.
1. Pnevmokokklarning  sof  kulturasini  ajratib  olish  uchun  qanday
usullardan foydalaniladi?
2. Qanday hayvonlar pnevmokokka sezgir?
3. Zararlangan sichqondan olingan ekssudat bilan qanday reaksiya va
nima maqsadda qo‘yiladi?
4.  Pnevmokokklarni  qaysi  yiring  chaqiruvchi  kokklardan  farqlash
lozim va qanday sinamalar yordamida  farqlash ishlari olib boriladi?
5. Pnevmokokklarning virulentligi  qanday aniqlanadi?
Oziqa muhitlari
Inulin sinamasi uchun oziqa muhit.  200  ml  distillangan  suvga
10 ml  inaktivatsiya  qilingan  buqa  zardobi, 18 ml lakmus eritmasi va
3 g inulin qo‘shiladi. Bug‘ oqimida 100°C haroratda 3 kun davomida
sterilizatsiya qilinadi.
O‘t-safro  qo‘shilgan  muhit.  Oddiy  oziqa  muhitlariga  10—40  %
o‘t-safro qo‘shiladi, pH to‘g‘rilanadi va 120°C haroratda 20 daqiqa
avtoklavda sterilizatsiya qilinadi. Steril oziqa muhitiga steril o‘t-safroni
aseptik sharoitda qo‘shib tayyorlash ham mumkin.
?
Nazorat  uchun  savollar

175
16-bob.
  MENINGOKOKKLAR
Neisseria avlodiga odam uchun patogen bo‘lgan ikki tur mikrobi
kiradi: N. meningitidis va N. gonorrhoeae, Neisseria meningitidis  Vek-
selbaum tomonidan bemorning orqa miya suyuqligidan ajratib olinadi.
Morfologiyasi. Botiq tomonlari bir-biriga qaraganda loviyasimon,
juft-juft joylashgan diðlokokklar, kattaligi 0,6—0,8×1,2—1,5 mkm. Ular
polimorf, harakatsiz bo‘lib, spora hosil qilmaydi, kapsula hosil qiladi.
Grammanfiy bo‘yaladi. Sof kulturada to‘rttadan va alohida kokksimon
bo‘lib joylashadi, orqa miya suyuqligidan tayyorlangan surtma preparatda
juft-juft bo‘lib joylashadi. Yiringda esa leykotsitlar ichida joylashadi.
Kultural xossasi. Meningokokklar — aerobdir. Oziqa muhitida
talabchan, qon, zardob qo‘shilgan oziqa muhitida 36—37°C haroratda
yaxshi o‘sadi, 25°C da o‘sishi to‘xtaydi. pH 7,4—7,6 bo‘lgan muhitda
ularning o‘sishi uchun nam va katta miqdorda karbonat angidrid (o‘sishni
kuchaytiradigan omil) kerak bo‘ladi. Yangi tayyorlangan oziqa muhitiga
ekishni talab qiladi.
Zich oziqa muhitida meningokokklar katta bo‘lmagan 2—3 mm
diametrli, nozik  yarimtiniq, cho‘ziluvchan, salgina ko‘kimtir koloniya
hosil qilib o‘sadi. Suyuq oziqa muhitida biroz loyqalanish va cho‘kma
hosil qiladi. Yangi ajratib olingan kulturalar S shaklida, eski kulturalar
esa R shaklida bo‘ladi.
Fermentativ xossasi. Meningokokklar fermentativ xossasiga ko‘ra
kam  faoldir.  Ular  glukoza  va  maltozani  kislotagacha  parchalaydi.
Proteolitik  xossasi  ularda  namoyon  bo‘lmaydi  (sutni  ivitmaydi,
jelatinani suyultirmaydi).
Meningokokklarning patogenligi ularning kapsulasi borligidadir.
Kapsula  ularni  fagotsitozdan  himoya  qilib  turadi,  tukcha  (pili)lar
mikrobning hujayra epiteliysiga yopishishiga yordam beradi va gialuro-
nidaza, neyraminidaza fermentlari hosil bo‘lishida ishtirok etadi.
Toksigenligi. Bakteriya hujayrasi parchalanganda yuqori haroratga
chidamli va kuchli endotoksin ajraladi. U hujayra devorining yog‘,
oqsil, uglevodi hisoblanadi. Bu toksinni kasallik vaqtida bemorning
qoni va orqa miya suyuqligida aniqlash mumkin. Kasallikning og‘ir
kechishi to‘planib qolgan toksinning miqdoriga bog‘liq.
Antigenligi. Polisaxarid (kapsula) antigeniga ko‘ra, meningokokklar
A, B, C, D, X, U, I — 135, 29E seroguruhlariga bo‘linadi.
Oldingi  tasnifga  ko‘ra, A,  B  va  C  guruhlari  asosiy  guruhlar
hisoblanadi. A guruh meningokokklari umumlashgan jarayonni yuzaga
keltiradi va epidemiyaning kelib chiqishida katta ahamiyatga ega. B va
C guruh meningokokklari esa sporadik kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Qolgan guruh a’zolari hali to‘liq o‘rganilmagan.

176
Tashqi  muhit  omillariga  chidamliligi.  Meningokokklar  tashqi
muhitga kam chidamlidir. Haroratning ko‘tarilishi ularga halokatli ta’sir
ko‘rsatadi. 70°C harorat ta’sirida 2—3 daqiqa, 55°C harorat ta’sirida
5 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Meningokokklar qurishga sezgir
bo‘ladi va tik quyosh nurlarining ta’sirida tez halok bo‘ladi, haroratning
o‘zgarishiga ham sezgir. Shunday qilib, meningokokklar tashqi muhitda
uzoq  saqlanmaydi.  Shu  sababli  kasallikning  tarqalishida  tashqi
muhitdagi  buyumlar  rol  o‘ynamaydi.  Meningokokklar  dezinfek-
siyalovchi moddalarga ham unchalik chidamli emas: 1 % li karbol
kislota eritmasi meningokokkni deyarli darhol o‘ldiradi.
Patogenligi. Tabiiy sharoitda meningokokka hayvonlar sezgir emas.
Lekin meningokokklar maymunlarga yuborilganda meningit vujudga
keladi. Dengiz cho‘chqachalari va oq sichqonlarning qorin bo‘shlig‘iga
tekshirish  materiali  yuborilsa,  ular  endotoksin  ta’sirida  intoksika-
tsiyadan halok bo‘ladi.
Infeksiya manbayi. Kasal odam va bakteriya tashuvchilar infeksiya
manbayi hisoblanadi.
Tarqalish  yo‘li.  Havo-tomchi  yo‘li  orqali  tarqaladi.  Keltirib
chiqaradigan kasalliklari:
1. Nazofaringit (burun va yutqun shilliq qavatining yallig‘lanishi).
2. Meningokoksemiya.
3. Epidemik serebrospinal meningit.
Patogenezi va klinikasi. Infeksiya tekkan shilimshiqning mayda
tomchilari nafas olganda, burun-halqum shilliq pardasiga meningo-
kokkni olib kiradi. Meningokokk dastavval shilliq pardada joylashadi,
bo‘linib ko‘payadi va odamni mikrob tashuvchi bo‘lib qolishi yoki
o‘tkir  nazofaringit  kasalligini  keltirib  chiqaradi.  Ular  limfa  yo‘liga
o‘tib qonga so‘riladi va butun organizmga tarqaladi; turli a’zolarda,
ko‘pincha  bosh  miya  bilan  orqa  miyaning  yumshoq  pardalarida
joylashib, unda yiringli yallig‘lanish jarayonini, ya’ni meningokok-
semiyani  vujudga  keltiradi.
Meningokokklar  bosh  va  orqa  miya  qobiqlariga  o‘tib  yiringli
yallig‘lanish, meningitni yuzaga keltiradi. Meningitning yashirin davri
2—4 kunni tashkil etadi. Kasallik to‘satdan boshlanib, harorat juda
yuqori darajaga ko‘tariladi, bemorning boshi qattiq og‘riydi, qusadi.
Tez orada ensa mushaklarining tortishishi natijasida gardon qotadi,
bemor hushidan ketadi, ko‘z qorachiqlari kengayadi, talvasa tutishi
mumkin. Meningitda quloq, ko‘z, burun, bo‘g‘iz, shuningdek, yurak
klapanlarining zararlanishi kabi og‘ir kasalliklar kuzatiladi. Meningo-
kokklar meningitda orqa miya suyuqligi xira bo‘ladi va shu xossasi bilan
sil meningitidan farq qiladi. Orqa miya suyuqligi olinganda miyaning
ichki  bosimi  ortganligi  sababli  orqa  miya  suyuqligi  tirqirab  oqadi.

177
Meningit  bilan  ko‘pincha  bolalar  kasallanadi.  Agar  vaqtida
davolanmasa, kasallik o‘lim bilan tugashi mumkin.
Ayrim  hollarda  meningokokklar  sepsisiga  o‘xshagan  kasallikni
vujudga  keltiradi.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng barqaror immunitet yuzaga keladi
va bu opsonin, komplementni bog‘lovchi va bakteriotsid antitelolar
sababli  vujudga  keladi.  Kasallikning  kechishi  oqsil  va  polisaxarid
antigenlarga nisbatan antitelolarning hosil bo‘lish tezligiga bog‘liq.
Profilaktikasi.  Maxsus  profilaktikasi  uchun  A  va  C  polisaxarid
seroguruhlarini saqlovchi kimyoviy vaksina ishlab chiqilgan. Shoshilinch
profilaktikasida immunoglobulindan foydalaniladi.
Umumiy  profilaktikasida  bemorlarni,  bakteriya  tashuvchilarni
aniqlash, nazofaringit bilan og‘rigan bemorlarni ajratib qo‘yish, ularni
kasalxonalarga  yotqizish  ishlarini  olib  borish  lozim.  Aholi  orasida
sanitariya maorifi ishlarini olib borish, shaxsiy va umumiy gigiyena
qoidalariga rioya qilish kerak.
Davosi. Bemorlar antibakterial preparatlar — penitsillin, levo-
mitsetin, ampitsillin va boshqalar bilan davolanadi.
Sulfanilamid  preparatlar  keng  qo‘llaniladi.  Bemor  o‘z  vaqtida
davolansa, batamom sog‘ayib ketadi.
1. Meningokokklarning morfologik tuzilishi qanday?
2. Meningokokklar rivojlanadigan muhitlar va ularning biokimyo-
viy faolligi.
3. Meningokokklar keltirib chiqaradigan kasalliklarning oldini olish
uchun qanday chora-tadbirlar o‘tkaziladi?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Orqa miya suyuqligi.
2. Burun-halqum shillig‘i.
3. Qon.
Tekshirish  materialini  olish
Orqa  miya  suyuqligi  lumbal  punksiya  yo‘li  bilan  olinadi.  Shu
maqsadda bemor oldinga engashtirib yoki shu holatda yotqiziladi,
so‘ngra II, III va IV bel umurtqasining orqasidan igna sanchiladi.
Belning shu joyidan igna sanchish (punksiya qilish) xavfsiz, chunki
orqa miyaning shu joydagi qismi uning suyuqligida suzib yuruvchi
?
Nazorat  uchun  savollar

178
oxirgi iðlardan iborat. Yosh bolalarning umurtqa kanali oddiy shpris
ignasi bilan, katta kishilarniki esa maxsus Bir ignasi bilan teshiladi.
Igna orqa miya kanaliga kirishi bilanoq, undan yiringli suyuqlik jildirab
chiqa boshlaydi. Orqa miya suyuqligi aseptikaning barcha qoidalariga
rioya qilingan holda steril  probirkaga 2—5 ml hajmda yig‘iladi. Orqa
miya suyuqligi 2—3 soat ichida sovuqdan va qurishdan saqlangan holda
paxtaga o‘rab yoki isitgich qo‘yib, laboratoriyaga keltiriladi.
Burun-halqum shillig‘i. Shilliq paxtali tampon yordamida olinadi.
Tampon uchidan 3—4 sm balandlikda 135° li burchak ostida probirka
devoriga  egiltirib olinadi. So‘ng steril shpatel yordamida til bosiladi va
o‘ng qo‘l bilan tampon yuqoriga qaratilib, og‘iz orqali kiritiladi va
burun-halqumdan shilliq olinadi. Tampon sekin-asta lunjga, tishga,
tilga tekkizilmasdan og‘izdan chiqarilib, shu zahotiyoq Petri kosacha-
sidagi  zardobli  agarga  hamma  qismi  bilan  surtib  ekiladi.  Boshqa
mikrofloralar o‘smasligi uchun oziqa muhitiga linkomitsin qo‘shiladi.
Ekilgan muhitni sovuqda saqlagan holda laboratoriyaga keltiriladi.
Qon. Bilak venasidan 5—10 ml qon olinadi va 0,1 % li glukozali
sho‘rvaga ekiladi. Tekshirish materiali va sho‘rva 1:10 nisbatda bo‘lishi
kerak. Qon davolanishdan oldin va och qoringa yoki ovqatlangandan
so‘ng 3—4 soat o‘tgach olinadi.
Tekshirish usullari
1. Mikroskopik.
2. Mikrobiologik.
3. Serologik.
Tekshirishning  birinchi  kuni.  Orqa  miya  suyuqligi  sentrifugada
aylantiriladi  va  cho‘kmasidan  bir  tomchi  olib,  Petri  kosachasidagi
zardobli  agarga  ekiladi.  Cho‘kmasidan  surtma  preparat  tayyorlanib
quritiladi, fiksatsiya qilinadi, fuksinning suvdagi eritmasi yoki metilen
ko‘ki bo‘yog‘ida bo‘yalib, mikroskopda tekshiriladi. Mikroskop ostida
loviyasimon diðlokokklar ko‘rinsa,  taxminiy tashxis  qo‘yiladi. Qolgan
cho‘kmaning ustiga 5 ml yarimsuyuq agar quyilib termostatda qoldiriladi.
Qon va burun-halqum shillig‘i ekilgan oziqa muhitlar ham  ter-
mostatda 37 °C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
Menigokokklarga  diagnoz  qo‘yishda  tezlashtirilgan  «Binaks»  test
sinamasini  qo‘yish.  Òekshirilayotgan  likvordan  tampon  yordamida
olinadi va «Binaks» standart testining ikkita bo‘shlig‘iga likvor tomiziladi.
Bo‘shliqning biriga reagentdan uch tomchi, ikkinchisiga fiziologik eritma
solinadi. «Binaks» testi yopiladi. Òekshirish materialida meningokokklar
bo‘lsa, ikkita tayoqcha hosil bo‘ladi (musbat reaksiya). Agar meningo-
kokklar bo‘lmasa, bitta tayoqcha hosil bo‘ladi (manfiy reaksiya).

179
Tekshirishning ikkinchi kuni. Petri kosachasida shubhali koloniyalarni
stereoskopik mikroskop ostida tekshiriladi va sof kulturasini ajratib olish
uchun zardobli agarga ekiladi. Qon ekilgan flakondagi suyuq muhitda
o‘sgan  kulturadan  olib,  Petri  kosachasidagi  zardobli  agarga  ekiladi.
Ekilgan muhitlar termostatga 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
Tekshirishning  uchinchi  kuni.  Ekilgan  muhitlar  tekshiriladi.
Zardobli agarga meningokokklar nozik, nam, oq, kulrang koloniya
hosil  qilib  o‘sadi.  Sof  kulturani  aniqlash  uchun  surtma  preparat
tayyorlab, metilen ko‘ki bo‘yog‘ida bo‘yab, mikroskop ostida tekshi-
riladi. Agar meningokokklar ko‘rinsa, sof kultura ekanligidan dalolat
beradi va tekshirish ishlari davom ettiriladi.
1. Zardobsiz agarga ekiladi, termostatda 37°C haroratda qoldiriladi.
2. Zardobli agarga ekiladi, termostatda 37°C haroratda qoldiriladi.
3. Zardobli agarga ekiladi, termostatda 22°C haroratda qoldiriladi.
4. 0,25 % zardob qo‘shilgan Giss muhitlariga (laktoza, glukoza,
saxaroza,  maltoza)  ekiladi.
5. Oksidaza sinamasi quyiladi. Buning uchun shubhali koloniya
ustiga  dimetilparafenilendiamin  eritmasi  tomiziladi.  Agar
oksidaza fermenti bo‘lsa, koloniya pushti rangga kiradi.
Agar  qon  ekilgan  muhitda  hech  qanday  o‘sish  bo‘lmasa,  uni
bir haftaga  qoldiriladi, har ikki kunda zardobli agarga ekib turiladi.
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Natija o‘qiladi. Agar 37°C ga qoldirilgan
zardobsiz agarda o‘smasa, 37°C zardobli agarda o‘ssa, 22°C zardobli
agarda o‘smasa, glukoza va maltozani kislotagacha parchalab, saxaroza
va laktozani parchalamasa, oksidaza sinamasi musbat bo‘lsa, tekshirish
materialida meningokokk qo‘zg‘atuvchi bor, deb xulosa qilinadi.
Patogen bo‘lmagan neysserlar 37°C haroratda termostatda qoldi-
rilgan zardobli va zardobsiz agarda o‘sadi, 22°C haroratda zardobli
agarda  ham  o‘sadi,  Giss  qatoridagi  uglevodlarni  parchalashi  va
parchalamasligi mumkin, oksidaza sinamasi manfiy bo‘ladi.
Meningokokk  guruhini  aniqlash.  Sof  kultura  ajratib  olingandan
so‘ng, serologik usulda meningokokkning guruhi  aniqlanadi. Buning
uchun  agglutinatsiyalovchi  va  pretsiðitatsiyalovchi  zardoblardan
foydalaniladi. Yog‘sizlantirilgan buyum oynachasi ustiga A, B, C va
boshqa agglutinatsiya zardob hamda nazorat sifatida bir tomchi fizio-
logik eritma tomiziladi. Har bir tomchi ustiga sof kulturadan solib
chiqiladi. Tomchilarning biri agglutinatsiya bersa, u sof kulturaning
guruhini ko‘rsatadi.
Serologik guruhini aniqlash uchun gele pretsiðitatsiya reaksiyasini
qo‘yish mumkin. Hozirgi vaqtda tashxis maqsadida A, C va boshqa
seroguruhlar  uchun  eritrotsitar  diagnostikumi  yordamida  bevosita
gemagglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi.

180
1. Meningokokk  infeksiyalarida  qanday  tekshirish  materiallari
olinadi?
2. Tekshirish materiallari laboratoriyaga qanday jo‘natiladi va nima
sababdan shunday qilinadi?
3. Meningokokklarni boshqa neysserlardan qanday farqlab olinadi?
4. Meningokokkning seroguruhlarini aniqlash uchun qanday reaksiya
qo‘llaniladi?
Oziqa muhitlari
Linkomitsinli  muhit.  80 ml  eritilgan va 50°C gacha sovitilgan
2 % li agarga 20 ml ot yoki buqa zardobi, 0,5—0,7 ml linkomitsin
eritmasi (1 ml muhitga 0,001 mg linkomitsin eritmasi) qo‘shiladi.
Muhit  yaxshilab  aralashtiriladi  va  Petri  kosachalariga  quyiladi.
17-bob.
 GONOKOKKLAR
Neisseria gonorrhoeae Neisseriaceae oilasiga, Neisseria  avlodiga
kiradi. Gonokokklarni olim Neysser 1879-yili aniqlagan va ularning
barcha oilasi uning nomi bilan yuritiladi.
Morfologiyasi. Gonokokk ko‘p xossalari bilan meningokokklarga
o‘xshaydi. Gonokokklar loviyasimon, botiq tomoni bilan bir-biriga
qaragan diðlokokklar (qahva doniga o‘xshash) 1,2—1,3×0,7—0,8 mkm
kattalikda. Ular  polimorf  bo‘lib  yirik,  mayda va L-shaklli  bakte-
riyalari ham uchraydi. Gonokokklar harakatsiz,  spora hosil qilmaydi.
Patologik  materialda  (yiring)  kapsulaga  xos  moddasi  aniqlangan.
Grammanfiy bo‘yaladi. Dori va boshqa moddalar ta’sirida Gram-
musbat bo‘yala oladi. Patologik materialda leykotsitlar ichida yoki
alohida joylashadi.
Kultural xossasi. Gonokokklar—aerobdir. Oziqa muhitiga talabchan.
Qon, zardob qo‘shilgan  oziqa muhitida 37°C haroratda va pH 7,2—7,4
muhitida yaxshi o‘sadi. Muhit yangi tayyorlangan va nam bo‘lishi kerak.
Zardobli agarda gonokokklar mayda 1—2 mm, tiniq, yaltiroq, chetlari
tekis, shudring tomchisiga o‘xshash koloniya hosil qilib o‘sadi. Qonli
muhitda gemoliz zonasini hosil qilmaydi. Zardobli sho‘rvada biroz
loyqalanadi va parda hosil qilib o‘sadi, parda keyinchalik probirka
tubiga cho‘kib qoladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

181
Fermentativ  xossasi.  Gonokokklarning  saxarolitik  xossasi  kam
namoyon  bo‘ladi,  ular  faqat  glukozani  kislotagacha  parchalaydi.
Proteolitik xossasiga ega emas.
Toksigenligi. Gonokokkning hujayra  devorida  liðopolisaxaridli
toksik substansiya mavjud (kam o‘rganilgan).
Antigenligi. Gonokokklarning antigenlik tuzilishi  doimiy emas va
turli omillar ta’sirida o‘zgarib turadi.
Tashqi muhit omillariga chidamliligi. Gonokokklar juda chidamsiz
mikroblar. Organizmdan tashqarida quritilganda, bir necha soatda nobud
bo‘ladi,  lekin  qalin  yiring  qatlamida  va  har  xil  buyumlarda  (ho‘l
ko‘ylak,  lozim,  choyshab,  sochiq,  gubka  va  b.)  24  soat  va  undan
ortiq saqlana oladi. Gonokokk haroratning  o‘zgarishiga  sezgir bo‘lib,
issiq va sovuq haroratga chidamsiz. 56—60°C ularga o‘ldiruvchan ta’sir
ko‘rsatadi, 40—41°C da yashashi sekinlashadi. Past harorat va qurish
tez o‘ldiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Dezinfeksiyalovchi eritmalar — 1 %
li fenol, 1:1000 nisbatdagi sulema eritmasi gonokokklarni bir necha
daqiqada o‘ldiradi. Gonokokklar kumush tuzlarining eritmalariga juda
sezgirdir. Masalan, 1:1000  nisbatdagi kumush nitrat eritmasi uni
5 daqiqada o‘ldiradi, amaliyotda shunday foydalaniladi. Ultrabinafsha
nurlari ta’sirida bir necha daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi.
Patogenligi. Hayvonlar gonokokka sezgir emas. Lekin oq sichqon-
larning qorin bo‘shlig‘iga gonokokk toksini yuborilganda, ular toksin
ta’sirida nobud bo‘ladi.
Infeksiya manbayi. Gonoreya (so‘zak) bilan kasallangan bemor
infeksiya manbayi  hisoblanadi.
Tarqalish yo‘li. Asosan, jinsiy aloqa orqali tarqaladi. Kam hollarda
bilvosita aloqa yo‘li orqali tarqaladi. Sog‘lom odam kasal bilan jinsiy
aloqada bo‘lganda, unga  bevosita yaqinlashish natijasida so‘zak yuqadi,
lekin u jinsiy yo‘ldan boshqa yo‘l bilan ham yuqishi mumkin. Masalan,
ba’zan  bolalar  (ko‘pincha  qizlar)  kasal  onasi,  enagasi  bilan  bir
o‘rinda yotganda, umumiy kiyim-kechak, choyshab, sochiq, vanna,
tog‘ora, gubka va shu kabilardan foydalanganda ularga so‘zak yuqishi
mumkin.
Patogenezi.  Gonokokkning  tabiiy  xo‘jayini  bo‘lib,  kasal  odam
hisoblanadi. Gonokokklar organizmga shilliq pardalar orqali tushadi.
Gonokokklar uretra shilliq qavati (ayollarda uretra va bachadon bo‘yni)
orqali kiradi. Gonokokklarning  patogenlik omili ulardagi pili (tukcha)
larning  borligi  bilan  tavsiflanadi,  chunki  pililar  silindrik  epiteliy
mikrotukchalari bilan birikib, gonokokklarning epiteliy hujayrasi ichiga
kirishga yordam beradi va ular bu yerda bo‘linib ko‘payadi. Gonokokklar
ko‘pincha siydik-tanosil yo‘llari shilliq pardasining yallig‘lanishiga sabab
bo‘ladi. So‘zakning yashirin davri 3—5 kun. So‘zak o‘tkir va surunkali

182
shakllarda o‘tadi. O‘tkir so‘zak erkaklar va xotin-qizlarda, ko‘pincha siydik
chiqarish kanali (uretra) shilliq pardasining yiringli yallig‘lanishi (uretrit)
bilan boshlanadi. So‘ngra gonokokk shilliq parda yuzasidan boshqa siydik-
tanosil a’zolariga — moyak va uning ortig‘iga, bachadon bo‘yni, naylari
va  shu  kabilarga  o‘tib,  ularni  yallig‘lantira  oladi.  So‘zakda  uretra  va
bachadondan yiring ajraladi, siydik chiqarishda og‘riq yuzaga keladi.
Gonokokk limfogen va gematogen yo‘l bilan organizmda tarqal-
ganda  boshqa  a’zolarni  ham  yallig‘lantira  oladi.  So‘zak  artritlari,
endokarditlari va hatto sepsisi paydo bo‘lishi mumkin. Bemor davolan-
masa yoki noto‘g‘ri davolansa, kasallik surunkali shaklga o‘tadi va
uning tashxisini qo‘yish hamda davolash yanada qiyinlashadi.
Gonokokk ko‘z konyunktivasining yiringli  yallig‘lanishi — bleno-
reyaga ham sabab bo‘la oladi. Bu kasallik onaning infeksiyali tug‘uruq
yo‘llaridan chaqaloqqa o‘tayotganda ko‘pincha paydo bo‘ladi.
Immuniteti.  Kasallikdan  so‘ng  organizmda  immunitet  hosil
bo‘lmaydi.
Profilaktikasi. Maxsus profilaktikasi yo‘q. Blenoreyaning oldini
olish  maqsadida  chaqaloq  tug‘ilganda  ikkala  ko‘z   konyunktivasiga
1—2 % li kumush nitrat (30 % albutsid) eritmasi 1—2 tomchidan
tomiziladi. Umumiy profilaktikasida sanitariya maorifi ishlarini olib
borish, shaxsiy va umumiy gigiyena qoidalariga rioya qilish, begonalar
bilan jinsiy aloqaga o‘tmaslik, gigiyenik madaniyat darajasini oshira
borish muhim o‘rin egallaydi.
Davosi.  So‘zakni  davolash  uchun  sulfanilamid  preparatlar,
penitsillin, streptomitsin ishlatiladi.  Bu preparatlardan to‘g‘ri foydala-
nilsa, ular bemorlarni tez va ishonchli davolaydi, aks holda gonokokk-
larning  dorilarga  chidamliligi  oshib,  so‘zakning  sulfanilamid  pre-
paratlar va penitsillinga chidamli shakllari vujudga keladi.
Surunkali so‘zakni davolashda eng samarali preparat gonokokk
vaksinasi hisoblanadi. U o‘ldirilgan gonokokklarning fiziologik erit-
madagi  suspenziyasidan  iborat.  Vaksina  shifokor  ko‘rsatmasi  bilan
teri ostiga yuboriladi.
1. Gonokokklarning morfologiyasini tasvirlab bering.
2. Gonokokklarning kultural va fermentativ xossalari qanday?
3. Gonokokklarning chidamliligini bilasizmi?
4. Gonokokklar  qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi va ular qanday
yuqadi?
5. Gonokokk infeksiyalari kelib chiqmasligi uchun qanday chora-
tadbirlar o‘tkazilishi lozim?
?
Nazorat  uchun  savollar

183
MIKROBIOLOGIK TASHXIS
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Erkaklarning uretra shilliq qavati ajratmasi.
2. Ayollarning  uretra  shilliq  qavati  va  bachadon  bo‘yni  ajrat-
masi.
3. Ko‘zning yiringli ajratmasi.
4. Qon.
Tekshirish  materialini  yig‘ish
Ayollar va erkaklarning uretra shillig‘idan ajratma paxtali tam-
pon, qovuzloq yoki qoshiqcha yordamida olinadi. Ko‘zdan yiringli
ajratma olish uchun steril tampon fiziologik eritmada namlab olinadi
va yiringdan sinama olinadi. Qon bilak venasidan 5—6 ml olinadi.
E s l a t m a : Bakteriologik  va  bakterioskopik  tekshirish
uchun  tekshirish  materiali:
1) antibiotik bilan davolanishdan avval olinishi kerak;
2) davolanish tugagach, 10 kun o‘tgandan keyin olinishi kerak;
3) siydik ajratgandan so‘ng 2 soat o‘tgach olinishi kerak;
4) purkagich bilan purkalgandan so‘ng 2 soat o‘tgach olinishi
kerak.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskopik (o‘tkir shakllarida).
2. Mikrobiologik.
3. Serologik.
Tekshirishning birinchi kuni. O‘tkir shakli. Uretra shilliq qavatidan
olingan  material  ikkita  yog‘sizlantirilgan  buyum  oynachasining
yarmigacha surtib preparat tayyorlanadi, quritiladi, fiksatsiya qilinadi
va metilen ko‘ki yoki eozin bilan bo‘yaladi. Bu bo‘yoqlar bilan kasal-
likka taxminiy tashxis qo‘yish maqsadida bo‘yaladi. Ikkinchi preparatni
to‘liq tashxis qo‘yish uchun Gram usulida bo‘yaladi. Buning uchun
fiksatsiya  qilingan preparat ustiga filtr qog‘ozi qo‘yilib, 1 % li kristall
binafshaning suvdagi eritmasi bilan 1 daqiqa davomida bo‘yaladi. Vaqt
o‘tgach  qog‘oz  olib tashlanadi, suv bilan yuviladi va Lyugol eritmasi
bilan preparat qorayguncha ushlanadi, so‘ngra yana suv bilan yuviladi
va spirtda oqish-kulrang bo‘lguncha ushlanadi. Undan so‘ng qog‘oz
yana suv bilan yuviladi va 1 % li neytral qizil eritmasi bilan 3 daqiqa
bo‘yalib, suv bilan yuviladi, quritiladi va mikroskopda tekshiriladi.
Natija  musbat  bo‘lsa,  hujayra  elementlari,  yadro  binafsharangda,

184
leykotsitlar ichida yoki ulardan tashqarida to‘plangan gonokokklar
to‘q sariq rangda ko‘rinadi.
Surunkali  shakli.  Agarda  gonokokklarni  aniqlashning  iloji
bo‘lmaganda,  ko‘pincha  surunkali  shakllarda,  tekshirish  materiali
assitsiz muhitda ekiladi. Ekilgan muhit 37°C li  eksikatorga 10 % li
karbonat kislotali sharoitda qoldiriladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan muhit tekshiriladi. Shubhali
koloniyalarni belgilab o‘rganiladi. Undan surtma preparat tayyorlanadi
va Gram usulida bo‘yab, mikroskopda tekshiriladi. Agar Grammanfiy
diðlokokklar ko‘rinsa, tekshirish ishlari davom ettiriladi. Sof kulturani
ajratib  olish  uchun  shubhali  koloniyaning  yarmidan  olib,  zardobli
qiyshiq agarga ekiladi. Oksidaza sinamasi o‘tkaziladi, ya’ni shubhali
koloniyaning  ustiga  dimetilparafenilendiamin  eritmasi  tomiziladi.
Koloniyaning rangi to‘q jigarrangdan qora ranggacha o‘zgarishi mumkin.
Qiyshiq agarni termostatga 37°C li haroratda 24 soatga qoldiriladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Ekilgan muhit tekshiriladi. Sof kulturani
aniqlash uchun surtma preparat tayyorlab, Gram usulida bo‘yaladi va
mikroskopda tekshiriladi. Agar gonokokklar ko‘rinsa, bu sof kultura-
ligidan dalolat beradi. Saxarolitik xossasini o‘rganish uchun 30 % li
zardob qo‘shilgan Giss muhitlariga (laktoza, saxaroza, glukoza, mannit
va maltoza) ekiladi. Termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Tekshirishning to‘rtinchi kuni.  Ekilgan muhit tekshiriladi. Agar
o‘sish ro‘y bermagan bo‘lsa, yana termostatda 1—2 kunga qoldiriladi.
Agar o‘sish bo‘lsa, natija o‘qiladi (22-jadval).
22-jadval
Gonokokklarning boshqa neysseriylardan farqi
I z o h :  «—» parchalamaydi; «+» parchalaydi.
Serologik  usul
Bu usul kasallikning uchinchi haftasida o‘tkaziladi. Kasallikning
surunkali shakli va unga shubha qilingan hollarda bemorning qon zardobi
bilan  komplement  bog‘lanish  reaksiyasi  qo‘yiladi.  Antigen  sifatida
o‘lik gonokokk kulturasidan foydalaniladi.
i
r
a
l
r
u
t
b
o
r
k
i
M
T
S
E
T
a
z
o
t
k
a
L
a
z
o
k
u
l
G
ti
n
n
a
M
a
z
o
tl
a
M
a
d
A
P
G
i
h
s
i
s
‘
o
r
a
l
k
k
o
k
o
n
o
G
—
+
—
—
i
d
y
a
m
s
‘
O
r
a
l
k
k
o
k
o
g
n
i
n
e
M
—
+
—
+
i
d
y
a
m
s
‘
O
r
a
l
k
k
o
k
l
a
r
a
t
a
K
—
—
—
—
i
d
a
s
‘
O

185
1. Gonokokk infeksiyalarida  tekshirish materiali sifatida nima olinadi?
2. Tekshirish materiallari qachon olinishi lozim?
3. O‘tkir va surunkali shakllaridan asosiy tekshirish usullari qaysi?
4. Gonokokklarni qaysi mikroorganizmlarda farqlash lozim?
1-vaziyatli masala.
Bemordan olingan tekshirish materialini tuxum sarig‘i qo‘shilgan
tuzli agarga ekilganda koloniya atrofida kamalaksimon zona yuzaga
kelib, plazmakoagulaza reaksiyasi musbat bo‘lgan. Bemorda kasal-
likni qaysi qo‘zg‘atuvchi chaqirgan?
2-vaziyatli masala.
Sh. ismli bolaning harorati vaqt-vaqti bilan ko‘tarilgan, holsizlik,
Ishtahaning yo‘qolishi,  shilliq aralash ko‘kimtir ich ketishi kuzatilgan.
Bola sepsisga shubha qilinmoqda? Qanday tekshirish materiali olinadi
va olingan tekshirish materialini qanday oziqa muhitiga ekiladi?
3-vaziyatli masala.
Bemorning to‘satdan harorati 40°C gacha ko‘tarilishi, et uvishishi,
bosh  og‘rishi,  yulduzchalar  ko‘rinishidagi  gemorragik  toshmalar,
yirik qon quyulishi, barmoq uchlari, teri va quloq suprasi nekrozlari
bilan kuzatilgan. Bemor meningokokkli infeksiyaga shubha qilinyapti.
Qanday tekshirish materiali olinadi va qanday oziqa muhitiga ekiladi?
4-vaziyatli masala.
Meningitga  shubha  qilingan  bemordan  orqa  miya  suyuqligini
tekshirishga olindi. Hamshira olingan orqa miya suyuqligini shtativga
qo‘ydi va 1 soatdan so‘ng laboratoriyaga olib keldi. Bunda laborant
qanday ish tutishi lozim?
5-vaziyatli masala.
Bemordan olingan tekshirish materialidan surtma preparat tay-
yorlab, Gram usulida bo‘yab, mikroskop ostida ko‘rildi. Mikroskop
ostida Grammusbat, sham alangasiga o‘xshash diplokokklar ko‘rindi.
Bunda qanday qo‘zg‘atuvchiga shubha qilinmoqda?
Oziqa muhitlari
Tuxum sarig‘idagi muhit. Quyon go‘shtidan tayyorlangan 100 ml.li
GPAga 15 ml yangi tuxumning sarig‘i, 6 ml fenol qizil indikatori,
1 ml distillangan steril suvda eritilgan 1,5 ml shakar qo‘shib kosacha-
larga quyiladi.
Assit agar. Quyon go‘shtidan tayyorlangan sho‘rva filtrlanib, unga
2 % agar, 1 % pepton va 0,5 % natriy xlor qo‘shiladi. Muhit qayna-
guncha qizdiriladi, filtrlanadi, idishlarga solib, avtoklavda 115°C haro-
ratda 15 daqiqa sterillanadi.
?
Nazorat  uchun  savollar

186
Ichak  bakteriyalari  oilasi
Ichak guruhi bakteriyalariga  — Enterobactericeae oilasiga mor-
fologik,  kultural,  tinktorial  xossalari  bir-biriga  o‘xshash  mikro-
organizmlar kiradi. Ular odam va hayvon ichagida hayot kechiradi,
lekin tashqi muhitda ham aniqlanadi. Chunki ular najas bilan tashqi
muhitga chiqariladi.
Hozirgi vaqtda ichak bakteriyalari oilasiga 12 avlod mikroorga-
nizmlar kiritiladi. Masalan, Esherixiya, Salmonella, Shigella, Proteus,
Klebsiyella, Iyersiniya va boshqalar. Bular avlodlar va yana turlarga,
biologik va serologik variantlarga bo‘linadi.
Bu avlodlarning boshlang‘ichi bo‘lib, ichak tayoqchasi hisoblanadi.
Evolutsion  o‘zgarishi  natijasida  ichak  tayoqchasi  parazitik  hayot
kechirishga moslashdi va patogen turga aylandi. Hozirgi vaqtda u ko‘pgina
ichak kasalliklarini kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. Ichak bakteriya-
larining patogen turlari bo‘lib qorin tifi, A va B  paratif  toksikoin-
feksiya, dizenteriya va boshqa turlar hisoblanadi.
Barcha  ichak  bakteriyalari  tayoqchasimon,  uchlari  yumaloq,
surtma preparatda tartibsiz joylashadi, Grammanfiy bo‘yaladi, fakul-
tativ  anaerob,  oddiy  oziqa  muhitida  yaxshi  rivojlanadi.  Ular  bir-
biridan fermentativ, antigenlik xossasiga ko‘ra farqlanadi. Saprofitlarda
fermentativ faollik ancha kuchli namoyon bo‘ladi.
18-bob.
  ESHERIXIYALAR
Bu avlodga faqat bitta ichak tayoqchasi — E. coli kiradi, lekin
ko‘pgina  variantlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Ular  biologik,  fermentativ,
antigenlik xossasiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi.
Ichak tayoqchasini 1888-yili Esherix najasdan ajratib olgan va
mikrob uning nomi bilan atalgan. Ichak tayoqchasining tabiiy yashash
joyi  hayvon  va  odam  ichagi  bo‘lib  hisoblanadi  va  ular  ichakning
normal mikroflorasiga kiradi. U hayot faoliyati davomida fermentlar
ishlab chiqaradi, ovqat hazm qilishda ishtirok etadi, B guruh vitamin-
larini sintezlaydi va boshqa patogen mikroblarga antagonistik ta’sir
ko‘rsatadi (masalan, dizenteriya, qorin tifi, toksikoinfeksiya, qo‘zg‘a-
tuvchilarga). Agar yo‘g‘on ichakda ichak tayoqchasi bo‘lmasa, disbak-
terioz kasalligi kelib chiqadi. Bunda ichakdagi normal mikroflora tarkibi
buziladi, proteylar, zamburug‘lar, kokk floralari ko‘payib ketadi.
Organizmning  qarshilik  ko‘rsatish  kuchi  susaygan  hollarda
esherixiyalar boshqa a’zolarga tushib, og‘ir patologik jarayonlarni keltirib
chiqaradi. Shuning uchun ichak tayoqchasi shartli patogen mikroor-

187
ganizm, deb ataladi. Ichak tayoqchasi najas bilan tashqi muhitga tushadi.
Tuproq, suv, oziq-ovqatlar va obyektlarda ichak tayoqchasining aniqla-
nishi ularni najas bilan ifloslanganligidan dalolat beradi. Ichak tayoq-
chasining  borligini  (koli-titr,  koli-indeks)  aniqlash  obyektlarining
sanitar holati ko‘rsatkichi sifatida qo‘llaniladi.
Morfologiyasi. E. coli mayda 0,5—3,0×0,5—0,8 mkm kattalikdagi
tayoqchasimon  mikroblardir.  Grammanfiy,  harakatchan,  xivchinlari
peretrix joylashgan. Ko‘pgina shtammlari kapsula hosil qiladi, spora hosil
qilmaydi. Ayrim ichak tayoqchasining variantlari harakatsiz bo‘ladi.
Kultural  xossasi.  Ichak  tayoqchasi  fakultativ  anaerob  bo‘lib,
oddiy oziqa muhitlarida, 37°C haroratda va pH 7,2—7,8 muhitida
yaxshi o‘sadi. Odam va hayvon organizmidan ajratib olingan ichak
tayoqchasining shtammlari 43—45°C da yaxshi o‘sadi. Ichak tayoqcha-
sining tashqi muhit obyektlarida aniqlanishi sanitariya sharoiti yomon-
ligidan dalolat beradi. GPAda xira, biroz bo‘rtib chiqqan, chetlari
tekis, nam koloniya hosil qilib o‘sadi. GPSHda bir tekis loyqalanish
hosil qilib o‘sadi. Differensial-diagnostik Endo muhitida yaltiroq metall,
malina rangli koloniya hosil qilib o‘sadi.
Fermentativ xossasi. Fermentativ xossasiga ko‘ra, faol hisoblanadi.
Laktoza, saxaroza, glukoza, mannit, maltozani kislota va gazgacha
parchalaydi. Proteolitik xossasiga ko‘ra, indol hosil qiladi. Jelatinani
suyultirmaydi. Alohida biovarlari laktoza va saxarozani parchalamaydi.
Toksigenligi. Ichak tayoqchasi liðopolisaxarid tabiatli endotoksin
hosil qiladi.
Antigenlik  tuzilmasi.  Esherixiyalar  antigenlik  tuzilmasiga  qarab
farqlanadi. Esherixiyalarda uch turdagi antigen tafovut etiladi: somatik
O-antigeni, yuzaki K-antigeni (kapsula), xivchinli H-antigeni. So-
matik  termostabil  O-antigeni  liðopolisaxaridprotein  kompleksni
(yog‘,  oqsil,  uglevod  tabiatli)  o‘z  ichiga  oladi  va  u  bakteriyaning
hujayra devorida joylashgan. O-antigeniga ko‘ra mikrobning 170 turi
tafovut etiladi. K-antigeni O-antigeniga nisbatan yuzada joylashgan.
Esherixiyalarning K-antigeni turlicha: A, B, L va M antigenlari.
A va M antigenlari termostabil, ya’ni yuqori haroratga chidamli, B
va L antigeni esa chidamsiz. K-antigenining 100 ta guruhi tafovut
etiladi. K-antigen agglutinatsiya reaksiyasini qo‘yishga to‘sqinlik qiladi,
shuning uchun 100°C qizdirilib, ulardan O-antigeni ajratib olinadi.
H-antigeni faqat mikroblarning harakatchan turlaridagina uchraydi.
Uning 50 dan ortiq turlari aniqlangan. H-antigeni bo‘yicha ajratib
olingan kulturaning serovariantlari aniqlanadi. Ichak tayoqchasining
bu xossasi agglutinatsiya reaksiyasi yordamida aniqlanadi. Fagovarlari
esa bakteriofaglar yordamida sezuvchanligi aniqlanib o‘rganiladi.

188
Chidamliligi. Ichak tayoqchasi tashqi muhitga ancha chidamli. 55°C
harorat ta’sirida 1 soatdan so‘ng, 60°C issiqlik ta’sirida esa 15 daqiqa-
dan so‘ng nobud bo‘ladi. Tuproqda, suvda 2—3 oygacha saqlanadi,
sutda esa faqat saqlanib qolmasdan, hatto bo‘linib ko‘payadi. De-
zinfeksiyalovchi moddalar (3 % li xloramin, 1:1000 sulema eritmasi)
ta’sirida 20—30 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Brilliant yashiliga
(zelyonkaga) juda sezgir.
Patogenligi. Esherixiyalarning alohida seroguruhlari hayvonlarda
oshqozon-ichak kasalliklarini keltirib chiqaradi. Laboratoriya hayvon-
laridan dengiz cho‘chqachalari ichak tayoqchasiga sezgir. Laborato-
riya hayvonlarining zararlangan a’zolariga qarab esherixiyalar ularda
turli xil patologik jarayonlarini keltirib chiqaradi. Masalan, mikroblar
teriga yuborilganda yallig‘lanish va abssess, qorin bo‘shlig‘i va venaga
yuborilganda sepsis, peritonit kasalliklarini keltirib chiqaradi.
Infeksiya manbayi. Kasal odam infeksiya manbayi hisoblanadi.
Ichak tayoqchasi organizmga tashqi muhitdan tushadi. Organizmdagi
mavjud ichak tayoqchasi boshqa a’zolarga ham o‘tib, kasallik keltirib
chiqarishi mumkin.
Tarqalish yo‘li. Maishiy, oilaviy yo‘l orqali — iflos qo‘l, idish-
tovoq, o‘yinchoq, oziq-ovqat va mexanik yo‘l — pashsha, suvaraklar
orqali tarqaladi.
Patogenezi. Esherixiyalar keltirib chiqaradigan kasalliklarga esherixioz
kasalliklar deyiladi.  Ichak tayoqchasi  og‘iz orqali  organizmga tushsa, u
albatta, bolalar va kattalarda ichak kasalliklarini keltirib chiqaradi.
Ayrim O guruhidagi ichak tayoqchalari ham organizmda kasalliklar
keltirib chiqaradi va ular enteropatogen ichak tayoqchalari deyiladi (EPKP).
Enteropatogen ichak tayoqchasining bir  necha guruhlari tafovut etiladi:
1. I  guruh  —  bolalarda  kolienterit  kasalligini  keltirib  chiqara-
digan turlari (0111, 026, 055, 086 va b.).
2. II  guruh  —  ichburug‘ga  xos  kasalliklarni  keltirib  chiqara-
diganlari (025, 0124, 0143, 0144 va boshqa seroguruhlari).
3.  III  guruh  —  vaboga  o‘xshash  kasalliklarni  keltirib  chiqara-
diganlari (01, 05, 06, 078 va boshqa seroguruhlari).
Ichak tayoqchasi oziq-ovqatlarga tushib, ularda bo‘linib ko‘pa-
yishi  ham  mumkin.  Bunday  ifloslangan  oziq-ovqat  iste’mol  qilin-
gandan so‘ng ular ovqatdan zaharlanish kasalliklarini keltirib chiqa-
radi. Ichak tayoqchasi boshqa a’zolarga o‘tganda xoletsistit, sistit, sepsis
va boshqa kasalliklarni keltirib chiqaradi. Kolienterit nihoyatda yuqumli
bo‘lib, bolalar muassasalarida epidemik tus olishi mumkin.
Profilaktikasi. Shaxsiy gigiyena qoidalarga rioya qilish. Maxsus
profilaktikasi yo‘q.
Davosi. Antibiotiklar bilan davolanadi. Hozirgi vaqtda davolash
maqsadida koliðrotey fagi qo‘llanilmoqda va yaxshi natijalar bermoqda.

189
1. Ichak bakteriyalari oilasining asosiy belgilari qanday?
2. Esherixiyalarning antigenlik tuzilishi qanday?
3. Ichak tayoqchalarining organizmdagi roli qanday?
4. Ichak  tayoqchalari  organizmda  qanday  kasalliklarni  keltirib
chiqarishi mumkin?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Najas.
2. Qusuq moddasi.
Kerak  bo‘lgan  hollarda  burun  va  halqum  ajratmasi,  quloqdan
yiring, qon, siydik, murdalardan tegishli material olib tekshiriladi.
Reja va epidemiologik ko‘rsatma bo‘yicha oziq-ovqat, qo‘l, idish-
tovoq, o‘yinchoq va boshqalardan chayindi olib tekshiriladi.
Tekshirish materialini yig‘ish
Tekshirishning  asosiy  usullari
1. Mikroskopik.
2. Mikrobiologik.
3. Serologik.
Tekshirishning birinchi kuni. Yig‘ilgan tekshirih materiali Endo
yoki Levin muhitiga ekiladi.
Ekish quyidagicha olib boriladi: shisha piðetka yoki tayoqcha bilan
tekshirish  materiali  fiziologik  eritma  yoki  glitserin  aralashmasida
yaxshilab aralashtiriladi va piðetkada olib, oziqa muhit solingan Petri
kosachasiga tomiziladi. Petri kosachasining chetida u steril shpatel
bilan  aralashtiriladi,  shundan  so‘ng  shpatel  cho‘g‘lantirilmasdan
muhitning qolgan qismlariga shtrix holda ekiladi. Iloji boricha 2—3 ta
kosachadagi muhitga ekilgani ma’qul. Ekilgan muhitlar termostatga
37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
e
s
ti
l
g
il
%
3
i
k
o
y
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
i
n
s
a
j
a
n
g
5
—
3
-
a
r
a
n
i
r
)
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
m
s
i
q
0
7
,
n
i
r
e
s
ti
l
g
m
s
i
q
0
3
(
i
s
a
m
h
s
a
l
i
g
r
i
x
o
a
h
c
i
r
o
b
ij
o
li
g
n
i
n
s
a
j
a
N
.i
d
a
n
il
o
s
a
g
a
k
r
i
b
o
r
p
n
a
g
l‘
o
b
e
il
o
k
i
k
n
u
h
c
,
r
i
d
q
if
o
v
u
m
a
g
d
a
s
q
a
m
h
s
il
o
i
n
i
m
s
i
q
a
d
ti
r
e
t
n
-
r
‘
o
y
s
a
j
a
n
n
a
d
r
a
l
q
o
l
a
q
a
h
C
.i
d
a
n
a
lt
s
a
k
i
h
s
k
a
h
c
i
a
k
h
c
i
g
n
i
g
,
k
e
d
i
n
a
g
li
t
y
a
a
d
i
r
o
q
u
y
a
v
i
d
a
n
il
o
n
a
d
i
r
a
l
k
a
a
g
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
p
.i
d
a
li
r
o
b
u
y
a
g
a
y
i
r
o
t
a
r
o
b
a
l
b
i
n
il
o
s
.i
d
a
n
il
i
q
li
s
o
h
a
m
h
s
a
l
a
r
a
n
a
li
b
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
b
il
o
g
5
—
3
Najas.
Qusuq.
?
Nazorat  uchun  savollar

190
Tekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. Endo
oziqa mihitida ichak tayoqchasi yaltiroq metall, malinarangli, Levin
(EMS — eozin metilen sinkali agar) muhitida binafsharangli koloniya
hosil qilib o‘sadi. Shunday shubhali koloniyalarning 10 tasi tanlab
olinadi va kosachaning orqa tomonidan ularga raqamlar qo‘yib yoziladi.
Enteropatogen  ichak  tayoqchasini  boshqa  esherixiylardan  farqlash
uchun  buyum  oynachasida  OKA  polivalen  zardobi  bilan  har  bir
koloniya uchun alohida taxminiy agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi.
Reaksiya  qo‘yish  texnikasi:  buyum  oynachasi  yog‘sizlantirib
olinadi, shubhali koloniyalar soniga qarab buyum oynachasiga ham
shuncha raqamlar qo‘yiladi va har bir raqam oldiga bir tomchidan
OKA  zardobi  tomiziladi.  Zardob  ustiga  shubhali  koloniyalardan
ozginasini quyib aralashtiriladi.  Faqat agglutinatsiya bergan koloniya-
ning  ma’lum qismini  olib,  sof  kultura  ajratib  olish  uchun  qiyshiq
agarga ekiladi. 10 ta koloniyada ham agglutinatsiya bermasa, salbiy
javob  olindi,  deb  hisoblanadi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Ekilgan muhit tekshiriladi. Qiyshiq
agarda ichak tayoqchasi nam, yaltiroq, kulrang, ayrim hollarda xira
qatlam hosil qilib o‘sadi. Shulardan olib:
1. Sof kultura ekanligini aniqlash uchun surtma preparat tayyor-
lanadi va Gram usulida bo‘yab, mikroskopda tekshiriladi. Agar mikroskop
ostida ichak tayoqchalari ko‘rinsa, tekshirish ishlari davom ettiriladi.
2. Buyum  oynachasida  yana  OKA  polivalent zardobi  bilan
taxminiy agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Agar agglutinatsiya bo‘lsa,
reaksiya davom ettiriladi.
3. OKA polivalent zardob tarkibiga kiruvchi OKB, OKS, OKD,
OKE zardoblari bilan agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Qaysi birida
reaksiya bersa, shu zardob tarkibiga kiruvchi turdosh zardoblar bilan
agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi.
4. Ichak tayoqchasining turini aniqlash uchun turdosh zardoblar
bilan taxminiy agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi (masalan, 0
26
, 0
55
,
0
111
 va b.).
5. Saxarolitik xossasini aniqlash uchun Giss (laktoza, glukoza,
mannit, saxaroza va b.) muhitiga  ekiladi.
6. Antibiotikka  sezuvchanligi o‘rganiladi.
7.  To‘liq  farqlash  ishlarini  olib  borish  uchun  kengaytirilgan
agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Tirik kultura bilan kulturadagi
K-antigen, qizdirilgan kultura bilan O-antigen aniqlanadi. Kengay-
tirilgan  hajmdagi  agglutinatsiya  reaksiyasini  qo‘yish  uchun  qiyshiq
agarga 3—5 ml fiziologik eritma solib, mikrob chayindisi tayyorlab
olinadi va uni ikki probirkaga bo‘lib qo‘yiladi. Probirkalarning birini
suv hammomida 100°C haroratda 1 soat davomida qizdiriladi.

191
Kengaytirilgan agglutinatsiya reaksiyasi ikki qator probirkalarda
olib boriladi. Oka zardobi 1:1600 gacha suyultirilib chiqiladi. Birinchi
qatordagi probirkalarga tirik mikrob kulturasidan 2 tomchidan, ikkinchi
qator probirkalarga qizdirilgan mikrob kulturasidan 2 tomchidan solib
chiqiladi. Probirkalar chayqatilib termostatga 37°C haroratda 24 soat
qoldiriladi.
Tekshirishning  to‘rtinchi  kuni.  Natija  o‘qiladi.  Agar  uglevodli
muhitlarni  kislota  va  gazgacha  parchalasa,  kengaytirilgan  hajm
agglutinatsiya reaksiyasida qizdirilgan kultura qatoridagi tomizilgan
cho‘kma tirik kultura tomizilgan qatordagi cho‘kmadan 2 barobar
ortiq  bo‘lsa,  reaksiya  musbat  deyiladi  va  tekshirish  materialida
enteropatogen ichak tayoqchasi bor, deb hisoblanadi.
1. Esherixiylarni aniqlash uchun qanday tekshirish materiali olinadi?
2. Enteropatogen ichak tayoqchalari qanday zardoblar bilan farqlanadi?
3. Tirik va qizdirilgan esherixiya kulturalari bilan kengaytirilgan hajm-
dagi agglutinatsiya reaksiyasi nima  uchun qo‘yiladi?
19-bob.
  SALMONELLALAR
Salmonella avlodiga 2000 dan ortiq turdagi bakteriyalar kiradi.
Salmonellalar  keltirib  chiqaradigan  kasalliklarni  salmonellozlar
deyiladi. Salmonellalar morfologik, kultural va fermentativ xossalariga
ko‘ra bir-biriga o‘xshash, lekin antigenlik xossasiga ko‘ra, bir-biridan
farq qiladi.
Salmonellalar monopatogen va poliðatogen guruhlarga bo‘linadi.
Monopatogenlarga qorin tifi, A  va B paratiflar kiradi. Bu kasalliklar
bilan faqat odamlar kasallanadi. Poliðatogenlarga odam va hayvonlarda
kasallik chaqiruvchi qo‘zg‘atuvchilar kiradi.
Qorin tifi qo‘zg‘atuvchisini 1880-yili Ebert qorin tifi bilan o‘lgan
odam organizmidan ajratib olgan. Ashar va Bansod 1886-yili qorin
tifiga o‘xshash kasallik bilan kasallangan bemorning yiring va siydigidan
qorin tifi qo‘zg‘atuvchisiga o‘xshash mikroblarni aniqlaganlar. Ular
qorin tifi qo‘zg‘atuvchisining biokimyoviy xossasiga ko‘ra farqlanishini
aniqlashgan. Ularni A va B paratif qo‘zg‘atuvchilari, deb nomlashgan.
Keyinchalik shularga o‘xshash ko‘pgina mikroblar aniqlangan va ularni
ham salmonella avlodiga kiritishgan.
Morfologiyasi.  Barcha  salmonellalar  1,0—3,0×0,6—0,8  mkm
kattalikda bo‘lib, tayoqchasimon, surtmada tartibsiz joylashadi, Gram-
?
Nazorat  uchun  savollar

192
manfiy bo‘yaladi. Uchlari yumaloq, harakatchan, xivchinlari ðeretrix
joylashgan. Spora va kapsula hosil qilmaydi.
Kultural xossasi. Fakultativ anaerob  hisoblanadi. GPAda nozik,
yarimtiniq, biroz bo‘rtib chiqqan, yaltiroq koloniya hosil qilib o‘sadi.
GPSHda bir tekisda loyqalanadi. Endo, Ploskiryov muhitida salmonel-
lalar yaltiroq, rangsiz koloniya hosil qilib o‘sadi, chunki oziqa muhit
tarkibidagi laktozani parchalamaydi. Vismut-sulfit agarda 48 soatdan
keyin  ular  qora  rangli,  o‘zidan  keyin  dog‘  qoldiradigan  (A  para-
tifdan tashqari), yaltiroq koloniya hosil qilib o‘sadi. B paratif qo‘zg‘a-
tuvchisi 18—20 soat termostatda saqlangandan so‘ng xona haroratida
1—2 kunga qoldirilganda,  koloniya  atrofida shilimshiq doira hosil
qiladi.
Fermentativ  xossasi.  Salmonellalar  glukoza,  mannit,  maltozani
kislota  va  gazgacha  parchalaydi,  qorin  tifi  esa  ularni  kislotagacha
parchalaydi.
Salmonellalar laktoza va saxarozani parchalamaydi. Proteolitik
xossasiga ko‘ra qorin tifi, B paratif qo‘zg‘atuvchilari vodorod sulfid
hosil qiladi. Indol hosil qilmaydi, jelatinani suyultirmaydi. B paratif
qo‘zg‘atuvchisi lakmusli sutni ishqorlaydi.
Toksigenlik  xossasi.  Liðopolisaxarid  tabiatli  endotoksin  hosil
qiladi.
Antigenlik xossasi. 1934-yilda Kaufman salmonella zardoblari bilan
agglutinatsiya reaksiyasini qo‘yish natijasiga qarab barcha salmonella-
larni guruhlarga va turlarga bo‘ldi, antigenlik xossasiga ko‘ra diagnostik
sxemasini tuzdi. Salmonellalar 2 ta antigen saqlaydi: O va H-antigen
O-antigeni liðopolisaxaridprotein tabiatli, termostabil, formalin ta’si-
rida inaktivatsiyalanadi. H-antigen oqsil tabiatli, termolabil, spirt va
fenol ta’sirida inaktivatsiyalanadi, formalinga chidamli. Barcha sal-
monellalar O-antigeniga ko‘ra, A, B, C, D, E va boshqa guruhlarga
bo‘linadi. O-antigeni arab raqamlari bilan belgilanadi. H-antigeniga
ko‘ra ikki fazaga bo‘linadi. I faza kichik lotin harflari bilan belgilanadi.
II fazasi arab raqamlari bilan belgilanadi. Qorin tifi qo‘zg‘atuvchisi
Vi—X-antigenini saqlaydi.
Chidamliligi. Salmonellalar muhit ta’siriga ancha chidamli. 100°C
harorat ta’sirida shu zahoti, 60—70°C ta’sirida 10—15 daqiqadan so‘ng
nobud bo‘ladi. Past haroratga ancha chidamli. Toza suvda va muzda bir
necha oylab, tuzlangan va dudlangan go‘shtda 2 oygacha saqlanadi.
Qurishga chidamli, changda uzoq vaqt saqlanadi. Dezinfeksiyalanuvchi
moddalar ta’sirida bir necha daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi.
Patogenligi. Ko‘pgina salmonellalar odam, hayvon, parrandalarda
kasallik keltirib chiqaradi.

193
QORIN TIFI, A VA B  PARATIFNING QO‘ZG‘ATUVCHILARI
Infeksiya  manbayi.  Bemor  odam  va  bakteriya  tashuvchilar
hisoblanadi.
Tarqalish yo‘llari. Bilvosita aloqa (iflos qo‘l, idish-tovoq va b.),
suv, alimentar, mexanik yo‘llar orqali tarqaladi.
Patogenezi.  Kirish  darvozasi  bo‘lib  og‘iz  shilliq  pardasi  hisob-
lanadi.  Mikroblar  og‘iz  orqali  oshqozonga  o‘tadi,  u  yerda  qisman
oshqozon  shirasi  ta’sirida  nobud  bo‘ladi.  Shu  to‘siqlardan  o‘tgan
mikroblar ingichka ichakka o‘tadi va uning limfa tugunida so‘riladi.
U yerda bo‘linib ko‘payadi va bu inkubatsion davrda (10—14 kun)
sodir  bo‘ladi.  Shu  davrning  oxirida  qo‘zg‘atuvchi  limfa  tugunidan
qonga so‘riladi (bakteriyemiya) va butun organizmga tarqaladi. Bu
davrda qo‘zg‘atuvchilar ichki a’zolarning limfa, makrofag sistemasida,
jigarda, taloqda, suyak ko‘migida to‘planadi. Salmonellalar ko‘payish
uchun qulay sharoit bo‘lib hisoblangan o‘t pufagida to‘planadi, chunki
o‘t  suyuqligi  bu  bakteriyalarning  eng  sevimli  muhiti  hisoblanadi.
Bakteriyalar o‘t suyuqligi bilan yana ichakka o‘tadi va spetsifik qorin
tifi  yallig‘lanishlarini  keltirib  chiqaradi.  Bakteriyalar  qonga  o‘tgan
davrda  ular  o‘zidan  endotoksin  ajratadi  va  bu  toksin  organizmda
intoksikatsiyalarni keltirib chiqaradi. Bemorning harorati ko‘tariladi,
holsizlanib, tinkasi quriydi, boshi og‘riydi. Kasallikning 2-haftasi oxiri
va 3-haftasining boshida qo‘zg‘atuvchilar najas, siydik, so‘lak bilan
tashqi muhitga chiqa boshlaydi. Agar vaqtida davolanmasa, bemorlar
bakteriya tashuvchi bo‘lib qolishlari mumkin.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng uzoq vaqt davom etadi, immunitet
hosil bo‘ladi.
Profilaktikasi. Shaxsiy va umumiy gigiyena tartib va qoidalariga rioya
qilish, aholi orasida sanitariya maorifi ishlarini olib borishdan iborat.
Maxsus profilaktikasi. Tarkibida qorin tifi, A va B paratif antigeni
hamda qoqshol anatoksinini saqlovchi kimyoviy vaksina qo‘llaniladi.
Bundan tashqari, Vi-antigenini saqlovchi spirtli qorin tifi vaksinasi
qo‘llaniladi. Kasallik o‘chog‘ida aloqada bo‘lganlarga qorin tifi bak-
teriofagi  beriladi.
Davosi. Antibiotiklar va intoksikatsiyalarga qarshi preparatlar bilan
davolanadi.
OVQATDAN ZAHARLANISH (TOKSIKOINFEKSIYA)
Salmonellalar  bilan  ifloslangan  oziq-ovqatlarni  iste’mol  qilish
natijasida vujudga keladi.
Infeksiya manbayi. Kasal hayvon organizmida salmonellalar saq-
lovchi  hayvon,  parrandalar  hisoblanadi.

194
Tarqalish  yo‘li.  Salmonellalar  bilan  ifloslangan  go‘sht,  go‘sht
mahsulotlari, tuxum, sut, sut mahsulotlarini iste’mol qilganda yuqadi.
Ayniqsa,  endotoksin  to‘plangan  va  salmonellalar  bo‘linib  ko‘paygan
oziq-ovqatlarni iste’mol qilish xavfli hisoblanadi.
Patogenezi.  Tif  va  paratifoz  kasalliklariga  o‘xshash.  Toksikoz  va
oshqozon-ichak sistemasi kasalliklarining klinik belgilari yuzaga keladi.
Kasallik 4—5 kun davom etadi, ayrim hollarda kasallanib  o‘tgan bemorlar
bakteriya tashuvchi bo‘lib qoladilar.
Profilaktikasi.  Mollar  doimo  nazorat  ostida  bo‘lishi,  mollar  va
parrandalarni so‘yish, nimtalash vaqtida sanitariya holatini nazorat qilib
turish, shaxsiy va umumiy gigiyena qoidalariga rioya qilishdan iborat.
Maxsus profilaktikasi.  Toksikoinfeksiya  o‘chog‘idagi  odamlarga
salmonellozning polivalent bakteriofagi beriladi.
Davosi. Intoksikatsiyaga qarshi preparatlar beriladi, ko‘p miqdorda
suyuqlik yuboriladi, oshqozon yuviladi, huqna qilinadi, antibiotiklar
beriladi.
KASALXONA ICHI SALMONELLOZ INFEKSIYASI
Kasalxona ichi salmonelloz infeksiyasining asosiy qo‘zg‘atuvchisi
S. typhi murium hisoblanadi. Shuningdek, kasalxonada S. heidelberg,
S. derby va boshqa qo‘zg‘atuvchilar keltirib chiqarganligi qayd qilingan.
Bu  qo‘zg‘atuvchilarning  morfologik,  kultural  xossalari  bir-biriga
o‘xshash  va  boshqa  salmonellalardan  farq  qilmasa-da,  ular  uchun
xos ayrim biologik xususiyatlar mavjud. Masalan, kasalxona ichidagi
infeksiya qo‘zg‘atuvchilari ma’lum biovarlarga taalluqli bo‘lib, ular
oq sichqonlar uchun ancha patogen hisoblanadi.
Infeksiya manbayi. Ko‘pincha bakteriya tashuvchilar, ayrim hol-
larda bemorlar infeksiya manbayi hisoblanadi.
Tarqalish  yo‘li.  Bilvosita  aloqa,  ya’ni  o‘yinchoq,  idish-tovoq,
sochiq,  choyshab,  kam  hollarda  oziq-ovqat,  havo  changi  orqali
tarqaladi.
Patogenezi. Kasallik organizmning qarshilik kuchi susaygan hollarda,
ya’ni immunologik chidami susayganda yuzaga keladi. Qo‘zg‘atuvchi
organizmga og‘iz shilliq qavati va nafas yo‘li orqali tushadi va bu
patologik jarayonning yuzaga kelishi bilan namoyon bo‘ladi. Oshqozon-
ichak funksiyasining buzilishi, organizmning suvsizlanishi va nafas
a’zolari funksiyasining buzilishi, bakteriyemiya, septik asoratlar yuzaga
keladi. Bu kasallik bilan ko‘pincha bolalar kasallanadi.
Immuniteti. Kasallik keltirib chiqargan salmonellalarning aynan
shu serovariga nisbatan immunitet hosil bo‘ladi.

195
Profilaktika va davosi. Umumiy profilaktikasida davolash muassa-
salarida sanitariya-gigiyena qoidalarini qattiq nazorat qilish alohida
o‘rin tutadi. Sanitariya maorifi ishlarini olib borish muhimdir. Maxsus
profilaktikasida aloqada bo‘lganlarga salmonelloz polivalent bakterio-
fagi beriladi. Davosi simptomatik.
1. Salmonellalarning morfologik, kultural, fermentativ xossasi qanday?
2. Salmonellalarning tasnifi nimaga asoslangan?
3. Salmonellalar qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
1. Kasallikning birinchi haftasida qon olinib, gemokultura usulida
tekshiriladi.
2. Kasallikning ikkinchi haftasi yoki uchinchi haftasining boshida
qon olinib, serologik usulda Vidal reaksiyasi qo‘yiladi.
3. Kasallikning  uchinchi  haftasida  najas,  siydik,  o‘t  suyuqligi
olinib, kopro-urino kultura o‘stirish usulida tekshiriladi.
4. Bundan  tashqari,  murda  yorilganda  uning  suyak  ko‘migi,
a’zolar bo‘laklari va boshqalar olib tekshiriladi.
5. Toksikoinfeksiyada  qusuq  moddasi,  oshqozon  chayindisi,
ovqat qoldig‘i tekshiriladi.
MATERIALNI TO‘PLASH USULI
Qon. Steril shpris yordamida bemorning bilak venasidan 10—20 ml
qon olinadi va elektiv muhit (Rappoport yoki 10—20 % o‘t suyuqligi
qo‘shilgan  sho‘rva)ga  ekiladi.  Gaz  hosil  bo‘lishini  aniqlash  uchun
Rappoport mihitiga sterilizatsiya qilishdan avval suzgich solib qo‘yiladi.
Bemor isitmalayotgan vaqtda 10 ml qon olinadi, isitma tushganda
qonda bakteriyalar miqdori kam bo‘lganligi uchun 15—20 ml qon
olinadi.  Qon  kolbadagi  1:10  nisbatdagi  muhitga  (masalan,  10  ml
qonni 100 ml muhitga) ekiladi. Muhit termostatda qoldiriladi.
Ertasi kuni ekilgan muhit termostatdan olib tekshiriladi. Muhitda
o‘zgarish bor-yo‘qligiga qaramasdan Endo va Ploskiryov muhitlariga
ekiladi.
Kolbadagi muhitda bakteriyalar o‘sishi bo‘lmasa, termostatda yana
7 kungacha qoldiriladi. Petri kosachasidagi muhitlarda o‘sish bo‘lmasa,
har 2 kunda qaytadan Endo va Ploskiryov muhitlariga ekiladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

196
Najas  (bemor kasalxonaga
tushgandan to chiqib
ketgunga qadar tekshiriladi).
Agar 7 kun ichida o‘sish bo‘lmasa, salbiy javob beriladi. Agar
shubhali koloniyalar hosil bo‘lsa, sof kultura ajratib olinadi va umumiy
sxema asosida tekshirish ishlari o‘tkaziladi.
Siydikni,  yaxshisi,  steril  kateter  yordamida
olish  maqsadga  muvofiqdir.  Agar  bunday
olishning iloji bo‘lmasa, siydik chiqarish yo‘li
fiziologik  eritma  bilan  yuviladi,  siydikning
birinchi  qismi  to‘kib  tashlanadi.  Shundan
so‘ng steril idishga 20—50 ml siydik olinadi,
sentrifuga qilinadi yoki tindiriladi. Cho‘kmadan
olib Endo-Ploskiryov, vismut-sulfitli agar va
boyituvchi  selenitli  Myuller  yoki  Kaufman
muhitlariga ekiladi va 24 soatdan keyin dif-
ferensial-diagnostik  oziqa  muhitiga  ekiladi.
Ekilgan  muhitlar  termostatda  qoldiriladi.
Ertasi kuni shubhali koloniyalar o‘sgan bo‘lsa,
sof kulturasi ajratib olinadi va umumiy sxema
asosida tekshirish ishlari olib boriladi.
Siydik (bemor kasalxo-
nadan chiqib ketgunga
qadar tekshiriladi).
3—5 g olinib, bankaga yoki 30 % li glitserin
aralashmasiga  solinadi. Najas  differensial
diagnostik muhitlari bo‘lgan Endo, Ploskir-
yov, vismut sulfidli agar va differensial diag-
nostik muhitga ekish uchun boyituvchi selenitli
Myuller yoki Kaufman muhitlariga ekiladi.
Shunday qilib u differensial diagnostik muhit-
lariga 1 kun oralab ekiladi. Tekshirish materialini
glitserinli  aralashmada  6—8  soat,  yaxshisi,
muzlatgichda saqlash maqsadga muvofiq.
Ekish usuli. To‘plangan material glitserinli
aralashmada obdan aralashtiriladi va  shisha
tayoqcha yoki naycha yordamida bir tomchi
olib, Petri kosachadagi oziqa muhit chetiga
tomiziladi. Avval shpatel bilan muhit chetiga,
so‘ng butun oziqa muhit yuzasiga yoyiladi.
Shunday usul yordamida alohida koloniya hosil
qilinadi. Ekilgan muhitlar termostatda qoldi-
riladi. 18—24 soatdan keyin kosachalar ter-
mostatdan olinib tekshiriladi. Shubhali kolo-
niyalar hosil bo‘lganda, sof kultura ajratib
olinadi  va  qolgan  tekshirishlarni  umumiy
sxema asosida olib boriladi.  Shubhali kolo-
niyalar hosil bo‘lsa, salbiy natija, deb javob
beriladi.

197
Yaxshi ko‘rinib turgan rozeolasi bo‘lgan teri
spirt  bilan  artiladi,  fiziologik  eritma  bilan
yuviladi va steril skalpel bilan rozeola qiriladi
(skarifikatsiya qilinadi). Skarifikatsiya qilingan
joyga bir tomchi 10—20 % li o‘tli sho‘rva tomi-
ziladi va rozeola ichidagi modda bilan aralash-
tiriladi. Shu moddadan Paster pipetkasida  olib
uchi alangada kavsharlanadi va laboratoriyaga
jo‘natiladi. Laboratoriyada to‘plangan mate-
rial differensial-diagnostik muhitga va boyi-
tuvchi 10—20 % li sho‘rvaga ekiladi. Ekilgan-
larni termostatda qoldiriladi. Qolgan tekshi-
rishlar umumiy sxema asosida olib boriladi.
Rozeola ichidagi modda.
Suyak ko‘migi.
Qorin tifi va paratiflarning qo‘zg‘atuvchilari suyak
ko‘migida uzoq vaqt saqlanadi. Suyak ko‘migidagi
moddani olish uchun steril holatda punksiya
qilinadi. Olingan punksiyani boyituvchi muhitga,
so‘ngra  differensial-diagnostik  muhitga  ekib,
umumiy sxema asosida tekshiriladi (23-jadval).
O‘t suyuqligi.
O‘t  suyuqligi  kasallikning  birinchi  kunida,
isitmalayotgan  va  rekonvalessensiya  davri
davomida tekshiriladi. O‘t suyuqligi, asosan,
bakteriya tashuvchi va rekonvalessentni aniqlash
maqsadida  tekshiriladi.  O‘t  suyuqligi  steril
probirkalarga zond yordamida alohida A, B va
C porsiyalarda olinadi. Bu porsiyalarni alohida
yoki aralashtirmasdan ekish mumkin, chunki
o‘t suyuqligi salmonellalar uchun oziqa muhit
bo‘lib hisoblanadi. Olingan o‘t suyuqligi termo-
statda qoldiriladi. Ertasi kuni u differensial-
diagnostik muhitlarga ekiladi. Agar bu muhit-
larda u o‘smasa, qaytadan ekiladi. O‘t suyuqligi
10 kunga termostatda qoldiriladi va vaqt-vaqti
bilan differensial-diagnostik muhitlarga ekib
turiladi.  Shubhali  koloniya  hosil  bo‘lsa,  u
umumiy sxema asosida tekshiriladi.
Qusuq moddasi.
Qusuq moddasi steril hovonchada fiziologik
eritmada 1:10 nisbatda suyultiriladi, yuqori
qismidan 2—3 tomchi olib, differensial-diag-
nostik va boyituvchi muhitga ekiladi. Qolgan
tekshirish ishlari umumiy sxema asosida olib
boriladi. Qusuq moddasi va oshqozon chayindisi
toksikoinfeksiyada  tekshiriladi.  U  kislotali
sharoitga ega bo‘lganligi uchun ekishdan oldin
5—10 % li natriy bikarbonat bilan neytrallanadi.

198
23-jadval
Tif va paratif qo‘zg‘atuvchilarining antigenlik tuzilishi
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Bakteriologik.
2. Serologik.
Tekshirishning  birinchi  kuni.  Tayyorlangan  tekshirish  materiali
differensial-diagnostik va boyituvchi muhitlarga ekiladi. Tekshirish
materiali Ploskiryov va vismut sulfidli agarga Endo muhitiga nisbatan
Oziq-ovqatlar.
Suyuq va yarimsuyuq mahsulotlar yaxshi-
lab aralashtiriladi. 2—3 tomchi olib diffe-
rensial-diagnostik va boyituvchi  muhitga
ekiladi.  Yirik  mahsulotlardan  esa  steril
pichoq yoki skalpel bilan chuqur qismidan
5—10 g olib, steril hovonchada fiziologik
eritma 1 : 5 yoki 1 : 10 nisbatda suyultiri-
ladi, so‘ngra 2—3 tomchi olib differensial-
diagnostik va boyituvchi muhitlarga ekiladi.
Agar  shubhali  koloniyalar  hosil  bo‘lsa,
umumiy sxema asosida tekshirish ishlari
o‘tkaziladi.
A’zolardan  ayrim  bo‘laklar,  jigar,  taloq,
buyrak, ingichka ichakdan esa bo‘lakcha, qon
va o‘t suyuqligi tegishli ravishda tekshirish
uchun olinadi. A’zolardan bo‘lakchalar steril
qaychi va pinset yordamida olinadi, so‘ngra
steril  idishga  solinadi.  So‘ngra  ular  steril
hovonchada eziladi va differensial-diagnostik
va  boyituvchi  muhitga  ekiladi. Shubhali
koloniyalar  hosil  bo‘lgan  bo‘lsa, umumiy
sxema asosida tekshirish ishlari o‘tkaziladi.
Murda yorilganda olingan
material.
r
a
l
a
ll
e
n
o
m
l
a
S
i
h
u
r
u
g
-
r
a
l
n
e
g
it
n
a
-
)
k
it
a
m
o
s
(
r
a
l
n
e
g
it
n
a
-
a
z
a
f
-
1
a
z
a
f
-
2
fi
t
a
r
a
p
2
1
,
2
,
1
a
—
fi
t
a
r
a
p
2
1
,
5
,
4
,
1
b
2
,
1
if
it
n
i
r
o
Q
)
i
V
(
,
2
1
,
9
,
1
d
—
A
B
A
B
O
O
H

199
ikki baravar ko‘p ekiladi. Chunki birinchisida  o‘sishga to‘sqinlik qiluv-
chi omillar bo‘ladi. Boyituvchi muhitga 1:5 nisbatda ekiladi. Termostatda
37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Tekshirishning  ikkinchi  kuni.  Oziq  muhitlarini  termostatdan
18—24 soatdan keyin olinadi va shubhali koloniyalar o‘rganiladi. Bir
necha (5—6) shubhali koloniyadan namuna olib, Olkenitskiy yoki Rassel
muhitiga ekiladi. Bu muhitlarga namuna quyidagicha ekiladi: shubhali
koloniyadan olib, sekin-asta probirka devoriga tekkizmasdan konden-
satsion suyuqligida aralashtirilib, yuqoriga qarab shtrix qilib ekiladi  va
gaz hosil bo‘lishini aniqlash uchun ekishga muhit markazidan uning
tubigacha sanchiladi.
Ekilgan muhit termostatda qoldiriladi. Agar tekshirish materiali
boyituvchi  muhitga  ekilgan  bo‘lsa,  u  holda  differensial-diagnostik
muhitiga qaytadan ekiladi. Qolgan ishlar umumiy sxema asosida olib
boriladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Ekilgan muhit termostatdan olib
tekshiriladi. Jamlangan Olkenitskiy yoki Rassel muhitining tarkibida
laktoza,  glukoza,  mochevina  va  indikator  mavjud.  Anaerobioz
sharoitda glukoza parchalanadi. Shuning uchun bunda muhitning
qiyshiq qismi o‘zgarmasdan, tik qismining rangi indikatorga moslashib
o‘zgaradi. Salmonellalar laktoza va mochevinani parchalamaydi. Agar
muhitning barcha qismlari o‘zgarsa, salmonellalar yo‘q, deb javob
beriladi.
Shundan  so‘ng  faqat  glukozasi  parchalangan  muhitlargina
tekshiriladi:
1. Surtma preparat tayyorlab, Gram usulida bo‘yaladi va mikros-
kop ostida tekshiriladi. Agar Grammanfiy tayoqchasimon bakteriyalar
ko‘rinsa, tekshirish ishlari davom ettiriladi.
2. Saxarolitik xossasini o‘rganish uchun Giss qatoriga ekiladi.
3. Proteolitik  xossasini  o‘rganish  uchun  lakmusli  sutga  va
indikator  qog‘ozi  o‘rnatilgan  go‘sht-peptonli  sho‘rvaga  ekiladi.
Ekilgan muhitlar termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
4. Salmonellalarni farqlash uchun agglutinatsiya reaksiyasi o‘t-
kaziladi. Buyum oynachasi ustida polivalent (A, B, C, D, E) zardobi
bilan agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Agar reaksiya musbat bo‘lsa,
shu zardob tarkibiga kiruvchi guruh qon zardoblari bilan alohida
agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Ularning birida agglutinatsiya
reaksiyasi  bersa,  O-antigen  va  H-antigenining  birinchi  faza  va
ikkinchi  faza  zardoblari  bilan  agglutinatsiya  reaksiyasi  qo‘yiladi
(24-jadval).
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Natija o‘qiladi.

200
24-jadval
Salmonellalarning fermentativ xossasi
Izoh:  K—kislotagacha; kg—kislota  va  gazgacha  parchalaydi;
I—ishqorlaydi.
5. Fagga sezuvchanligi aniqlanadi. 1-usul. Petri kosachasiga
20—25 ml go‘sht-peptonli agar quyiladi va termostatda qopqog‘i
ochiq holda quritiladi. Kosacha orqa tomondan sektorlarga bo‘linadi
va har bir sektorga fagning nomi yoziladi. 4—6 soat turgan sho‘rvadagi
kultura o‘rganiladi, chunki u ko‘p miqdorda Vi-antigenini saqlaydi.
Agar ustida 8—10 tomchi sho‘rvadagi kulturadan tomiziladi va shisha
shpatel bilan butun oziqa muhit yuzasiga yoyiladi. Ekilgan muhit
qopqog‘i ochiq holda termostatda quritiladi. Har bir sektorga ma’lum
fag tomiziladi. Tomchi qurigandan keyin termostatda 18—24 soat
qoldiriladi. Natija  kosachaning orqa tomonidan o‘qiladi.
Tekshirilayotgan kultura qaysi turdagi fagga mos bo‘lsa, u lizisga
uchrab tiniq zona hosil qiladi.
2-usul. Oziqa muhitga tekshirilayotgan kultura tomizib chiqiladi.
Har bir shunday tomchi qurigandan keyin uning ustiga ma’lum fag
turi tomiziladi. Termostatda qoldiriladi. Ertasi kuni natija o‘qiladi.
1. Qorin tifi, paratif va toksikoinfeksiyada qanday tekshirish materiallari
olinadi?
2. Gemokultura usuli kasallikning  qaysi davrida qo‘llaniladi?
3. Tif va paratif kasalligining qaysi davrida najas va siydik olinadi?
4. Tekshirish materiali qanday  differensial-diagnostik muhitlariga ekiladi?
5. Monoretseptor O-zardobi va H-zardobi bilan nima aniqlanadi?
-
a
y
i
r
e
t
k
a
B
i
r
u
t
g
n
i
n
T
S
E
T
if
it
n
i
r
o
Q
—
K
—
K
g
k
—
+
g
k
—
fi
t
a
r
a
p
A
—
g
k
—
g
k
g
k
— —
K
—
fi
t
a
r
a
p
B
—
g
k
—
g
k
g
k
—
+
I
—
Laktoza
Glukoza
Saxaroza
Mannit
Maltoza
Indol
Lakmusli
sut
Jelatina
H
2
S
?
Nazorat  uchun  savollar

201
Qorin tifi va paratifning serologik diagnostikasi
Vidal reaksiyasi. Kasallikning ikkinchi haftasida qonda infeksiyaga
qarshi  antitelolar  hosil  bo‘ladi.  Ularni  aniqlash  uchun  bemorning
qon  zardobi  olinib,  kengaytirilgan  hajmli  agglutinatsiya  reaksiyasi
qo‘yiladi.  Antigen  sifatida  o‘lik  salmonella  kulturasidan  iborat
diagnostikum qo‘llaniladi. Reaksiyani qo‘yish uchun bemorning qon
zardobi, diagnostikumlar, fiziologik eritma, probirkalar kerak bo‘ladi.
Bemor barmog‘i yoki venasidan steril probirkaga 2—3 ml qon
olinadi va laboratoriyaga jo‘natiladi. Laboratoriyada probirkani termo-
statda 37°C haroratda 20—30 daqiqa qoldiriladi, qon ivigandan keyin
Paster piðetkasi yordamida probirka devoridan ajratib olinadi va 30—
40 daqiqaga muzlatgichda qoldiriladi. Ajralgan zardob alohida probirkaga
solinadi. Zardobni ajratib olish uchun qonni sentrifugalash ham mumkin.
Infeksion  jarayon  yuzaga  kelgan  organizmda  tegishli  antigenga
nisbatan O va H-antitelolar hosil bo‘ladi. O-antigen birinchi bo‘lib
hosil bo‘ladi va tezda yo‘qoladi. H-antitelolar uzoq vaqt saqlanib qo-
ladi. O va H-antigeni bilan qo‘yilgan agglutinatsiya reaksiyasining
musbat bo‘lishi  kasallik borligidan dalolat beradi, faqat H-antigeni
bilan reaksiyaning musbat bo‘lishi kasallanib o‘tganlikdan yoki em-
langanlikdan  dalolat  beradi.  Shundan  kelib  chiqqan  holda  Vidal
reaksiyani O va H-antigenlari bilan birga qo‘yish lozim.
Qorin  tifi  va  A  va  B  paratif  kasalliklarining  belgilari  o‘xshash
bo‘lganligi  uchun  kasallik  tabiatini  aniqlashda,  salmonellalarning
qorin  tifi  hamda  A  va  B  paratif  diagnostikumlaridan  bir  vaqtning
o‘zida foydalaniladi.
Reaksiya ikki usulda — tomchi va hajmli usullarda olib boriladi.
Amaliyotda ko‘pincha hajmli agglutinatsiya  usuli qo‘llaniladi. Hajmli
agglutinatsiya reaksiyasining qatori antigenlar miqdoriga teng bo‘lishi
kerak. Bemorning ajratib olingan qon zardobidan ishchi eritma tayyorlab
olinadi. Buning uchun alohida probirkaga 0,1 ml bemor qon zardobi va
4,9 ml fiziologik eritma solinadi. Bunda zardob 1:50 nisbatda suyuladi.
3 qatorda 5 tadan probirka olinadi va hammasiga 1 ml.dan fiziologik
eritma solib chiqiladi. Birinchi probirkaga 1 ml ishchi eritmadan solib,
yaxshilab aralashtiriladi va piðetkaga so‘rib olinadi va ikkinchi probirkaga
solinadi, aralashtirilib ikkinchidan uchinchiga, uchinchidan to‘rtin-
chiga va to‘rtinchidan 1 ml olib dezinfeksiyalovchi moddaga to‘kiladi.
Bunday ish qolgan qatorlarda ham takrorlanadi. So‘ng 1-qatorning
barcha probirkalariga qorin tifi, 2-qatorga A paratif, 3-qatorga B paratif
diagnostikumidan 2 tomchidan solib chiqiladi. Probirkalarni termostatda
37°C haroratda 18—24 soat qoldiriladi. Bunda zardob 1:100, 1:200,
1:400, 1:800 nisbatga suyuladi.
.

202
Vaqt  o‘tgach,  termostatdan  olib  natija  o‘qiladi.  Agar  qatordagi
antigen antiteloga mos bo‘lsa, shu qatorda donador cho‘kma hosil bo‘ladi.
Agar 1:100 nisbatga suyultirilgan zardob probirkalarda aggluti-
natsiya bersa, reaksiya shubhali hisoblanadi. Shuning uchun reaksiya
5—7 kundan keyin qaytadan qo‘yiladi. Bemorlarda reaksiya qo‘yilganda
antitelo titri ortadi, emlangan va kasallanib o‘tganlarda esa titr o‘z-
garmaydi.
Organizmga Vi-antigeni yuqori bo‘lgan qorin tifi qo‘zg‘atuvchisi
tushganda bemor qonida Vi-agglutininlar hosil bo‘ladi. Ular kasal-
likning  ikkinchi  haftasidan  boshlab  aniqlanadi,  lekin  ularning  titri
1:19 dan ortmaydi. Vi-antiteloning aniqlanishi organizmda qorin tifi
qo‘zg‘atuvchisi  borligidan  dalolat  beradi.  Bu  holat  epidemiologik
ahamiyatga ega bo‘lib, bakteriya tashuvchini aniqlashda katta yordam
beradi.
Vi-gemagglutinatsiya reaksiyasi. Bu reaksiya antiteloni aniqlay-
digan eng aniq reaksiya hisoblanadi. Ushbu reaksiya shunga asoslan-
ganki, odam va qo‘y eritrotsitlari maxsus usulda ishlov berilganda,
o‘z yuzasiga Vi-antigenlarni adsorbsiyalashi mumkin va natijada
o‘ziga mos Vi-antitelolarni agglutinatsiyalash qobiliyatiga ega bo‘ladi.
O‘z  yuzasiga  antigenlarni  adsorbsiyalagan  eritrotsitlar  eritrotsitar
diagnostikum deyiladi.
Vi-gemagglutinatsiya reaksiyasini qo‘yish uchun quyidagilar ke-
rak  bo‘ladi:  1)  1—2  ml  bemorning  qon  zardobi;  2)  salmonelloz
eritrotsitar Vi-diagnostikumi; 3) Vi-zardobi; 4) O-zardobi; 5) fizio-
logik  eritma.  Reaksiya  agglutinatsiya  probirkasida  yoki  plastmassa
plastinkalarda olib boriladi.
Vidal reaksiyasidek bemordan qon olinib, uning zardobi ajratib
olinadi. Zardob 1:10 dan 1:160 gacha suyultiriladi. Har bir suyultirish
darajasidan 0,5 ml.dan probirka yoki plastinkadan botiqlikka soli-
nadi va  ularning  ustida  0,25 ml eritrotsitar diagnostikum solinadi.
Reaksiya 0,75 ml hajmda qo‘yiladi.
Taqqoslash  sifatida:  1)  standart  agglutinatsiyalovchi  monore-
tseptor Vi-zardobi+diagnostikum zardob titrigacha musbat bo‘lishi
kerak;  2)  fiziologik  eritmadagi  diagnostikumning  (nazorat)  reak-
siyasi manfiy bo‘ladi.
Eritma  yaxshilab aralashtiriladi  va termostatda  37°C  haroratda
2  soatga, so‘ng  xona  haroratida 18—24 soat qoldiriladi.
Natija nazorat probirkalaridan boshlab o‘qiladi. Diagnostikum-
ning  agglutinatsiyalanish  darajasiga  qarab  reaksiya  o‘qiladi.  Natija
quyidagicha baholanadi:
++++  Eritrotsitlar  to‘liq  agglutinatsiyalanadi,  cho‘kma  soya-
bonga o‘xshash bo‘ladi.

203
+++  «Soyabon»  aniq  emas,  hamma  eritrotsitlar  cho‘kmaga
tushmaydi.
++  «Soyabon» bilinar-bilinmas agglutinatsiyalangan eritrotsit-
lar  ko‘rinib  turadi.
—  Eritrotsitlar tugmasimon cho‘kma hosil qiladi va unday reak-
siya manfiy hisoblanadi.
1. Kasallikning qaysi davrida Vidal reaksiyasi qo‘yiladi?
2. Vidal reaksiyasi qo‘yish uchun nimalar kerak?
3. Vidal reaksiyasida qanday diagnostikumlar qo‘llaniladi?
4. Serologik reaksiyalardan qaysi biri sezgir reaksiya hisoblanadi?
5. Vi-gemagglutinatsiya reaksiyasida diagnostikum sifatida nima olinadi?
6. Vi-gemagglutinatsiya reaksiyasining ahamiyati qanday?
20-bob.
 SHIGELLALAR
Dizenteriya qo‘zg‘atuvchisini 1891-yilda A. V. Grigoryev va 1898-
yilda yapon olimi Shiga aniqlagan. Keyinchalik mana shu avlodga ki-
ruvchi bakteriyani 1900-yilda Fleksner, 1915-yilda Zonne, 1917-yilda
Shtutser-Shmis, 1934-yilda Larj-Saks kabi olimlar aniqlagan.
Xalqaro tasnifga ko‘ra, dizenteriya kasalligini chaqiruvchi mikrob-
larga Shiga nomi berilib, Shigella avlodiga kiritilgan.
Morfologiyasi.  Shigellalar  tayoqchasimon  (2—3×0,4—0,6  mk),
uchlari yumaloq, harakatsiz bo‘lib, spora va kapsula hosil qilmaydi,
Grammanfiy bo‘lib bo‘yaladi.
Kultural xossasi. Fakultativ anaerob hisoblanadi. Oziqa muhitiga
talabchan emas. Endo, Ploskiryov EMS muhitlarida o‘rtacha, yarim-
tiniq, kulrang, yumaloq, 1,5—2 mm  S  shaklli  koloniya  hosil  qilib
o‘sadi. Zonne turi esa yirik, yassi, xira, chetlari g‘adir-budur. R shaklli
koloniya hosil qilib o‘sadi. Suyuq oziqa muhitida loyqalanish, R shaklli
cho‘kma hosil qilib o‘sadi.
Fermentativ xossasi. Shigellalarda fermentativ xossasi yaxshi na-
moyon bo‘lmaydi. Laktoza va saxarozani parchalamaydi. Zonne shigel-
lasi esa 2—3 kunlarda ularni kislotagacha parchalaydi. Glukoza va mal-
tozani kislotagacha parchalaydi. Mannitni faqat Fleksner, Boyd, Zonne
shigellalari kislotagacha parchalaydi. Proteolitik xossasiga ko‘ra, indol
va vodorod sulfidni hosil qilishi doimiy emas, sutni ivitadi, jelatinani
suyultirmaydi. Mannitni parchalashiga qarab, barcha shigellalar mannitni
parchalovchi va mannitni parchalamaydiganlarga bo‘linadi (25-jadval).
?
Nazorat  uchun  savollar

204
25-jadval
Zonne shigellasining biovariantlari
       
Izoh: «+» parchalaydi; «—» parchalamaydi.
(+) 3—5 kundan keyin parchalaydi.
Mannitni  parchalamaydigan  shigellalarga  Grigoryev-Shiga,
Shtutser-Shmis, Larj-Saks shigellalari kiradi. Mannitni parchalovchi-
larga shigellalarning Fleksner, Boyd, Zonne turlari kiradi (26-jadval).
26-jadval
Shigellalarning fermentativ xossasi
Hozirgi vaqtda Zonne shigellasi to‘rtta fermentativ turga bo‘linadi.
Ular ramnoza va ksilozani parchalashiga ko‘ra, bir-biridan farqlanadi.
Toksigenligi.  Endotoksin  ishlab  chiqaradi.  Shig  shigellasi  esa
endotoksindan tashqari, yana ekzotoksin ham ishlab chiqaradi va bu
toksin neyrotoksik ta’sir ko‘rsatadi.
i
r
u
t
a
ll
e
g
i
h
S
T
S
E
T
.
A
a
g
i
h
S
-
v
e
y
r
o
g
i
r
G
—
K
— — K K
—
— —
s
i
m
h
S
-
r
e
s
t
u
t
h
S
—
K
— — K K
—
+
— —
s
k
a
S
-
jr
a
L
—
K
— — K K
—
+ —
r
e
n
s
k
e
l
F
.
B
—
K
— K K K
—
+
—
+
—
d
y
o
B
.
M
—
K
— K K K
—
— —
e
n
n
o
Z
.
M
.
D
K
5
—
2
i
n
u
k
K
6
—
5
i
n
u
k
K
K K K
—
— —
Laktoza
Glukoza
Saxaroza
Mannit
Maltoza
Indol
Sut
Jelatina
H
2
S
r
a
v
o
i
B
a
z
o
n
m
a
R
a
z
o
li
s
K
I
+
—
I
I
+
—
I
I
I
+
+
V
I
+
+

205
Antigenligi. Guruh va turga xos antigenlarni saqlovchi somatik
O-antigenini saqlaydi. Xalqaro tasnifga ko‘ra shigellalar to‘rt guruhga
bo‘linadi va lotincha A, B, C, D harflari bilan belgilanadi.
A  guruhiga:  1)  Grigoryev-Shiga;  2)  Shtutser-Shmis;  3)  Larj-
Saks va 8—10 provizorlari kiradi. Bu guruhga kiruvchi a’zolar faqat
tur antigenini saqlaydi va arab raqamlari bilan belgilanadi.
B  guruhiga  Fleksner  shigellasi  kiradi.  U  murakkab  antigenlik
tuzilishiga  ega.  U  tur  antigenini  saqlaydi  va  rim  raqamlari  bilan
belgilanadi  hamda  guruh  antigenini  saqlab,  arab  raqamlari  bilan
belgilanadi. Fleksner shigellasining 6 ta serovarianti mavjud.
C guruhiga Boyd shigellasi kiradi, uning tur antigeni bo‘lib,
15 ta serologik turi mavjud.
D  guruhiga  Zonne  shigellasi  kiradi,  uning  turiga  xos  antigeni
mavjud (27-jadval).
27-jadval
Shigella avlodining tasnifi
h
u
r
u
G
r
u
T
r
a
v
o
r
e
S
-
r
a
v
o
r
e
S
i
d
l
o
it
n
a
i
r
a
v
n
a
g
li
r
it
r
a
q
s
i
Q
n
e
g
it
n
a
i
h
s
il
i
z
u
t
A
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
B
1
2
3
4
5
6
x
y
a
1
b
1
a
2
b
2
a
3
b
3
c
3
a
4
b
4
,
4
:
I
,
6
:
I
,
4
,
3
:
I
I
,
8
,
7
:
I
I
,
8
,
7
,
6
:
I
I
I
,
6
,
4
,
3
:
I
I
I
,
6
:
I
I
I
,
4
,
3
:
V
I
,
6
:
V
I
,
8
,
7
:
V
,
—
:
I
V
,
8
,
7
:
—
,
4
,
3
:
—
S. dysenteriae
S. flexneri

206
Chidamliligi. 100°C harorat ta’sirida shu zahoti, 60°C haroratda
20—30 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Past haroratga chidamli, ariq
suvida 3 oy, ho‘l meva va sabzavotlarda 10—15 oy saqlanadi. Tik quyosh
nuri ta’sirida 2—3 soatdan keyin, Shiga turi esa 20 daqiqadan so‘ng
nobud bo‘ladi. Dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida 20—30 daqiqadan
keyin nobud bo‘ladi. Tashqi muhit omillari ta’sirida A guruhiga kiruvchi
turlari chidamsiz bo‘lib, Zonne turi esa ancha chidamli.
Patogenligi. Maymundan tashqari boshqa hech qanday hayvon
dizenteriya qo‘zg‘atuvchilariga sezgir emas. Laboratoriya hayvonlaridan
quyon va oq sichqonlarga bakteriyalar yuborilganda, intoksikatsiyaga
va o‘limga olib keladi.
Infeksiya manbayi. O‘tkir va surunkali shakldagi bemor va bak-
teriya tashuvchilar hisoblanadi.
Tarqalish yo‘llari. Alimentar, suv, sabzavot va mevalar, bilvosita
aloqa, mexanik yo‘l orqali tarqaladi.
Patogenezi. Og‘iz shilliq pardasi orqali tushadi. Oziq-ovqatlar bilan
organizmga kirib ichakka  tushadi va uning epiteliy shilliq qavatiga o‘tadi,
bu  yerda  bo‘linib  ko‘payadi.  Ular  ichakda  qisman  nobud  bo‘ladi.
Parchalanganda endotoksin hosil qiladi. Bu toksin esa yo‘g‘on ichak
shilliq qavati sezuvchanligini oshiradi, qon tomirlari o‘tkazuvchanligini
kuchaytiradi va endotoksin qonga so‘rilib, natijada intoksikatsiyani yuzaga
keltiradi. Ichak shilliq qavati yallig‘lanish natijasida shishadi, nekrozga
uchraydi,  gemorragiya  yuzaga  keladi.  Bundan  tashqari,  endotoksin
markaziy nerv sistemasiga ta’sir ko‘rsatadi, yiring aralash ich ketadi.
Shiga  shigellasi  keltirib  chiqargan  kasallik  juda  og‘ir  o‘tadi,  u
yo‘g‘on ichak shilliq qavatiga chuqur kiradi, qizarish va shish hosil
C
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
1
1
2
1
3
1
4
1
5
1
D
S. boydii
S. sonnei

207
qiladi. Ular ajratgan ekzotoksin og‘iz intoksikatsiyani yuzaga keltiradi.
Bemorning qorni og‘riydi, shilliq va qon aralash ich ketadi, najas
yashil rangga kiradi. U holsizlanadi, ishtahasi yo‘qoladi, tinkasi quriydi
va  boshqa  salbiy  holatlar  kuzatiladi. Kasallikning  yuzaga  kelishi
organizmga kirgan qo‘zg‘atuvchining dozasiga bog‘liq.
Immuniteti. Odamda dizenteriya infeksiyasiga qarshi tabiiy himoya
vositasi mavjud. Kasallikdan so‘ng kuchsiz immunitet yuzaga keladi.
Zonne  shigellasi  keltirib  chiqargan  kasallikdan  so‘ng  esa  umuman
immunitet  hosil  bo‘lmaydi.  Birinchi  guruhga  kiruvchi  dizenteriya
shigellalari (Grigoryev-Shiga) keltirib chiqargan kasalliklardan so‘ng
ancha mustahkam antitoksik immunitet hosil bo‘ladi.
Profilaktikasi.  Bemorlarni  vaqtida  aniqlash,  ajratib  qo‘yish,
gospitalizatsiya qilish, vaqtida tashxis qo‘yish, dezinfeksiya ishlarini
olib borish va aholi orasida sanitariya maorifi ishlarini olib borish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Maxsus profilaktikasi. Buni qo‘llash natija bermaydi. Bemorlar
bilan muloqotda bo‘lganlarga dizenteriya bakteriofagi beriladi.
Davosi.  Komplekslashgan. Sulfanilamid  va  antibiotiklar  bilan
davolanadi. Spetsifik  davosi yo‘q.
1. Shigella avlodiga kiruvchi dizenteriya qo‘zg‘atuvchilarini  bayon eting.
2. Qaysi uglevodni parchalashiga qarab dizenteriya qo‘zg‘atuvchisi necha
guruhga bo‘linadi?  Bu guruhlarga qaysi  qo‘zg‘atuvchilar  kiradi?
3. Shigellalar qaysi yo‘l orqali organizmga tushadi va ichakning qaysi
qismini shikastlaydi?
4. Qaysi shigella R shaklli koloniya  hosil qilib o‘sadi?
5. Qaysi shigella tur va guruh antigeniga ega?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Najas.
2. Seksion material.
3. Oziq-ovqatlar.
Tekshirish  materialini  yig‘ish
?
Nazorat  uchun  savollar
-
il
o
b
a
l
h
s
o
b
n
a
d
i
r
a
l
n
u
k
i
h
c
n
i
r
i
b
g
n
i
n
k
il
l
a
s
a
k
l
a
i
r
e
t
a
M
i
k
n
u
h
c
,
r
u
r
a
z
h
s
il
o
i
n
i
m
s
i
q
i
h
c
n
i
r
i
b
g
n
i
n
s
a
j
a
N
.i
d
a
n
n
a
d
s
a
j
a
N
.i
d
y
a
lt
s
a
k
i
h
s
i
n
k
a
h
c
i
n
o
‘
g
‘
o
y
r
a
l
a
ll
e
g
i
h
s
3 5
—
-
a
r
o
b
a
l
,
b
il
o
s
a
g
a
m
h
s
a
l
a
r
a
il
n
i
r
e
s
ti
l
g
a
v
i
d
a
n
il
o
g
-
z
u
v
o
q
n
a
g
n
a
lr
o
y
y
a
t
n
a
d
m
i
s
n
i
m
u
l
A
.i
d
a
li
t
a
n
‘
o
j
a
g
a
y
i
r
o
t
Najas.

208
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikrobiologik.
2. Serologik.
Tekshirishning birinchi kuni. Agar tekshirishga keltirilgan najasning
shilliq, yiringli va qonli qismlari bo‘lsa, undan bakteriologik qovuzloq
yordamida material olinib, fiziologik eritmada chayiladi va differensial-
diagnostik oziqa muhitlariga ekiladi. Glitserin aralashmasida keltirilgan
najas yaxshilab aralashtiriladi va differensial-diagnostik muhitga shpatel
bilan ekiladi. Shigellalar uchun differensial-diagnostik muhit bo‘lib
Ploskiryov, Endo va EMS muhitlari hisoblanadi. Alohida koloniyalar
hosil bo‘lishi uchun muhit oziqa qo‘yilgan Petri kosachasi termostatda
quritib  olinadi.  So‘ng  muhitga  tekshirish  materialidan  bir  tomchi
solinib, shpatel yordamida oziqa muhiti yuzasiga yoyib ekiladi. Ikki
yoki uchta kosachaga ekilganda har safar tekshirish materialini yangidan
olish lozim. Bu esa shigellalarni ajratishga imkon yaratadi. Dizenteriyani
davolashda turli xil antibiotiklar, masalan, levomitsetin, sintomitsin
kabilarning  qo‘llanilishi  natijasida  qo‘zg‘atuvchilar  bu  antibiotikka
chidamli  bo‘libgina  qolmay,  balki  bu  antibiotiklarga  bog‘liq  ham
bo‘lib  qoladilar.  Shuning  uchun  muhitlarga  ko‘p  qo‘llaniladigan
antibiotiklar qo‘shish tavsiya etiladi. Parallel holda tekshirish materiali
boyituvchi muhit — selinitli sho‘rvaga 1:4, 1:5 nisbatda qilib ekiladi.
Barcha ekilgan muhitlarni termostatda 37°C haroratda qoldiriladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan oziqa muhitlar termostatdan
olib  ko‘zdan  kechiriladi.  Bu  oziqa  muhitlarda  bakteriyalar  o‘rta
o‘lchamli yarimtiniq, kulrang koloniyalar hosil qiladi. Zonne shigella
turi esa yirikroq, yassi, xira, chetlari g‘adir-budur, R shaklli koloniya
hosil qiladi. Shunday shubhali koloniyalardan 4—6 tasi olinib, sof
kulturani ajratib olish uchun Rassel muhitiga shtrix qilib va sanchib
ekiladi (parallel holda selenitli sho‘rvadan olib, differensial-diagnostika
muhitlariga ekiladi). Ekilgan muhit termostatda 37°C haroratda 24 soat
qoldiriladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Ekilgan oziqa muhiti termostatda
olinib, ko‘zdan kechiriladi. Laktozani parchalamagan bo‘lsa, ya’ni
muhitning qiyshiq qismi o‘zgarmasdan, tik qismi o‘zgargan bo‘lsa,
tekshirish davom ettiriladi.
a
g
a
k
r
i
b
o
r
p
,
i
d
a
n
il
o
s
a
j
a
n
b
il
it
i
r
i
k
a
k
k
a
h
c
i
i
r
‘
g
‘
o
t
q
o
l
l
a
i
r
e
t
a
m
i
g
a
d
n
a
g
n
il
i
q
a
n
q
u
H
.i
d
a
li
t
a
n
‘
o
j
a
v
i
d
a
n
il
o
s
.
n
i
k
m
u
m
i
h
s
i
n
il
o
m
a
h
a
v
m
u
q
li
r
e
t
s
,
b
i
n
il
o
i
m
s
i
q
a
t
3
—
2
g
n
i
n
k
a
h
c
i
n
o
‘
g
‘
o
Y
.i
d
a
li
z
e
b
a
li
h
s
x
a
y
n
a
li
b
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
.i
b
a
k
i
g
a
d
a
y
i
s
k
e
f
n
i
o
k
i
s
k
o
t
il
a
i
r
e
t
a
m
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
Seksion material.
Oziq-ovqatlar.

209
1. Surtma preparat tayyorlab, Gram usulida bo‘yaladi va mikroskop
ostida tekshiriladi. Bunda agar faqat shigellalar ko‘rinsa, sof kultura
ajralganligidan dalolat beradi va tekshirish ishlari davom ettiriladi.
2. Saxarolitik xossasini o‘rganish uchun Giss muhitiga sanchib
ekiladi.
3. Proteolitik xossasini o‘rganish uchun go‘sht-peptonli sho‘rvaga
ekilib, qopqog‘iga indikator qog‘oz yopiladi.
4. Lakmusli sutga ekiladi. Ekilgan muhitlarni termostatda 37°C
haroratda 24 soat qoldiriladi.
5. Antigenlik xossasi o‘rganiladi. Buning uchun buyum oynachasi
1-aralashma  bilan  taxminiy  agglutinatsiya  reaksiyasi  qo‘yiladi.  Bu
aralashma tarkibiga Zonne, Nyukasl shigellalarini saqlovchi antiteloli
zardob va polivalentli Fleksner zardoblari kiradi.
Agar  reaksiya  musbat  bo‘lsa,  shu  aralashma  tarkibiga  kiruvchi
zardoblar  bilan  alohida-alohida  taxminiy  agglutinatsiya  reaksiyasi
qo‘yiladi. Agar Zonne yoki Nyukasl adsorbsiyalangan zardoblari bilan
agglutinatsiya bersa, kasallikni Zonne yoki Nyukasl shigellasi keltirib
chiqargan, deb javob beriladi. Agar Fleksner bilan agglutinatsiya bersa,
reaksiya davom ettiriladi, chunki uning tur va kichik turlari mavjud.
Buning uchun avval tur (I, II, III, IV, V) va guruh (1—3, 4—6—7, 8)
zardoblari  bilan  agglutinatsiya  reaksiyasi  qo‘yiladi.  Masalan,  ajratib
olingan kultura II tur zardobi va 3, 4-guruh zardoblari bilan agglu-
tinatsiya bersa, jadvalga asoslangan holda javob aniqlanadi. Ajratib
olingan kultura Fleksner shigellasining 2-serovar, 1a-kichik serovari.
Javob: Fleksnerning 2a-shigellasi ajratib olinadi. Agar 1-aralashma
bilan  agglutinatsiya  bermasa,  boshqa  polivalentlik  zardoblar  bilan
agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi.
Agglutinatsiya  reaksiyasini  qo‘yishda  shigellalarning  mannitni
parchalashiga ham e’tibor berish lozim. Mannitni parchalamaydigan
kulturalar  bilan  Grigoryev-Shig,  Shtutser-Shmis  (1,2),  Larj-Saks
(3—7), (8—10) provizor turlarini saqlovchi polivalentlik zardob bilan
agglutinatsiya  reaksiyasi qo‘yiladi.
Mannitni parchalagan hollarda esa 1-aralashma bilan agglutinatsiya
reaksiyasi  qo‘yiladi.  Agar  qaysi  birida  u  reaksiya  bersa,  shu  zardob
bilan alohida-alohida agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Boyd zardobi
bilan agglutinatsiya reaksiyasini qo‘yishda, shigellalarning shu joyda
ko‘proq uchraydigan serovarlari bilan reaksiya qo‘yilishi lozim. Bizda
Boyd shigellasining 4, 5, 7, 9 va 12-serovarlari uchrab turadi.
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Ekilgan muhitlar termostatdan olib
ko‘zdan kechiriladi. Fermentativ xossasining o‘zgarganligiga asoslanib,
shigellaning turi aniqlanadi. Serologik reaksiyasiga asoslangan holda javob
beriladi. Kasallikka tez tashxis qo‘yishda biologik usuldan ham foydalanish

210
mumkin.  Tekshirish  materiali  yoki  ajratib  olingan  kultura  dengiz
cho‘chqachalarining  konyunktiva  xaltachasiga  (pastki  ko‘z  qovog‘i
ichiga) yuboriladi. Birinchi kunning oxirlarida dengiz cho‘chqachalarida
konyunktivit yuzaga keladi.
1. Dizenteriya kasalligida qanday tekshirish materiali olinadi va u
qanday to‘planadi?
2. Qanday uglevod parchalanishiga qarab, salbiy javob beriladi?
3. Fleksner shigellasining serovar va kichik serovari hamda boshqa
shigellalarning  turini  aniqlash  uchun  qanday  zardoblardan
foydalaniladi?
4. 1-aralashma tarkibiga qanday zardoblar kiradi?
1-vaziyatli masala.
Bemor  organizmidan  qo‘zg‘atuvchilar  axlat,  qusuq  moddalari
va siydik bilan ajraladi. Infeksiya tashqi muhitdan organizmga ifloslan-
gan ovqat yoki ichimlik suvi bilan kirgan. Bu qanday infeksiya deb
o‘ylaysiz va unga qaysi kasalliklar kiradi?
2-vaziyatli masala.
Bemordan olingan najasni Endo muhitiga ekildi. Ertasi kuni qa-
ralganda metall yaltiroq-malinarangli koloniya hosil bo‘lgan.  Ente-
ropatogen ichak tayoqchasi ekanligini aniqlash uchun qanday zardob
bilan agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi?
3-vaziyatli masala.
Kasalxonaga  kelgan  bemorda  kuchli  intoksikatsiya,  qorinning
tortishib og‘rishi, shilliq va qon aralash ich ketishi, yo‘g‘on ichak
pastki qismlarining zararlanishi kuzatildi. Bemorga bakterial dizenteriya
deb taxminiy tashxis qo‘yildi. To‘liq tashxis qo‘yish uchun bemordan
olingan najasni qanday oziqa muhitiga ekiladi?
4-vaziyatli masala.
Qorin  tifi  bilan  kasallangan  bemor  qon  zardobi  laboratoriyaga
tekshirish uchun keltirildi. Unga Vidal reaksiyasi qo‘yib tekshirildi.
Natijasi o‘qilganda paratif A diagnostikasi tomizilgan qatorning 1:100,
1:200, 1:400 da cho‘kma hosil bo‘ldi. Siz qanday tashxis qo‘yasiz va
nima sababdan?
5-vaziyatli masala.
Uch  xil  uglevod  saqlovchi  oziqa  muhitini  termostatdan  olib
tekshirilganda muhitning qiyshiq qismi o‘zgarmagan, stolbik qismi-
ning rangi o‘zgarib gaz va qora rang hosil bo‘lgan. Qaysi qo‘zg‘atuv-
chiga shubha qilinadi va nima sababdan?
?
Nazorat  uchun  savollar

211
Shartli-patogen  bakteriyalar
Mikrobiologiya va infeksiya haqidagi tushunchaning rivojlanishi
natijasida ma’lum turdagi mikroorganizmlar o‘ziga xos tarqalish yo‘li
va  klassik  belgilari  bilan  namoyon  bo‘ladigan  kasalliklarni  keltirib
chiqarishi aniqlandi. Lekin XX asrning ikkinchi yarmida odam uchun
patogen  bo‘lmagan  mikroorganizmlar,  xususan,  ichakda  doimo
yashaydigan ichak tayoqchasi, teridagi saprofit stafilokokklar, yuqori
nafas yo‘llari shilliq qavatidan gemofil mikrofloralar yuqumli kasal-
liklarning kelib chiqishiga sabab bo‘layotganligi aniqlandi. Bu mik-
roorganizmlar shartli-patogen deb ataladi. Chunki ular ma’lum sharo-
itlarda,  masalan,  organizmning  kasallikka  qarshi  kurashish  kuchi
susayganda yoki uni qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar o‘z xossalarini
o‘zgartirgandagina ta’sir ko‘rsatadi.
Butun dunyoda operatsiyadan keyin, kuygan qismlarning bitishida
yiringli  yallig‘lanishi  asoratlari  miqdorining  ortishi  kuzatilmoqda.
Bunday kasalliklar klinika ichi kasalliklari deyiladi. Chunki ular davo-
lash muassasalarida yuzaga keladi. Hozirgi davrda klinik infeksiyalarning
tarqalishida turli xil tibbiyot asboblaridan foydalanish (kateter kiritish,
endo va bronxoskop, ingalator) sabab bo‘lmoqda, chunki bu asboblar-
dan foydalanilayotganda aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilish
tartibi buzilmoqda. Bundan tashqari, bu vaziyatga shartli-patogen mikro-
organizmlar patogenlik ta’sirini dorivor mahsulotlarga, tashqi muhitga
chidamliligining ortishi, toksigenlik xossasi hosil bo‘lishi sabab bo‘lyapti.
Hozirda shartli-patogen mikroorganizmlar keng doirani tashkil
etadi.  Ularga  ichak  oilasi  a’zolari  (klebsiyellalar,  proteylar,  provi-
densiya, serratsiya), stafilokokk, B guruhidagi streptokokk, entero-
kokklar,  ko‘k-yashil  yiring  tayoqchalari,  spora  hosil  qilmaydigan
anaeroblar va boshqalar kiradi. Klinik infeksiyalar kasalxona ichidagi
gigiyenik tartib buzilishi natijasida yuzaga keladi. Infeksiya manbayi
bo‘lib tibbiyot xodimlari, bemorlar, kasal ko‘rgani kelganlar hisobla-
nishi  mumkin.  Choyshab,  sochiq,  havo,  tibbiyot  asboblari  orqali
tarqalib,  bular  ekzogen  infeksiyalar  hisoblanadi.
Ayrim hollarda klinik infeksiya organizm o‘z mikroflorasining patogen-
lik xossasining paydo bo‘lishi natijasida yuzaga keladi. Masalan, operatsiyadan
so‘ng nafas yo‘lida joylashgan mikroblar undan kislorod yetarli darajada
o‘tmaganligi sababli zotiljam (pnevmoniya)ni keltirib chiqaradi.
21-bob.
  KLEBSIYELLALAR
Klebsiyella avlodi enterobakteriya oilasiga mansub bo‘lib, unga turli
xil kasalliklar (zotiljam va yiringli-yallig‘lanish jarayonlari)ni keltirib
chiqaruvchi K. pneummoniae, K. ozaenae, K. rinoscleromatislar kiradi.

212
Morfologiyasi.   Klebsiyellalar  mayda,  yo‘g‘on  tayoqlardir.
0,6—6,0×0,3—1,5 mkm kattalikda, uchlari yumaloq, harakatsizdir.
Kapsula hosil qiladi. Surtma preparatda alohida, juft va qisqa zanjirsimon
bo‘lib  joylashadi.
Kultural xossasi. Klebsiyellalar fakultativ anaerob. Oddiy oziqa
muhitida 35—37°C da yaxshi o‘sadi. Zich oziqa muhitida yumaloq,
bo‘rtib chiqqan, shilliq koloniya, suyuq oziqa muhitida esa bir tekis
loyqalanish hosil qilib o‘sadi.
Fermentativ xossasi. Saxarolitik xossasiga ko‘ra, laktoza, glukoza
va mannitni kislota va gazgacha parchalaydi. Proteolitik xossasiga ko‘ra,
mochevinani parchalaydi, indol va vodorod sulfid hosil qiladi.
Toksigenligi. Endotoksid ajratadi. Ularning virulentligi kapsulasiga
bog‘liq bo‘lib, kapsulasiz shakldagilarning virulentligi pastdir.
Antigenlik xossasi. Klebsiyellalar kapsula K-antigenini va yuzaki
O-antigenini saqlaydi. Hozirgi vaqtda K-antigenining 80 ta, O-anti-
genining 11 ta seroguruhlari aniqlangan.
Chidamliligi. Klebsiyellalarning kapsulasi bo‘lganligi sababli, ular
tashqi muhitga chidamli va tuproqda, suvda, buyumlarda uzoq vaqt
saqlanadi. 65°C ta’sirida bir soatdan so‘ng nobud bo‘ladi. Dezinfek-
siyalovchi moddalarga (xloramin, fenol va b.) sezgir. Antibiotiklarga
chidamliligi yuqori.
Patogenligi. Tabiiy sharoitlarda turli xil hayvonlarda — sigir, cho‘chqa,
otlarda kasallik (sepsis, zotiljam, septitsemiya) keltirib chiqaradi.
Infeksiya manbayi. Ekzogen infeksiyaning manbayi kasal odam
va sog‘lom bakteriya tashuvchilar hisoblanadi.
Tarqalish yo‘li. Maishiy muloqot (iflos qo‘l, buyumlar), bolalar
muassasasi  va  kasalxonalarda  o‘yinchoq,  choyshab,  sochiq,  tibbiy
asboblar  orqali  tarqaladi.
Patogenezi. Klebsiyellalar organizmning qarshilik kuchi susayganda
chaqaloqlarda ikkilamchi infeksiyani keltirib chiqaradi. Bakteriyalar yuqori
nafas yo‘li va ichak orqali turli xil a’zolarga va qonga o‘tib, yiringli-
yallig‘lanish jarayoni, sepsis, meningit kasalligini keltirib chiqaradi.
Immuniteti.  Kasallikdan  so‘ng  kuchsiz,  faqat  kasallik  keltirib
chiqargan qo‘zg‘atuvchiga qarshi (serovar) immunitet hosil bo‘ladi.
Profilaktikasi. Tug‘uruqxonalar, davolash va bolalar muassasalarida
sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish. Sterilizatsiya ishlarini to‘liq
olib borish. Aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilish. Maxsus
profilaktikasi yo‘q.
Davosi. Davosi juda qiyin, chunki klebsiyellalar antibiotiklarga
juda chidamlidir. Gentamitsin, kanamitsin, ayrim hollarda ampitsillin
bilan  davolash  yaxshi  natijalar  beradi.

213
MIKROBIOLOGIK  TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Balg‘am.
2. Quloqdan yiring, yara ajratmasi, halqumdan shilliq.
3. Najas.
4. Buyumlardan yuvindi.
Tekshirish  materialini  to‘plash
Balg‘am  och  qoringa,  og‘iz  bo‘shlig‘ini  chayib  tishlar  tozalan-
gandan so‘ng olinadi. Balg‘am og‘zi keng, qopqoqli bankalarga olib
tekshirishga yuboriladi.
Quloqdan yiring, yara ajratmasi va halqum shillig‘i materiali sifatida
steril paxta tampon yordamida olinadi va steril probirkaga solinadi.
Steril paxta tampon fiziologik eritmada namlanib, turli xil buyum-
lardan yuvindi olinadi, probirkaga solinib, laboratoriyaga jo‘natiladi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikrobiologik.
2. Serologik.
Tekshirishning birinchi kuni. Najasdan tekshirish materiali sinamasi
olingan tampon Petri kosachasidagi GPA, Endo va Ploskiryov muhiti
glukozali sho‘rvaga ekiladi. Termostatda 37°C haroratda 24 soat qol-
diriladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan muhitlar ko‘zdan kechiriladi.
Shubhali koloniyadan surtma preparat tayyorlanadi. Gram usulida
bo‘yab, mikroskop ostida tekshiriladi. Grammanfiy bo‘lgan tayoq-
chasimon bakteriyalar ko‘rinsa (4—5), shilliq koloniyalardan olib sof
kulturani ajratish uchun Vorfel-Fergyuson va Rassel muhitiga ekiladi.
Probirkaning  qopqog‘iga  indol  va  vodorod  sulfid  hosil  bo‘lganini
aniqlash uchun indikator shimdirilgan filtr qog‘oz o‘rnatiladi. Glu-
kozali sho‘rvadan (kerak bo‘lsa) zich oziqa muhitiga olib ekiladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Agar mikroblar harakatsiz, laktoza,
glukoza, mochevinani kislota va gazgacha parchalab, indol va vodo-
rod sulfid hosil qilsa, surtma preparat tayyorlab, ularning kapsulasi
borligi o‘rganiladi va sitratli, malanitli muhitga ekiladi. Agar kapsula
borligi  aniqlansa, Kantigen saqlovchi zardobi bilan buyum oynacha-
sida taxminiy agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Reaksiya musbat bo‘lsa,
«Klebsiyella aniqlandi», deb taxminiy javob berish mumkin. Ekilgan
muhitni termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.

214
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Natija o‘qiladi. Sitratli va malonatli
muhitda  koloniyalar  o‘sib,  Rassel  muhitida  uglevodlarni  ular  par-
chalagan bo‘lsa, kasallikka to‘liq tashxis qo‘yiladi.
Serologik  diagnostika
Kasallikning 7—8-kunlari unga shubha qilinganda, bemor qon zardobi
1:100—1:1600 nisbatda suyultirilib, o‘lik skleroma klebsiyellalari bilan
komplementni bog‘lash reaksiyasi qo‘yiladi. Kasallik rivojlanishi bilan
antitelolar titrining ortishi unga to‘liq tashxis qo‘yishga imkon beradi.
1. Shartli patogen bakteriyalarning asosiy belgilari qanday?
2. Klebsiyellalar boshqa enterobakteriyalardan nimasi bilan farqlanadi?
22-bob. 
VULGAR PROTEYLAR
Proteus Vulgaris avlodi enterobakteriyalar oilasiga kiradi va unga
bir  necha  turlar  mansubdir.  Ular  qator  muhitlardagi  moddalarni
fermentlash xossasiga ega.
Morfologiyasi.  Bu  bakteriyalar  mayda  polimorf,  Grammanfiy
tayoqchalar bo‘lib, 0,4—0,6×1,0—3,0 mkm kattalikda bo‘ladi. Hara-
katchan, xivchinlari peritrix joylashgan. Spora va kapsula hosil qil-
maydi. O shaklga aylanadi (harakatsiz).
Kultural xossasi. Protey fakultativ anaerob bo‘lib, oziqa muhitini
tanlamaydi, 25—30°C da yaxshi o‘sadi. Yangi tayyorlangan agar yuzida
o‘rmalab o‘suvchi «g‘ujg‘on o‘ynayotgan» och, ko‘k-gungurt karash
hosil qilishi unga juda xos. Mikrobning harakatsiz shakllari yakka,
yumaloq pigmentsiz koloniyalar hosil qiladi. Suyuq oziqa muhitida
bir tekis loyqalanish hosil qiladi.
Fermentativ  xossasi.  Vulgar  proteyning  proteolitik  xossalari  ro‘y-
rost ko‘rinadi. Jelatinani, ivitilgan zardobni suyultiradi. Vodorod sulfid,
ammiak, indol hosil qiladi. Shular va boshqa gazsimon moddalar hosil
bo‘lganidan protey kulturalaridan qo‘lansa chirindi hidi keladi. Protey
bir qancha uglevodlarni parchalab kislota va gaz hosil qiladi. Protey
kuchli proteolitik xossalari borligi  uchun chirish jarayonlarida qatnashadi.
Toksigenligi. Endotoksin saqlaydi.
Antigenlik xossasi. Vulgar proteylar somatik O-antigeni va xivchinli
H-antigenini  o‘zida saqlaydi. Hozirgi vaqtda O-antigenining 150 ta,
H-antigenining  80  ta  serovarlari  mavjud.  O  va  H-antigenlarining
?
Nazorat  uchun  savollar

215
birlashishi  kasallikda  qo‘zg‘atuvchining  u  yoki  bu  seroguruh  va
serovarlarining ustunligini belgilaydi.
Chidamliligi. Tashqi muhitga ancha chidamli, 60°C harorat ta’sirida
1  soatgacha,  dezinfeksiyalovchi  moddalar  ta’sirida  bir  necha
daqiqagacha saqlanadi. Ko‘pgina antibiotiklarga ancha chidamli.
Patogenligi. Proteylar hayvonlarda kasallik keltirib chiqarmaydi.
Infeksiya manbayi. Proteylar odam chiqindisi bilan tashqi muhitga
chiqariladi. Demak, infeksiya manbayi bemor hisoblanadi.
Tarqalish yo‘li. Alimentar, maishiy muloqot (iflos qo‘l, choyshab,
sochiq, buyumlar, jarrohlik asboblari) yo‘llari orqali tarqaladi.
Patogenezi. Kirish darvozasi bo‘lib, shilliq qavatlar va jarohat-
langan teri hisoblanadi. Ma’lum sharoitda proteyning patogen shtatlari
odamda jarohatlarni, o‘rta quloqni yiringlata oladi, qovoq, buyrak
jomini yallig‘lantiradi, endometrit  va enterokolit (ayniqsa, bolalarda),
ovqatdan zaharlanish va hatto sepsisga sabab bo‘la oladi. Ikkinchi
jahon urushi davrida jangchilarning jarohatlarida streptokkokdan keyin
vulgar protey  juda ko‘p uchragan. Ko‘pgina oziq-ovqatlarni tayyorlash
va  saqlashda  sanitariya  qoidalariga  rioya  qilmaslik  sababli,  protey
ovqatdan zaharlanishga sabab bo‘ladi. Ovqatdan yuz beradigan boshqa
toksikoinfeksiyalar qanday o‘tsa, protey tushgan ovqatdan zaharla-
nish  ham,  asosan,  shunday  o‘tadi.
Profilaktikasi. Kasalxona va bolalar muassasalarida, oziq-ovqat
korxonalarida, oshxonalarda sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish.
Sterilizatsiya ishlarini to‘liq olib borish. Maxsus profilaktikasi yo‘q.
Davosi.  Gentamitsin,  karbensillin,  kanamitsin va boshqa anti-
biotiklardan bemorlarni davolashda foydalaniladi. Siydik yo‘li, buyrak
yallig‘lanishida  nitrofuranlar  qatoriga  kiruvchi  furagin,  5-nok  va
boshqalar beriladi. Protey fagining qo‘llanilishi yaxshi natija beradi.
MIKROBIOLOGIK  TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Najas.
2. Qusuq moddasi.
3. Siydik.
4. Halqumdan shilliq, quloqdan yiring, yaradan ajratma.
5. Murdalardan material.
6. Tashqi muhitdagi  buyumlardan yuvinadi.
Tekshirish materialini to‘plash
Najas boshqa ichak infeksiyalardagi kabi olinadi. Qusuq moddasi
ham toksikoinfeksiyada olinganidek olinadi.

216
Siydikning o‘rta miqdori steril kateterda steril idishga olinadi.
Yaradan  ajratma,  quloqdan  yiring,  halqum  ajratmasi  steril  paxtali
tampon yordamida olinadi.
Murdalardan material steril asboblarda steril idishlarga olinadi.
Tashqi buyumlardan yuvindi steril paxta tampon yordamida olinib,
probirkadagi  fiziologik  eritmaga  solinadi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikrobiologik.
2. Serologik.
Tekshirishning  birinchi  kuni.  Tekshirish  materiallari  Endo  va
Ploskiryov muhitlariga ekiladi, termostatda 37°C haroratda 24 soat
qoldiriladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan muhitlar ko‘zdan kechiriladi.
G‘ujg‘on o‘sgan yoki alohida koloniyadan Rassel yoki Olkenitskiy
muhitlarning  kondensatsion  suyuqligi  (Shukevich  usuli)  ekiladi.
Termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Muhitlar tekshiriladi. Rassel yoki
Olkenitskiy muhitlarining yuzasida koloniyalar yoyilib  o‘sgan bo‘lsa,
ular glukozani gazgacha parchalab, laktozani parchalamasa, surtma
preparati  tayyorlanadi,  Gram  usulida  bo‘yalib  mikroskop  ostida
tekshiriladi.  Agar  Grammanfiy  mayda  tayoqchasimon  bakteriyalar
ko‘rinsa, tekshirish ishlari davom ettiriladi.
Suyuq  kulturani  o‘rganish  uchun  mannitga,  GPSHga  ekiladi
(vodorod  sulfit  va  indol  hosil  qilishini  aniqlash  uchun  qopqog‘iga
indikator shimdirilgan filtr qog‘oz o‘rnatiladi). Yarimsuyuq agarga,
jelatinaga, fenilalaninli aminokislotali muhitga ekiladi.
Tekshirishning  to‘rtinchi  kuni.  Natija  o‘qiladi.  Proteylarning
ko‘pgina shtammlari mannitni parchalamaydi, indol va vodorod sulfid
hosil qiladi, yarimsuyuq agarda yoyilib o‘sadi, harakatchan, jelatinani
suyultiradi  va  fenilalanindezaminaza  fermentini  hosil  qiladi,  ya’ni
fenilalanin aminokislotali muhit rangini o‘zgartiradi. Shunday o‘zga-
rishlar  bo‘lsa,  Proteus  avlodi  bor,  deb  javob  beriladi.
Kasallikka to‘liq tashxis qo‘yish uchun buyum oynachasi ustida
Proteus bakteriyalarini saqlovchi agglutinatsiyalovchi zardoblar bilan
agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Avval polivalent O zardoblari bilan
shunday reaksiya qo‘yiladi. Reaksiya musbat bo‘lsa, polivalent zar-
dob tarkibiga kiruvchi O turdagi zardoblar bilan agglutinatsiya reak-
siyasi qo‘yiladi. O  guruhi aniqlangandan so‘ng H zardobi bilan reak-
siya qo‘yiladi va serovari aniqlanadi.

217
1. Proteylar qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
2. Proteylar keltirib chiqaradigan kasalliklarning oldini olish uchun
qanday ishlar olib boriladi?
23-bob.
 ENTEROKOLIT IYERSINIYALAR
Yersinialar enterobakteriya avlodiga mansub. Ularga bir qancha
turlar  kiradi:
1. Yersinia pestis — toun (o‘lat) qo‘zg‘atuvchisi.
2. Yersinia  pseudotuberculosis  —  psevdotuberkuloz  qo‘zg‘a-
tuvchisi.
3. Yersinia enterocolitica — ichak infeksiyalarini keltirib chiqaradi
va  boshqalar.  Yersinia  enterocolitica  tabiatda  keng  tarqalgan.  Ular
kemiruvchilar organizmida va uy hayvonlarida ko‘p uchraydi.
Morfologiyasi.  Mayda,  uchlari  yumaloq,  Grammanfiy  tayoq-
chasimon  bakteriyalardir.  0,8—1,2×0,3—0,7  mkm  kattalikda,  eski
kulturalarda  uzun  tayoqchasimon  yoki  iðsimon  bo‘lishi  mumkin.
Harakatchan. Spora hosil qilmaydi.
Kultural  xossasi.  Fakultativ  anaerob.  Oddiy  oziqa  muhitlarida
22—28°C da yaxshi o‘sadi.
GPAda mayda, yaltiroq, rangsiz, (22—25°C) termostatda saqlash
vaqti  uzaytirilsa  kattalashadigan  koloniya  hosil  qilib  o‘sadi.  37°C
haroratli termostatda koloniyalar xiraroq, markazi bo‘rtib chiqqan,
chetlari  g‘adir-budur  bo‘ladi.
Fermentativ xossasi. Glukozani kislotacha parchalaydi, saxarozani
parchalamaydi. Vodorod sulfid hosil qilmaydi, ayrim hollarda indol
hosil qiladi.
Toksigenligi. Endotoksin ajratadi. Ayrim shtammlari ekzotoksin
ham ajratadi.
Antigenligi. Yersinia enterocolitica O, K va H-antigenlarini saq-
laydi.  O-antigeni  yog‘,  uglevod  tabiatli.  Odamda  kasallik  keltirib
chiqaruvchilari 0
9
, 0
3
, 0
5
 serovarlarga tegishli.
Chidamliligi. Yuqori harorat ta’siriga chidamsiz. 100°C harorat
ta’sirida  shu  zahoti,  60—80°C  da  15—20  daqiqadan  so‘ng  nobud
bo‘ladi. Past haroratda (—15—20°C) uzoq vaqt saqlanadi. 4—14°C da
saqlanibgina qolmasdan, bo‘linib ko‘payadi.  Tik quyosh nurlari ta’sirida
30 daqiqada, tarqoq nurlar ta’sirida 6—8 soatdan so‘ng nobud bo‘ladi.
Quritishga chidamsiz. Oziq-ovqatlarda uzoq vaqt saqlanadi, hatto
ularda bo‘linib ko‘payadi.
?
Nazorat  uchun  savollar

218
Dezinfeksiyalovchi moddalar (sulema, xloramin, fenol) iyersi-
nialarni bir necha daqiqadan so‘ng o‘ldiradi.
Patogenligi.  Yersinia  enterocoliticaga  laboratoriya  hayvonlari
sezuvchan emas. Tabiiy sharoitda ular kemiruvchilar, cho‘chqa, itlarni
o‘limga olib keluvchi og‘ir kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Infeksiya manbayi. Ko‘pgina hollarda kasal hayvonlar, kam hol-
larda bemor odam infeksiya manbayi bo‘lib hisoblanadi.
Tarqalish  yo‘li.  Oziq-ovqatlar  orqali  tarqaladi.
Patogenezi. Iyersiniyalar og‘iz shilliq qavati orqali tanaga kirib,
oshqozon-ichak sistemasiga o‘tadi va u yerda bo‘linib ko‘payadi. Ayrim
hollarda ular ichak epiteliy hujayrasiga o‘tadi  va uning ichida bo‘linib
ko‘payadi. Endotoksin va zaharli moddalari o‘tkir gastroenterokolitni
keltirib chiqaradi. Qo‘zg‘atuvchi qonga o‘tib, bakteriyemiya va tarqoq
jarayonni keltirib chiqaradi. Bunda jigar, taloq va boshqa a’zolar ham
jarohatlanadi.
Profilaktikasi. Oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash va qayta ishlashda
sanitariya nazoratini kuchaytirish. Sanitariya-gigiyena va shaxsiy gigiyena
qoidalariga  rioya  qilish  lozim. Maxsus profilaktikasi yo‘q.
Davosi. Kasallik belgilariga ko‘ra, tegishlicha davolanadi, anti-
biotiklar  beriladi.
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Najas.
2. Qusuq moddasi va oshqozon yuvindisi.
3.  Qon.
4. Siydik.
5. Burun va halqumdan shilliq, yara ajratmasi.
6. Murdalardan material.
Tekshirish  materialini  to‘plash
Najas.
Barcha ichak infeksiyasidagidek olinadi.
Qusuq moddasi —
Toksikoinfeksiyadagi kabi olinadi.
oshqozon  yuvindisi.
Qon.
Tif va paratiflarnikiga o‘xshash olinadi.
Siydik.
Boshqa infeksiyadagi kabi olinadi.
Burun-halqumdan
Klebsiyella va protey kasalliklarida
surtma.
olinganidek olinadi.
Murdalardan material.
Boshqa infeksiyalardagidek olinadi.

219
Asosiy tekshirish usuli
Mikrobiologik.
Tekshirishning birinchi kuni. Barcha tekshirish materiallari Endo,
EMC va boyituvchi muhitga ekiladi. 20—28°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Endo va EMC muhitida o‘sgan kultura
ko‘zdan kechiriladi. Mayda, yumaloq, yaltiroq koloniyalar tanlanadi.
Rassel yoki Olkenitskiy muhitiga olib ekiladi. Kosachalarni yana
20—28°C haroratda qoldiriladi. Agarda Endo va EMCda koloniyalar
o‘smagan bo‘lsa, boyituvchi muhitlardan olib qaytadan ekiladi.
Tekshirishning  uchinchi  kuni.  Qaytadan  kosachalar  ko‘zdan
kechiriladi. Yirikroq (0,1—0,2 ml), chetlari tekis, yumaloq, yaltiroq
pushti rang beruvchi koloniyalar tanlanadi. Ulardan olib Rassel va
Olkenitskiy muhitiga ekiladi.
Ekilgan Rassel va Olkenitskiy muhitlari ko‘zdan kechiriladi, surtma
preparat tayyorlanadi va Gram usulida bo‘yaladi. Mayda (kam hol-
larda polimorf) Grammanfiy tayoqchasimon bakteriyalar ko‘rinsa,
tekshirish ishlari davom ettiriladi. Laktozani parchalamasa, glukoza
va  mochevinani  parchalasa,  vodorod  sulfid  hosil  qilmagan  bo‘lsa,
harakatchanligini o‘rganish uchun yarimsuyuq agarga ekiladi (18—
20°C va 37°C). Saxarolitik xossasini o‘rganish uchun Giss qatoriga
ekiladi. Proteolitik xossasini o‘rganish uchun jelatina va sitratli muhit-
larga ekiladi.
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Natija o‘qiladi. Glukoza, mannit,
saxarozani parchalasa, laktoza va ramnozani parchalamasa, vodorod
sulfid hosil qilmasa, 22°C da qoldirilgan muhitda harakatchan bo‘lib,
37°C li muhitda harakatsiz bo‘lsa, Yersinia enterocolitica aniqlandi,
deb javob beriladi.
1. Yersinia enterocoliticaning alohida belgilari qanday?
2. Yersinia enterocolitica qanday yo‘llar bilan tarqaladi?
3. Kasalliklarning oldini olish uchun qanday profilaktik ishlar olib
boriladi?
24-bob.
 KO‘K-YASHIL YIRING TAYOQCHASI
Ko‘k-yashil  yiring  tayoqchasi  —  Pseudomonas  aeruginosa
Pseudomonadoceae oilasiga, Pseudomonas avlodiga kiradi. Bu mikro-
organizmlar shartli patogen mikroorganizmlardir. Ular tashqi muhitda
keng tarqalgan, doimo odam va hayvon organizmida hayot kechiradi.
?
Nazorat  uchun  savollar

220
Morfologiyasi.  Mayda,  Grammanfiy,  1,5—3,0×0,5—0,8  mkm
kattalikdagi tayoqchasimon bakteriyalardir. Harakatchan, xivchinlari bir
uchida (lofotrix) joylashgan. Spora hosil qilmaydi. Ayrim hollarda kapsulaga
o‘xshash shilliq hosil qiladi.
Kultural xossasi. Qat’iy aerob. Oddiy oziqa muhitlarida yaxshi o‘sadi.
O‘rtacha o‘sish harorati 37°C. GPAda 2—5 mm kattalikdagi, yumaloq
yarimtiniq, ko‘kimtir-kulrang yaltiroq koloniyalar, GPSHda esa bir tekis
loyqalanib va parda hosil qilib o‘sadi. Eng xarakterli belgilari shuki, bu
mikrob pigment hosil qiladi va xushbo‘y hid chiqaradi. Ko‘k-yashil yiring
tayoqchasi  suvda eriydigan ko‘k-yashil piotsianin pigmentini hosil qiladi,
oziqa muhiti sekin-asta yashil yoki ko‘k tusga kiradi. U ko‘pgina bakteriyalarga
antagonistik ta’sir ko‘rsatadi, lekin zaharli bo‘lganligi uchun davolash
maqsadida  qo‘llab  bo‘lmaydi.  Ko‘k-yashil  yiring  tayoqchalarining
kulturalaridan jasmin, karamel yoki iroqi sovun hidi keladi.
Fermentativ  xossasi.  Faqat  glukozani  fermentlaydi.  Proteolitik
xossasi kuchli: jelatinani suyultiradi, sutni, zardobni ivitadi. Sitoxromli
oksidaza reaksiyasi musbat bo‘ladi.
Toksigenligi. Gemolitik va sitotoksik ta’sir ko‘rsatuvchi toksin va
leykotsitlarni lizisga uchratuvchi leykotsidin toksinini ajratadi.
Antigenligi. P. aeruginosa O va H-antigenini saqlaydi. O zardobi
yordamida agglutinatsiya reaksiyasini qo‘yib, u qaysi O guruhiga te-
gishli ekanligini aniqlanadi.
Chidamliligi. 60°C harorat ta’sirida 15 daqiqadan so‘ng nobud
bo‘ladi. Ultrabinafsha nurlariga chidamli. 2 % li fenol eritmasi ko‘k-
yashil  yiring  tayoqchasini  tez  o‘ldiradi.  Kuygan  tana  qismlaridagi
qo‘tirlarda, xonadagi changda ikki haftagacha saqlanadi. Ko‘pgina
antibiotiklarga chidamli.
Patogenligi.  Quyonlar,  oq  sichqonlar  va  dengiz  cho‘chqachalari
ko‘k-yashil tayoqchalariga sezgirdir.
Infeksiya manbayi. Bemor odam va bakteriya tashuvchilar infek-
siya manbayi bo‘lib hisoblanadi.
Tarqalish yo‘li. Bilvosita aloqa, havo changi yo‘li orqali tarqaladi.
Ular tabiatda tuproq, go‘ng, iflos suv, odam najasi, hayvonlar teza-
gida keng tarqalgan bo‘lib, chirish jarayonida qatnashadi.
Patogenezi. Infeksiyaning kirish darvozasiga bog‘liq holda ko‘k-
yashil yiring tayoqchalari yiringli yallig‘lanish jarayonlarini keltirib
chiqaradi. Organizmning infeksiyalarga chidamliligi kamayganda ko‘k-
yashil yiring tayoqchasi jarohatlar, qovuq, buyrak jomi, o‘rta quloq,
gaymor bo‘shlig‘ining yiringli yallig‘lanishi, sepsis va boshqa kasal-
liklarga sabab bo‘ladi.
Immuniteti. Kuchsiz immunitet yuzaga keladi.
Profilaktikasi. Sanitariya-gigiyena va shaxsiy gigiyena qoidalariga
rioya qilish lozim.

221
Davosi. Antibiotiklar (karbenitsillin, polimiksin, gentamitsin va
b.), P.aeruginosa bilan emlangan donor qoni plazmasini qo‘yish va
bakteriofagning (piofag) qo‘llanilishi yaxshi natija beradi.
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Burun, halqumdan shilliq, jarohat ajratmasi.
2. Qon.
3. Siydik.
4. Murdalardan material.
5. Qo‘l va buyumlardan yuvindi.
Tekshirish  materialini  to‘plash
Burun, halqumdan surtma protey va klebsiyelladagi kabi olinadi.
Qon.
Salmonella infeksiyasida olinganidek olinadi.
Siydik.
Kateterda bankaga olinadi.
Murdadan
Steril asboblar yordamida steril idishga
material.
olinadi.
Qo‘l va buyumlardan yuvindi steril paxta tampon yordamida olinadi.
Asosiy  tekshirish  usuli
Mikrobiologik.
Tekshirishning birinchi kuni. Tekshirish materiallari GPA, GPSH,
shakarli sho‘rvaga ekiladi. Termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Tekshirishning  ikkinchi  kuni.  Ekilgan  muhitlar  tekshiriladi.  Ko‘k-
yashil rangli, jasmin hidi keladigan koloniyalar tanlab olinadi va taxminiy
tashxis qo‘yiladi. Shubhali koloniyalar probirkadagi laktozali qiyshiq agarga
ekiladi, ustiga vazelin moyi qo‘yiladi. Agar kosachalarda o‘sish bo‘lmasa,
o‘zgarish bo‘lgan probirkadagi kulturadan olib qaytadan ekiladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Laktozani parchalamagan probirkalar
tanlab  olinadi.  Surtma  preparat  tayyorlab,  Gram  usulida  bo‘yab
mikroskop  ostida  tekshiriladi.  Grammanfiy  P.aeruginosaga  xos
bakteriyalar ko‘rinsa, sitoxromoksidaza sinamasi qo‘yiladi. Sinama musbat
bo‘lishi kerak. Shunday o‘zgarishlar kuzatilsa, to‘liq tashxis qo‘yiladi.
1. Ko‘k-yashil yiring tayoqchasining alohida belgilari qanday?
2. Ko‘k-yashil yiring tayoqchalari qayerda uchraydi?
3. Kasallikning oldini olish uchun qanday ishlar olib borilishi lozim?
?
Nazorat  uchun  savollar

222
O‘ta xavfli infeksiyalarni qo‘zg‘atuvchilar
O‘ta xavfli infeksiyalarga vabo, zoonoz infeksiyalardan toun (o‘lat),
tularemiya,  brutselloz  va  kuydirgi  (sibir  yarasi)  kiradi.  O‘ta  xavfli
infeksiya o‘choqlarida ishlaydigan tibbiyot xodimlari Sog‘liqni  saqlash
vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan qoidalar bilan yaxshi tanishgan
bo‘lishlari lozim. Tekshirishlar maxsus laboratoriyalarda olib boriladi.
Tibbiyot xodimlari infeksiya o‘choqlari va laboratoriyalarda maxsus
kiyimlarda  ishlashlari  lozim.  Maxsus  kiyim  quyidagilardan  iborat:
kombinezon, xalat, rezina etik, ko‘zoynak, rezina qo‘lqop, dezinfek-
siyalovchi moddalarga namlangan sochiq, ro‘mol, paxta dokali niqob
(u burun, og‘iz, iyakni yopishi lozim).
Bu maxsus kiyim bosqichma-bosqich kiyiladi va yechiladi. Barcha
yechilgan kiyimlar 5 % li lizol eritmasida, ko‘zoynak  70° li etil spirtida
zararsizlantiriladi, so‘ng avtoklavda sterilizatsiya qilinadi.
Tekshirish  materiali  olinadigan  idishlarning  butun  ekanligi
tekshiriladi, qog‘oz yopishtirilib, bemor haqidagi barcha ma’lumotlar
(familiyasi, ismi, tug‘ilgan yili, tekshirish materiali olingan vaqti va
hamshira imzosi) yozib qo‘yilishi kerak. Tekshirish materiali solin-
gandan so‘ng idishning qopqog‘i yopiladi. Sham (parafin) quyiladi.
Surtma  tayyorlanadigan  buyum  oynachaga  oldindan  yozib
qo‘yiladi.  Tekshirish  materiali  solingan  idish  dezinfeksiyalovchi
moddaga  (5  %  li  lizol  eritmasi  yoki  karbol  kislotasi)  namlangan
sochiqqa  o‘raladi.  Tekshirish  materiali  ekilgan  probirka  va  Petri
kosachalari metall byukslarga solinib, ustiga «ehtiyotlang», deb yozib
qo‘yiladi.  Tekshirish  materiali  maxsus  transportda  laboratoriyaga
yetkaziladi.
25-bob.
 VABO QO‘ZG‘ATUVCHISI
Vibrio cholerae turi Vibrionaceae oilasiga, Vibrio avlodiga kiradi.
Vabo  qo‘zg‘atuvchisining  ikkita  biovari  mavjud.  Vibrio  cholerae
biovarini  R. Kox (1883) va Vibrio eltor biovarini F. Gotshlixt (1906)
aniqlagan. Uzoq vaqt davomida Eltor biovarini vabo qo‘zg‘atuvchisi,
deb  hisoblamaganlar.  1962-yilda  JSST  qaroriga  ko‘ra,  u  vabo
vibrionining biovari, deb hisoblandi.
Keyingi yillarda suvda va tashqi muhitda vaboning NAG vibrioni
ham aniqlangan, lekin u to‘liq nomlanmagan. NAG biovarining o‘tkir
ichak kasalliklarini keltirib chiqarishi aniqlandi. Morfologik, kultural
va fermentativ xossasiga ko‘ra, vabo vibrionlari bir-biridan farqlan-
maydi. Ular umumiy H-antigeniga ega. O-antigeni ularda turlichadir.
O-antigeniga ko‘ra, NAG vibrionining 60 ta O guruhi bor.

223
Morfologiyasi.  Vabo  vibrioni  katta  bo‘lmagan  (1—3×0,2—0,4
mkm),  biroz  bukilgan,  vergul  shakliga  o‘xshash,  juda  polimorf
tayoqchadir.  Sun’iy  oziqa  muhitlarida,  ayniqsa,  eski  kulturalarda
sharsimon, donga o‘xshash, iðsimon, spiralsimon shaklda ko‘rinadi.
Vabo vibrioni juda harakatchan. Xivchini monotrix joylashgan va u
bakteriya tanasiga qaraganda uzun. Spora va kapsula hosil qilmaydi.
Grammanfiy bo‘lib bo‘yaladi. Bo‘yalgan preparatlarda baliq to‘da-
siga o‘xshab ko‘rinadi. Elektron mikroskop ostida qaralganda, hu-
jayra devori va sitoplazmatik membrana orasida vakuolalar joylashgan-
ligi ko‘rinadi. Bu vakuolalarda ekzotoksin sintezlanadi.
Kultural xossasi. Vabo vibrioni — fakultativ anaerob. Oziqa muhitiga
talabchan emas. Keskin ishqoriy reaksiyali muhitlarda ham o‘sa oladi.
37—39°C haroratda va pH 8—9 da yaxshi o‘sadi. Elektiv muhiti 1 % li
peptonli suv hisoblanadi. Bu muhitda 5—6 soatdan so‘ng ular nozik
havorangli parda hosil qilib o‘sadi. TBRS zich muhitida 12—14 soatdan
so‘ng (tiosulfat nitrat saxarozali o‘t suyuqligi qo‘shilgan muhit) sariq
rangli koloniya hosil qilib o‘sadi. Muhit havorang berib turadi. Vabo
vibrioni S shakldan R shaklga aylanishi mumkin va bu jarayon antigenlik
jarayonining o‘zgarishi bilan sodir bo‘ladi.
Fermentativ  xossasi.  Vabo  vibrioni  biokimyoviy  jihatdan  faol.
Saxarolitik xossasiga ko‘ra, glukoza, saxaroza, mannit, mannozani
kislotagacha  parchalaydi,  arabinozani  parchalamaydi.  Bu  kasallik
diagnostikasida katta ahamiyatga ega. Proteolitik xossasiga ko‘ra, je-
latinani voronkasimon holda suyultiradi, triðtofanni indolgacha par-
chalaydi, oksidaza fermentini ajratadi. Nitratni nitritga qaytaradi.
Sutni ivitadi. Vodorod sulfidi hosil qilmaydi. Diagnostik xossasiga
ko‘ra, kraxmalni parchalaydi va bu diagnostikada ahamiyatga ega.
Vabo  vibrioni  fibrinolizin,  plazmakoagulaza,  gialuronidaza,  letsi-
tinaza, kollagenaza va boshqa patogen fermentlarni ajratadi.
Toksigenligi. Vabo vibrioni uch turdagi toksinlarni ajratadi. Tok-
sinning  I  turi  endotoksin,  mikrob  hujayrasi  parchalanganda  hosil
bo‘ladi. Yog‘, uglevod, oqsil tabiatli, yuqori haroratga chidamli. Bu
toksin antibakterial immunitet hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Toksinning
II turi ekzotoksin (xolerogen) bo‘lib, termolabil, enterotoksik ta’sir
ko‘rsatadi va vabo patogenezida katta rol o‘ynaydi (ingichka ichak
sekretor  hujayralari  faolligini  oshiradi,  bu  esa  organizmning
suvsizlanishiga olib keladi). Toksinning III turi termostabil bo‘lib,
natriyning ichak epiteliysi orqali o‘tishini tezlatadi.
Antigenligi. Vabo vibrioni yuqori haroratga chidamli somatik
O-antigenini va yuqori haroratga chidamsiz H-antigenini saqlaydi.
H-antigeni barcha Vibro avlodi uchun umumiy hisoblanadi, spetsifik
emas. O-antigeni esa turga xos bo‘lib, 54 guruhga bo‘linadi.  Vibrio
cholerae  va  Vibrio  eltor  O
1
  guruhga  tegishlidir.  O
1
  guruh  3  ta

224
komponentdan  iborat  —  A,  B,  C.  Ular  birlashganda  3  ta  serovar
yuzaga  keladi.  AB-serovar  Ogava,  AC-serovar  Inaba,  ABC-serovari
Gikoshimalardir.
Chidamliligi. 60°C harorat ta’sirida 5 daqiqa qaynatilganda shu
zahoti  nobud  bo‘ladi.  Past  haroratga  chidamli.  Muzda  bir  necha
oygacha, dengiz va ariq suvlarida bir necha hafta, pashsha ichagida
4—5 kungacha saqlanadi. Quritish va quyosh nuriga vabo vibrioni
juda sezgir. Dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida tez nobud bo‘ladi.
Vabo vibrioni kislotalarga (xlorid kislota va boshq.) juda sezgir. El-Tor
biovari esa ancha chidamli.
Patogenligi. Tabiiy sharoitda hayvonlar vabo bilan kasallanmaydi.
Laboratoriya hayvonlaridan quyon, dengiz cho‘chqachalari sezgirdir.
Ularning qorin bo‘shlig‘iga vabo vibrioni yuborilganda toksikoz yuzaga
kelib, ularning o‘limiga sabab bo‘ladi.
Infeksiya manbayi. Tarqalish yo‘li. Infeksiya manbayi bo‘lib be-
mor  odam  va  sog‘lom  bakteriya  tashuvchilar  hisoblanadi.  El-Tor
vibrioni  keltirib  chiqargan  vaboda  tashuvchilik  uzoq  davom  etadi.
Qo‘zg‘atuvchi oziq-ovqat (sabzavot va mevalar), asosan, suv orqali,
maishiy aloqa yo‘li orqali yuqadi.
Vabo  qadimdan  ma’lum  bo‘lgan  infeksiya  hisoblanib,  ma’lum
davrlarda  epidemiyalar  vujudga  keltirib,  millionlab  odamlarning
yostig‘ini quritgan.
Patogenezi. Kirish darvozasi bo‘lib og‘iz  shilliq qavati hisoblanadi.
Oshqozonga tushgan vabo vibrioni kislotali sharoit ta’sirida qisman
nobud bo‘ladi, kislotali sharoitni kechib o‘tganlari ichakka tushadi,
u yerda ishqoriy sharoit va oqsillar (asosan, pepton) ko‘p bo‘lganligi
sababli ular bo‘linib ko‘payadi, endotoksin ishlab chiqaradi va shu
sababli organizmda anatomik va funksional o‘zgarishlar ro‘y beradi,
ya’ni suv-tuz almashinuvi buziladi, termoregulatsiya izdan chiqadi,
ingichka ichak zararlanib epiteliysi ko‘chib tushadi. Yurak-qon tomiri
sistemasining faoliyati keskin buziladi va boshqa holatlar kuzatiladi.
Kasallik tez-tez va mo‘l ich ketishi bilan boshlanadi. Ich tez orada
suvday suyuladi va unda ichak epiteliysining parchalari ko‘rinadi. Shu
tariqa bemorning axlati iðir-iðir bo‘lib qoladi. So‘ngra ich ketishiga qusish
ham qo‘shiladi. Natijada bemor organizmi suvsizlanadi, terining elastikligi
yo‘qolib, burishib qoladi, qon aylanishi qiyinlashadi va badan ko‘karadi.
Bunday holat vabo algidi deyiladi. Kasallikning shu og‘ir davrida
bemorning harorati normadan ham pasayib 35°C gacha tushadi, talvasa
tutadi. Bemorning siydigi kelmay qolishi (anuriya) mumkin. Vabodan
ko‘plab kishilar halok bo‘ladi.
Vabodan o‘lgan bemorlarning jasadi yorib qaralganda, ingichka
ichak shilliq pardasining yallig‘lanishi, qið-qizarib bo‘rtganligi va ko‘p
joylari  zararlanganligi  aniqlanadi.  Ichak  suyuqligida,  ba’zan  o‘t

225
pufagining suyuqligida ham juda ko‘p vabo vibrionlari topiladi. Bemor
tuzalib ketgan taqdirda, odatda, birinchi haftada, vabo vibrionidan
xalos bo‘ladi. Vabo kasalligida surunkali bakteriya tashuvchilik bir-
muncha kam uchraydi.
Vaboning yuqorida  tasvir etilgan tiðik  shaklidan tashqari, yashindek
tez o‘tadigan  shakli ham ma’lum. Vaboning bu shakli bilan og‘rigan
bemor, hatto ichi ketmasdan turib, kasallikning dastlabki soatlaridayoq
o‘lib qoladi («quruq» vabo — cholera sicca). Klinik belgilarning og‘ir
o‘tishi va yuqori harorat bilan ta’riflanadigan vabo tifoidi ham kuzatiladi.
Bunda kasallikning 1—3-haftasida aksariyat bemorlar nobud bo‘ladi.
Vaboning bu shakli ichakdagi shartli-patogen mikroblarning zaharli
mahsulotlari qonga so‘rilishidan kelib chiqadi.
Immuniteti. Odam vaboga birmuncha moyildir. Bu kasallik bilan
hamma ham kasallanavermaydi. Vabo bilan yengil-yelpi og‘ruvchilar
ham ko‘p uchraydi. Bu epidemiologik jihatdan katta ahamiyatga ega.
Vabo  bilan  kasallanib  o‘lgan  organizmda  antimikrob  va  antitoksik
barqaror  immunitet  yuzaga  keladi;  bu  agglutinin,  vibriolizin,
antitoksin va boshqa antitelolarning hosil bo‘lishi bilan tavsiflanadi.
Profilaktikasi.  Bemorni  vaqtida  aniqlash,  ajratib  qo‘yish  va
kasalxonalarga tezda joylash, dezinfeksiya ishlarini olib borish lozim.
Suv havzalarini, oziq-ovqat mahsulotlarini, chetdan infeksiya kirishini
nazorat qilib turish muhim ahamiyatga egadir.
Maxsus profilaktikasi. O‘lik vabo vaksinasi (xolerogen-anatoksin
va O-antigeni bilan birgalikda) qo‘llaniladi.
Davosi. Tetratsiklin  qatoriga  tegishli  antibiotiklar,  shuningdek,
ko‘p  miqdorda  suyuqlik  va  eritrotsitlar  (kaliy  va  natriy  tuzlarini)
saqlovchi  preparatlar  beriladi.
1.Vabo vibrionining biovarlarini bilasizmi?
2. Vabo vibrionining morfologik va kultural, fermentativ xossasi qanday?
3. Vabo vibrionining infeksiya manbayi, tarqalish yo‘li qanday?
4. Vabo kasalligining oldini olish chora-tadbirlari qanday?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Najas.
2. Qusuq moddasi.
3. Murdalardan material.
4. Albatta, suv havzalaridan suv, oziq-ovqat mahsulotlari, tashqi
muhitdagi buyumlardan yuvindi olinadi.
?
Nazorat  uchun  savollar

226
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskopik.
2. Bakteriologik.
3. Serologik.
Tekshirish  materialini  to‘plash
Najas. 1. Metall yoki yog‘och qoshiqcha yordamida 10—20 ml
olib, steril idishga solinadi, qopqog‘i mahkam yopilib,
pergament qog‘ozga o‘raladi.
2. Kateterning bir uchi ichakka  kiritiladi,  ikkinchi  uchi
steril  bankaga  solinadi.  Qorin  bo‘shlig‘i  birozgina
bosilganda,  suyuq najas idishga tushadi.
3. Yo‘g‘onligi 2—3 mm, uzunligi 45—50 sm alumin sim
ikkiga buklanadi, izotonik eritmada namlanib, to‘g‘ri
ichakka  kiritib  olinadi.  Bunda qovuzloqni  qaynatib
zararsizlantiriladi.
Qusuq  moddasi:  10—15  g  steril  metall  qoshiqcha  yordamida
olinib, og‘zi keng idishga solinadi.
Murdadan material — ichakning yuqori, o‘rta va pastki qism-
laridan  bo‘lakcha  olinadi.  Ichak  ichidagi  mahsulot  steril  idishga
solinadi.
Aholining ko‘pchilik qismida bakteriya tashuvchilikka aniqlaganda,
4—5 nafar tekshirilayotganlardan olingan materiallarni bitta kolbadagi
1 % li peptonli muhitga ekish mumkin. Agar natija musbat bo‘lsa,
undan yana olib alohida-alohida ekish mumkin. Olingan tekshirish
materiallari metall byukslarga solinib, yo‘llanma xati bilan jo‘natiladi.
Yo‘llanma  xatida  bemorning  familiyasi,  ismi,  olingan  material,
taxminiy tashxisi, qayerda olinganligi, kim olganligi yoritilishi lozim.
Tekshirish materiali olinadigan idishda dezinfeksiyalovchi moddalar
bo‘lmasligi lozim, chunki vibrionlar dezinfeksiyalovchi moddalarga
juda sezgir.
Tekshirish ma’lum bosqichlarda olib boriladi. Bosqichlar orasi-
dagi davr ancha qisqa bo‘lishi lozim. Suyuq oziqa muhitidan 6—8 soat-
dan  so‘ng,  zich  oziqa  muhitidan  12—18  soatdan  so‘ng  material
olib ekiladi.
Tekshirishning birinchi bosqichi. Tekshirish materialining 0,5—1 ml.ni
50—100 ml 1 % li peptonli suvga ekiladi. Ishqoriy agarga ular bak-
teriologik qovuzloq yordamida ekiladi. Agar vabo vibrionining o‘sishiga
vabo fagi to‘sqinlik qilishi mumkin degan shubhaga kelinsa, u antifag
qo‘shilgan zardobli muhitga ekiladi, termostatda 37°C da qoldiriladi.

227
Parallel holda tekshirish materialidan surtma preparatlar tayyor-
lanadi, Nikiforov eritmasida 15—20 daqiqaga fiksatsiya qilinadi, karbol
fuksini va Gram usulida bo‘yalib o‘rganiladi. Agar vabo vibrioniga xos
bakteriyalar  ko‘rinsa,  materialdan  yoki  osilgan  tomchi  preparatlar
tayyorlanib,  vibrionlar  harakatchanligi  o‘rganiladi.
Tekshirishning ikkinchi bosqichi. 6—8 soatdan so‘ng 1 % li peptonli
suv termostatdan olib ko‘zdan kechiriladi. Oziqa muhit yuzasida hosil
bo‘lgan pardadan  olinib, surtma preparat tayyorlanadi va u fiksatsiya
qilinadi.  Karbol  fuksin  Gram  usulida  bo‘yalib  mikroskop  ostida
o‘rganiladi. Mikroskop ostida vabo vibrioniga xos bakteriyalar ko‘rinsa,
qaytadan 1 % li peptonli suvga ekiladi va O zardobi bilan agglutinatsiya
reaksiyasi qo‘yiladi. Buning uchun yog‘sizlantirilgan buyum oynachasi
ustiga 100 marta suyultirilgan O zardobi, yoniga 1 tomchi fiziologik
eritma tomiziladi. Ikkala tomchi ustiga 1 % li peptonli suvdagi pardadan
olib solinadi va yaxshilab aralashtiriladi. Agar tomchida agglutinatsiya
sodir bo‘lsa, peptonli suvdan olib ishqoriy agarga ekiladi va termostatda
37°C da qoldiriladi.
Tekshirishning  uchinchi  bosqichi.  12—14  soatdan  so‘ng  ekilgan
oziqa muhiti ko‘zdan kechiriladi. Shubhali koloniya o‘rganiladi. 1:100
nisbatda suyultirilgan O zardobi bilan agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi.
Agar agglutinatsiya bergan bo‘lsa, Ogava va Inaba turidagi zardoblar
bilan (1:50 suyultirilgan) agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Reaksiya
musbat  bo‘lsa,  taxminiy  tashxis  qo‘yiladi.  Agglutinatsiya  bergan
koloniyadan olib, sof kulturani ajratib olish uchun uch xil uglevod
saqlovchi muhitga ekiladi, termostatda 37°C da qoldiriladi.
Tekshirishning to‘rtinchi bosqichi. 12—14 soatdan so‘ng ekilgan
muhit termostatdan olib ko‘zdan kechiriladi. Qiyshiq agarning qiyshiq
qismi rangi o‘zgarmasdan, tik qismi rangi o‘zgargan bo‘lsa, tekshirish
ishlari davom ettiriladi.
Kulturalarni farqlash
1. Harakatchanligini ezilgan va osilgan tomchi preparati yordamida
o‘rganiladi.
2. Kultural xossasi o‘rganiladi (oziqa muhitdagi).
3. Agglutinatsiya reaksiyasi yordamida antigenlik xossasi o‘rganiladi
(O zardobi va Ogava hamda Inaba turidagi zardoblar bilan).
4. Saxarolitik xossasini o‘rganish uchun Giss qatoriga ekiladi.
5. Proteolitik xossasini o‘rganish uchun jelatinaga ekiladi.
6. Gemolitik xossasini o‘rganish uchun 1 ml sho‘rvaga 1 ml 1 % li
qo‘y eritrotsiti qo‘shiladi (nazorat) va 24 soatli o‘sgan 1 ml

228
kulturaga 1 ml 1 % li  qo‘y  eritrotsiti  qo‘shiladi.  Ikkala  probirkani
2 soat davomida 37°C termostatda qoldiriladi. Vaqt o‘tgach, sovuqqa
olinadi. Natija 16 soatdan so‘ng o‘qiladi.
Ureaza faolligi o‘rganiladi. Buning uchun material mochevinali
muhitga ekiladi.
Diastatik xossasi o‘rganiladi. Buning uchun kraxmal saqlovchi
Koda muhitiga ekiladi. Indikator sifatida Lyugol eritmasi olinadi.
Oksidaza sinamasi qo‘yiladi. 18 soatli agardagi kulturaga 1 tomchi
1 % li paraaminodimetilanilinning  suvli eritmasi tomiziladi va unga
1 % li  α-naftol spirtli eritma qo‘shiladi. 2—3 daqiqadan so‘ng kultura
ko‘k rangga bo‘yalsa, reaksiya musbatligidan dalolat beradi.
Fagga sezuvchanligini aniqlash. Sof kultura ishqoriy agarga ekiladi
va Mukerdji IV bakteriofagi, C va Eltor bakteriofagi tomiziladi.
Polimiksinga  sezuvchanligini  aniqlash.  Eritilgan  va  45°C  gacha
sovitilgan  agarga  polimiksin  (50  ta’sir  birligini  1  ml  muhitga)
qo‘shiladi, so‘ngra Petri kosachalariga qo‘yiladi. Agar qotgandan so‘ng
sof kulturadan olib bakteriologik qovuzloqda ekiladi. Termostatda 37°C
haroratda 8—10 soatga qoldiriladi.
Tekshirishning beshinchi  bosqichi. Natija o‘qiladi. Vabo vibrioni
Giss qatorini kislotagacha parchalaydi, arabinozani parchalamaydi.
Proteolitik xossasiga ko‘ra jelatinani voronkasimon holda suyultiradi.
Gemolitik xossasi 16 soatdan keyin o‘rganiladi. V. eltor eritrotsitlarni
gemolizlaydi, nazorat probirkasida eritrotsitlar osilmasi o‘zgarmaydi.
V. cholerae eritrotsitlarni gemolizlamaydi. Ureaza fermentini ajratadi,
shu sababli muhit sariq rangdan qizil rangga kiradi.
Diastatik xossasiga ko‘ra muhit ustiga Lyugol eritmasi tomiziladi.
Vabo vibrioni kraxmalni parchalashi sababli Lyugol eritmasi tomizil-
ganda muhitning rangi o‘zgarmaydi.
Oksidaza sinamasida koloniya ko‘k rangga kiradi. Fagga sezuv-
chanligini aniqlashda S. Mukerdji IV fagi ta’sirida V. cholerae lizisga
uchraydi,  V.  eltor  uchramaydi.  Eltor  fagi  ta’sirida  esa  V.  cholerae
lizisga uchramaydi, V. eltor lizisga uchraydi.
Polimiksin muhitda natija 8—10 soatdan keyin o‘qiladi. V. cholerae
bu  muhitda  o‘smaydi.  V.eltor  o‘sadi.  Shunday  o‘zgarishlar  bo‘lsa,
vabo  qo‘zg‘atuvchisi  bor,  deb  javob  beriladi.
Tezlashtirilgan  usul
Immobilizatsiya  reaksiyasi.  Yog‘sizlantirilgan  buyum  oynachasi
ustiga 2 tomchi najas yoki peptonli suv yuzasidan olib tomiziladi.
1-tomchiga 1 tomchi O  zardobi (1:100), 2-tomchiga fiziologik eritma
tomiziladi.  Har bir tomchi piðetka  yoki  qovuzloq yordamida aralash-

229
tiriladi, yopqich oynacha yopiladi va mikroskop ostida tekshiriladi.
Reaksiya musbat bo‘lsa, birinchi tomchida vibrionlarning harakatlanishi
to‘xtaydi, ikkinchi tomchida esa vibrionlarning harakatlanayotganini
ko‘rish mumkin.
Tezlashtirilgan  Yermolyeva  usuli
1 % li peptonli suv solingan 3 ta probirka olinadi. Birinchisiga
mikrob kulturasi solinadi, ikkinchisiga tekshirish materiali va O  zardobi,
uchinchi probirkaga tekshirish materiali va kraxmal solinadi. Barcha
probirkalarni termostatda 37°C haroratda 3—4 soat qoldiriladi. Vaqt
o‘tgach ular olib qaraladi. Birinchi probirkada havorang parda hosil
bo‘ladi. Undan surtma preparat tayyorlab, bo‘yab o‘rganiladi. Ikkinchi
probirkada  O  zardobi  tarkibidagi  antitelolar  ta’sirida  antigenlar
cho‘kmaga tushadi. Uchinchi probirkaga Lyugol eritmasi tomiziladi.
Kraxmalning vabo vibrioni parchalanganligini ko‘rishimiz mumkin.
1. Tekshirishga  qanday materiallar olinadi?
2. V.cholerae va V.eltor qanday xossalariga ko‘ra farqlanadi?
3. Kasallikka tashxis qo‘yishda qanday tezlashtirilgan usullar qo‘llaniladi?
Oziqa muhitlari
1 % li peptonli suv. 1 litr  distillangan suvga  10  g  pepton, 5 g
NaCl, 0,1 g kaliy nitrati va natriy karbonati qo‘shib qaynatiladi, pH
9,0 ga teng bo‘lguncha to‘g‘rilanadi. Hosil bo‘lgan muhitni probirka
va kolbaga solib, avtoklavda 120°C haroratda 20 daqiqa davomida
sterilizatsiya qilinadi.
Ishqoriy agar. 1 litr GPA ga 30 ml 10 % natriy karbonati solinib,
45 daqiqa qaynatiladi. pH 8,0—9,0 gacha to‘g‘rilanadi. Muhitni probirka
va idishlarga solib, avtoklavda 120°C haroratda 20 daqiqa sterilizatsiya
qilinadi.
26-bob
. TOUN (O‘LAT) QO‘ZG‘ATUVCHISI
Toun bakteriyasini 1894-yilda Yersen Gonkongda aniqlagan va
bakteriyalarning bu avlodi uning nomi bilan ataladi. D. K. Zabolotniy,
N. K. Klodnitskiy, I. A. Lebedinskiy, N. F. Gamaleya va hind olimlari
toun qo‘zg‘atuvchisini atroflicha o‘rgandilar va bu kasallikni davo-
lashda streptomitsinni qo‘llashni tavsiya etdilar.
?
Nazorat  uchun  savollar

230
Yersiniae avlodiga uch turdagi bakteriyalar kiradi:
1. Yersiniae pestis — toun qo‘zg‘atuvchisi.
2. Yersiniae pseudotuberculosis — psevdotuberkuloz qo‘zg‘atuvchisi.
3. Yersiniae enterocolitica — ichak infeksiyalarini keltirib chiqaradi.
Bu avlodga kiruvchi barcha qo‘zg‘atuvchilar Grammanfiy tayoq-
chalar bo‘lib, ko‘pincha tuxumsimon shaklda, 0,4—0,7×1—2 mkm
kattalikda va spora hosil qilmaydi. Psevdotuberkuloz va enterokolitik
iyersiniyalari harakatchandir. Ularning barchasi oziqa muhitiga talab-
chan  emas,  fermentativ  jihatdan  faol  bo‘lib,  qator  uglevodlarni
kislotagacha parchalaydi.
Morfologiyasi. Ovalsimon tayoqchalar 0,3—0,6×1—2 mkm katta-
likda bo‘lib, polimorfdir. Zich oziqa muhitidan tayyorlangan surtma
preparatda ular uzunchoq, iðsimon shakllarda ko‘rinadi. Spora hosil
qilmaydi,  harakatsiz,  xivchinlari  yo‘q,  nozik  kapsula  hosil  qiladi.
Grammanfiy bo‘lib bo‘yaladi. Sitoplazmasi bir xilda joylashmagan-
ligi  sababli,  tayoqchaning  ikki  cheti  to‘q  bo‘yaladi.  Metilen  ko‘ki
bilan bo‘yalganda, bunday biðolarlik (bir qutblilik) yaxshi ko‘rinadi.
Kultural xossasi. Toun qo‘zg‘atuvchisi fakultativ anaerob. Oziqa
muhitlarga talabchan emas. 28—30°C da pH 7,0—7,2 da 12—14 soatdan
so‘ng  o‘sadi.  Uning  o‘sishini  tezlashtirish  uchun  muhitga  ayrim
bakteriyalarning ekstraktlari, sarsin, gemolizlangan qon, natriy sul-
fati va boshqalar qo‘shiladi. Toun qo‘zg‘atuvchisining elektiv muhiti
bo‘lib, kazeinli muhit va ivigan qon gidrolizati hisoblanadi. Zich
oziqa muhitida 18—24 soatdan keyin chetlari tekis, mayin koloniya
hosil qiladi, 48 soatdan keyin koloniyalarning cheti to‘qilgan ro‘mol-
chaga o‘xshab qoladi. Suyuq oziqa muhitida cho‘kma ko‘rinishidagi
zanjircha holida o‘sadi. Probirka tubida qavatli cho‘kma va parda yuza-
sida esa osilib turadigan iðchalar — «stalaktik o‘sishlar»ni ko‘rish
mumkin. R-shaklda o‘sgan kulturalari virulent hisoblanadi, lekin turli
xil omillar ta’sirida ular S avirulent shaklga aylanadi.
Fermentativ xossasi. Saxarolitik xossasi kuchli namoyon bo‘ladi. Ular
saxaroza,  maltoza,  arabinoza,  glukoza  (doimo  emas)  va  mannitni
kislotagacha parchalaydi. Toun bakteriyasining ikki varianti tafovut
etiladi — glitserinni parchalovchilar va parchalamaydiganlar. Proteolitik
xossasi  kam  namoyon  bo‘ladi:  ular  jelatinni  suyultirmaydi,  sutni
ivitmaydi, vodorod sulfidini hosil qiladi. Toun bakteriyasi fibrinolizin,
gemolizin, gialuronidaza, koagulaza fermentlarini ishlab chiqaradi.
Toksigenligi. Toun qo‘zg‘atuvchisi oqsil tabiatli, bir-biriga bog‘liq
ekzo- va endotoksinlarni ajratadi. U ikki xil fraksiyadan iborat (A va B).
Ular aminokislotalarning tarkibiga va antigenlik xossasiga ko‘ra farqlanadi.
Odam uchun u juda patogendir. Toun toksinini «sichqon zahari» deb
ham ataladi, chunki sichqonlar uning ta’siriga juda sezgir.

231
Antigenligi.  Toun  qo‘zg‘atuvchisining  antigenlik  xossasi  juda
murakkab. Ular o‘ttizga yaqin antigenlarni saqlaydi (F, V, W va b.).
F fraksiyasi kapsula  bilan bog‘langan va asosiy komponent hisoblanadi.
V va W komponentlari hujayrani fagotsitozdan saqlaydi. Toun qo‘z-
g‘atuvchisi psevdotuberkuloz, esherixiya, shigella va odam eritrotsit-
lari bilan umumiy bo‘lgan O-antigenini saqlaydi.
Chidamliligi.  100°C  ta’sirida  shu  zahoti  80°C  da  5  daqiqadan
so‘ng o‘ladi. Past haroratga chidamli, 0°C da 6 oygacha, muzlatilgan
murdada bir yilgacha va undan ham ko‘p saqlanadi. Tik quyosh nurlari
ta’sirida 2—3 soatdan so‘ng o‘ladi. Quritishga ular juda sezgir. Oziq-
ovqat mahsulotlarida 2—6 oygacha, burgalarda bir yilgacha, kanalarda
1,5 yilgacha saqlanadi. Dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida 5—10
daqiqadan so‘ng o‘ladi, sulema va karbol kislotasiga juda sezgir.
Patogenligi.  Infeksiya  manbayi  bo‘lib,  asosan,  kemiruvchilar:
yumronqoziq, qora va kulrang kalamushlar, sichqonlar, shuningdek,
tuyalar, tulkilar hisoblanadi. Laboratoriya hayvonlaridan sichqonlar,
kalamushlar, dengiz cho‘chqachalari va boshqalar ularga sezgirdir.
Infeksiya  manbayi.  Kasal  hayvonlar,  asosan,  kemiruvchilar
infeksiya  manbayi  hisoblanadi.  Odamlar  o‘rtasida  epidemiya  kelib
chiqishida kemiruvchilardagi epizootik hollar sababchi bo‘ladi.
Tarqalish yo‘li va tashuvchisi
1.  Transmissiv  yo‘l  orqali  —  tashuvchisi  burgalar  hisoblanadi
(kemiruvchilar → burga → odam).
2. Havo-tomchi yo‘li (o‘pka touni odamdan odamga yuqadi).
3.  Alimentar  yo‘l  orqali  —  kasal  hayvon  go‘shtini  yaxshi
pishirmasdan iste’mol qilganda (kam hollarda).
Patogenezi va kasallik shakllari
Kirish  darvozasi  bo‘lib  teri  va  burun,  og‘iz  shilliq  pardalari
hisoblanadi. Kirish darvozasiga qarab toun kasalligining bir necha
shakli tafovut etiladi: 1) bubon; 2) o‘pka; 3) septik; 4) teri; 5) ichak
shakllari.  Qo‘zg‘atuvchi  tushgan  yerda  quyidagi  ketma-ketlikda:
dog‘→papula → vezikula → pustula → karbunkul → yara hosil bo‘ladi.
Bemor sog‘ayganda esa yara o‘rnida chandiq qoladi. Kasallikning bu
shakli juda kam uchraydi. Asosan, ular teri-bubonli toun shaklida o‘tadi.
Bubon shaklida infeksiya kirish joylarida izlar bo‘lmaydi, chunki
qo‘zg‘atuvchi limfa tomirlar orqali uning tarmoqlariga tarqaladi. Bu
joylarda o‘tkir yallig‘lanish jarayoni rivojlanib, birlamchi bubon hosil
bo‘ladi.  Limfa  tarmoqlari  o‘zaro  qo‘shilib  ketadi.  Lekin  bubonlar
ustidagi  teri  o‘zgarmaydi.  Mikrofaglar  mikroblarni  o‘rab  olsa-da,

232
fagotsitoz tugallanmaydi. Chunki mikrob toksini ta’sirida fagotsitlar
o‘ladi. Keyinchalik kapillarlar nekrozga uchrab, mikroblar esa qonga
o‘tadi  va  bu  birlamchi  bakteriyemiya  deyiladi.  Ichki  a’zolarda
infeksiyaning ko‘plab o‘choqlari yuzaga chiqadi. Keyinchalik gema-
togen  yo‘l  bilan  ikkilamchi  bubonlar  hosil  bo‘ladi.  Kasallik  o‘tkir
rivojlanganda bakteriyemiya ikkilamchi o‘choqlar (jigar, taloq va b.)
hisobiga jadallashadi va septitsemiya shakliga aylanadi.
Kasallikning teri shaklida qo‘zg‘atuvchi tushgan joyda og‘riqli papula
hosil bo‘ladi va u keyinchalik qo‘zg‘atuvchi saqlaydigan qonli-seroz
suyuqlik pustulaga aylanadi. Agar kasallik davolanmasa, karbonkulalar
o‘lchami 1—3 sm va undan ham katta nekrozli yaraga aylanadi. Toun
yarasi kam sonli bo‘lib, chandiq hosil qiladi va sekin bitadi.
Kasallikning bubonli shakli yuqori harorat, organizmning og‘ir
intoksikatsiyasi, ko‘pincha bakteriyemiyaning rivojlanishi va jarayon-
ning yuksalishi bilan tavsiflanadi. Yashirin davri 2—3 kun, ba’zan
4—5 kun davom etadi. Kasallikning o‘ziga xos belgilaridan biri zarar-
langan joyda qattiq og‘riq paydo bo‘ladi. Bubonlar tez rivojlanadi va
tovuq tuxumi, olma va undan kattaroq hajmda bo‘ladi. Bo‘yin, quloq
atrofi,  jag‘  osti,  ko‘krak  osti,  yelka,  qo‘ltiq  osti,  qov  va  qov  orti
bubonlari hosil bo‘ladi. Bo‘yin va qo‘ltiq osti bubonlari eng xavfli
hisoblanadi,  chunki  ular  ikkilamchi  o‘pka  asoratlariga  olib  keladi.
Kasallik  birdaniga,  bexosdan,  qaltirashlarsiz,  darmon  qurimasdan,
tana haroratining 38—39°C gacha, hatto 40°C va undan ham yuqoriga
ko‘tarilishi bilan boshlanadi. Ertalab harorat biroz tushadi, kechqurun
esa  ko‘tariladi.  Yuz  terisi  qizaradi,  ko‘zlar  yaltiraydi,  nafas  olish
tezlashadi,  nafas  qisadi,  bosh  og‘riydi,  harakat  koordinatsiyasi
buziladi,  nutq  o‘zgaradi.  Ba’zi  bemorlarda  alahsirash  (gallutsina-
tsiya), eyforiya kuzatiladi. Kasallik og‘ir kechganda ikkilamchi o‘pka
touni,  sepsis,  meningit  kabilar  kuzatilib,  4—6  kun  ichida  bemor
nobud bo‘ladi. Birlamchi o‘pka shaklining yashirin davri 2—3 kun.
Qaltirash, haroratning 39—40°C bo‘lishi, yo‘tal, qonli suyuqlik ajra-
lishi bilan tavsiflanadi. Bemorlar alahsiraydi, tajovuzkor bo‘lib qoladi
va qochishga harakat qiladi. 2—3 kun ichida yurak faoliyatining susa-
yishi va nafas olish markazi falajidan bemor nobud bo‘ladi.
Septik shaklining yashirin davri bir necha soat davom etadi. Bemor-
ning birdaniga kuchli qaltirashi, bosh og‘rig‘i va umumiy holatining
tezda  yomonlashuvi  bilan  kasallik  boshlanadi.  Yurak-qon  tomir
yetishmovchiligi rivojlanib boradi. Nafas olishi to‘xtab qolishi ham
mumkin. Yara bubonlar ko‘zga ko‘rinmagan holda rivojlanib boradi.
Ayrim  bemorlarning  o‘limi  kasallik  boshlanishidan  bir  necha  soat
o‘tgach sodir bo‘ladi. O‘z vaqtida davolanmasa, kasallik 100 % o‘lim
bilan tugaydi.

233
Ichak  shakli  ham  yuqori  harorat  bilan  juda  og‘ir  kechadi.
Oshqozon,  ichakda  og‘riqlar  bo‘lib,  bemor  qon  bilan  qayt  qiladi.
Najas  qonli,  suyuq  bo‘lib,  unda  qo‘zg‘atuvchilar  bo‘ladi.  Kasallik
1—2 kun davom etib, 100 % o‘lim bilan tugaydi.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng barqaror va uzoq vaqtga cho‘ziluv-
chi  immunitet  yuzaga  keladi.  Og‘rib  o‘tganlarning  qonida  toun
mikrobiga qarshi antitelolar paydo  bo‘ladi.
Profilaktikasi. Bemorlarni vaqtida aniqlash, tashxis qo‘yish, aj-
ratib qo‘yish va kasalxonaga yotqizish, karantin tashkil qilish, aloqada
bo‘lganlarni  kuzatish,  uyma-uy  yurib  bemorlarni,  harorati  bor
odamlarni so‘rab chiqish, infeksiya o‘chog‘ida dezinfeksiya ishlarini
olib borishdir. Tibbiyot xodimlariga streptomitsin va tounga qarshi
vaksina yuboriladi. Davlat chegarasi chetdan infeksiya kirishidan himoya
qilinadi.
Maxsus profilaktikasi. EV-tirik vaksinasi qo‘llanilmoqda. Bu vak-
sina 5 yil davomida qo‘zg‘atuvchi oziqa muhitiga ketma-ket ekish
orqali ajratib olinadi. Immunitet 1 yilgacha davom etadi.
Davosi. Streptomitsin, tetratsiklin, maxsus fag va tounga qarshi
immunoglobulin beriladi.
1. Toun qaysi guruh infeksiyasiga kiradi?
2. Toun qo‘zg‘atuvchisining morfologik, kultural va fermentativ xossasi
qanday?
3. Infeksiya manbayini bilasizmi?
4. Toun qaysi yo‘l orqali tarqaladi?
5. Toun qanday shakllarda o‘tadi?
6. Kasallikning oldini olish choralarini bayon eting.
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Teri shaklida — yaradan ajratma, karbunkuldan punktat.
2. Bubon shaklida — bubondan punktat.
3. O‘pka shaklida — balg‘am.
4. Ichak shaklida — najas.
5. Barcha shaklida — qon.
6. Murdalardan — qon, suyak ko‘migi, a’zolardan bo‘lakchalar.
7. Burgalarning ichak ajratmasi.
8. O‘lgan kalamush, sichqon va boshqa kemiruvchilar.
?
Nazorat  uchun  savollar

234
Tekshirish  materiallarini  to‘plash
Bubondan  punktat  olish  uchun  jarohatlangan  joy  va  uning
atrofidagi teri spirt bilan artiladi. Igna yaraning chetidan sekinlik bilan
kiritilib, o‘rtasidan material olinadi.
Og‘zi keng steril bankaga balg‘am yig‘iladi. Najas ham shunday
olinadi. Qon 3—5 ml steril shprisda olinib, shu zahoti bemor oldida
sho‘rvaga va Petri kosachasidagi agarga ekiladi.
Burganing ichagi ichidagi mahsuloti lupa yordamida o‘rganiladi.
Kemiruvchilar kasallangandan so‘ng ularni yorib, ichki a’zolaridan
surtma preparat tayyorlanadi va oziqa muhitlariga ekiladi.
Asosiy  tekshirish  usuli
1. Mikroskopik.
2. Bakteriologik.
3. Biologik.
4. Luminessent-serologik usul.
Tekshirishning  birinchi  kuni.  Tekshirish  materiallaridan  surtma
preparat tayyorlanadi. Xona haroratida quritiladi. Nikiforov aralash-
masida  15—20  daqiqa  fiksatsiya  qilinadi.  Gram  va  metilen    ko‘ki
bo‘yog‘ida  bo‘yaladi.  Surtmada  Grammanfiy  bo‘lgan  ovalsimon
tayoqchalar, metilen ko‘ki bilan bo‘yalganda ikki cheti to‘q bo‘yalgan
toun qo‘zg‘atuvchilari ko‘rinsa, taxminiy tashxis qo‘yish mumkin.
Tekshirish materiallari GPA va GPSHga ekiladi. Qo‘zg‘atuvchi-
ning  yaxshi  o‘sishi  uchun  unga  qon,  natriy  sulfati  va  boshqalar
qo‘shiladi. Qo‘shimcha mikroblarni saqlovchi tekshirish materiallarini
Tumanskiy  yoki Korobkova muhitlariga ekiladi. Bu muhitlar gensian
binafshasini o‘zida saqlaydi. Muhitlar termostatda 28°C haroratda
24 soat qoldiriladi.
Biologik  usul
Qo‘shimcha mikroblarni saqlovchi tekshirish materiali, balg‘am,
yiring  hayvon  terisi  ustiga  yuboriladi.  Qon,  bubon  punktati  qorin
bo‘shlig‘iga, teri ostiga yuboriladi. Tekshirish materiallari yuborilgan
joyga qarab hayvonlar 3—9-kunlarda o‘ladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. Suyuq
oziq muhitida tounga xos bo‘lgan o‘sish bo‘lsa, undan surtma preparat
tayyorlanadi. Gram va metilen ko‘ki bo‘yog‘ida bo‘yaladi. Mikroskop
ostida o‘rganiladi. Zich oziqa muhitida tounga xos koloniyalar hosil
bo‘lsa,  sof  kulturalarni  ajratib  olish  uchun  undan  qiyshiq  agarga

235
ekiladi. 2—3 ta shubhali koloniya ustiga toun bakteriofagi tomiziladi.
Termostatda qoldiriladi. 10—12 soatdan keyin koloniyalarning lizisga
uchrashi diagnostik ahamiyatga ega bo‘ladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Ekilgan muhit tekshiriladi. Qiyshiq
agarning  yuzasida  mikroblar  oq-kulrang  qatlam  hosil  qilib  o‘sgan
bo‘lsa, undan surtma preparat tayyorlab, bo‘yab mikroskop ostida
o‘rganiladi.  Agar  faqat  toun  qo‘zg‘atuvchilari  ko‘rinsa,  sof  kultu-
raligidan dalolat beradi. Saxarolitik xossasini o‘rganish uchun glukoza,
maltoza,  saxaroza,  ramnoza,  mannitga  ekiladi.  Bakteriofagga
sezuvchanligi o‘rganiladi.
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Natija o‘qiladi. Toun qo‘zg‘atuvchisi
mannit va maltozani kislotagacha parchalaydi. Saxaroza va ramnozani
parchalamaydi.  Arabinozani  parchalaydi.  Glukozani  kislotagacha
parchalaydi (lekin hamisha emas). Fag tomizilgan koloniya lizisga
uchrasa, toun qo‘zg‘atuvchisi bor, deb javob beriladi (28-jadval).
28-jadval
Toun va psevdotuberkuloz iyersiniyalarining farqi
li
s
o
h
a
n
i
v
e
h
c
o
M
.
5
i
h
s
il
i
q
—
+
i
h
s
it
i
v
i
i
n
t
u
S
.
6
—
i
d
y
a
l
r
o
q
h
s
i
z
e
T
i
n
t
u
s
il
s
u
m
k
a
L
.
7
i
d
y
a
l
r
o
q
h
s
i
n
i
k
e
S
s
a
m
e
a
g
E
k
it
il
o
n
i
r
b
i
F
.
8
a
g
e
a
g
i
s
a
s
s
o
x
-
a
q
h
c
‘
o
h
c
z
i
g
n
e
D
i
d
a
r
i
d
l‘
o
i
n
i
s
a
h
c
n
u
h
c
u
n
o
v
y
a
H
.
9
i
g
il
n
e
g
o
t
a
p
i
s
a
h
c
a
q
h
c
‘
o
h
c
z
i
g
n
e
D
i
n
r
a
l
h
s
u
m
a
l
a
k
a
v
i
d
a
r
i
d
l‘
o
i
n
h
s
u
m
a
l
a
K
i
d
y
a
m
r
i
d
l‘
o
i
r
a
li
g
l
e
B
i
h
s
i
h
c
v
u
t
a
‘
g
z
‘
o
q
n
u
o
T
z
o
l
u
k
r
e
b
u
t
o
d
v
e
s
P
i
s
i
h
c
v
u
t
a
‘
g
z
‘
o
q
i
g
il
n
a
h
c
t
a
k
a
r
a
H
.
1
z
i
s
t
a
k
a
r
a
H
n
a
h
c
t
a
k
a
r
a
H
a
v
o
n
o
s
s
e
B
h
c
O
.
2
a
d
it
i
h
u
m
i
d
y
a
m
s
‘
O
i
d
a
s
‘
O
i
g
a
f
o
i
r
e
t
k
a
b
n
u
o
T
.
3
a
d
i
r
i
s
’
a
t
i
d
y
a
r
h
c
u
a
g
s
i
z
i
L
i
d
y
a
m
a
r
h
c
u
a
g
s
i
z
i
L
i
n
a
z
o
n
m
a
R
.
4
i
h
s
a
l
a
h
c
r
a
p
—
+

236
Bakteriofag bilan tezlashtirilgan usullar
3 ta Petri kosachasidagi Tumanskiy muhitiga tekshirish materiali
ekiladi:
1. Kosachaga tekshirish materiali toun bakteriofagi bilan ekiladi.
2.  Kosachaga  tekshirish  materiali  shpatel  yordamida  ekiladi.
O‘rtasidan ariqcha ochib, unga bakteriofag tomiziladi.
3. Kosachaga faqat tekshirish materiali ekiladi. Barcha ekilgan
muhitlar termostatda 28°C haroratda 12—14 soat qoldiriladi.
Tekshirish materialida toun qo‘zg‘atuvchisi bo‘lsa, 1-kosachada
barcha koloniyalar  lizisga uchrashi sababli o‘sish bo‘lmaydi. 2-kosachada
steril yo‘lakcha hosil bo‘ladi. 3-kosachada toun bakteriyasiga xos o‘sish
bo‘ladi.
Zararlangan hayvonlar kuzatiladi
O‘lgan yoki kasallangan hayvonlar yorib o‘rganiladi. A’zolardagi
o‘zgarishlar  kuzatiladi.  Toundan  o‘lgan  hayvonlarning  jigar  va  ta-
log‘i kattalashadi. A’zolarda gemorragik va nekrotik qismlar aniqlanadi.
A’zolardan surtma preparat tayyorlanadi. A’zolardan bo‘lakchalar
olib oziqa muhitiga ekiladi. Qolgan tekshirish ishlari yuqorida bayon
etilganidek olib boriladi.
1. Toun kasalligining turli shakllaridan qanday tekshirish materiallari
olinadi?
2. Qanday hayvonlarda biologik sinama o‘tkaziladi?
3. Toun va psevdotuberkuloz iyersiniyalari qanday xossalariga ko‘ra
farqlanadi?
27-bob.
 BRUTSELLOZ QO‘ZG‘ATUVCHISI
Bu infeksional allergik zoonoz kasallik bo‘lib, isitma ko‘tarilishi,
gemo- va limfopoez a’zolari, tayanch-harakat apparati va periferik
nerv  tizimining  zararlanishi  bilan  tavsiflanadi.  Kasallikni  birinchi
marta 1859-yilda ingliz shifokori Marston Malta orolida o‘tkir terlama
kasalligi sifatida kuzatgan va «Malta isitmasi» deb nomlagan. 1886-yili
D. Bryus o‘lgan askar talog‘ida qo‘zg‘atuvchini aniqladi. 1896-yilda
B. Bang abort qilingan sigirning embrion atrofidagi suyuqligidan ham
kokkobakteriyalarni aniqlagan.
1914-yili  J. Traum shularga o‘xshash tayoqchasimon bakteriyalarni
kasal  cho‘chqalardan  ajratib  olgan.  1916-yili  Ivens  barcha  ajratib
?
Nazorat  uchun  savollar

237
olingan mikroblarni o‘rganib, ularning hammasi bir-biri bilan o‘xshash-
ligini aniqladi va Bryus nomi bilan brutsellalar deb atadi. Keyinchalik
bakteriyalarning boshqa turlari ham aniqlandi. Ular barchasi Brucella
avlodiga kiritildi. Hozirgi vaqtda barcha brutsellalar asosiy xo‘jayinlarida
kasallik keltirib chiqarishiga qarab, quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Brucella meltensis — mayda shoxli hayvonlarda kasallik keltirib
chiqaradi.
2. Brucella abortus bovis — yirik shoxli hayvonlarda kasallik keltirib
chiqaradi.
3. Brucella suis — cho‘chqalarda kasallik keltirib chiqaradi.
4. Brucella neotornae — cho‘l kalamushlarida kasallik chaqiradi.
Odam uchun patogenligi aniqlanmagan.
5. Brucella cahis — itlarda kasallik keltirib chiqaradi. Itdan odamga
yuqishi mumkin.
6. Brucella ovis — qo‘ylarda kasallik qo‘zg‘atadi. Odam uchun
patogen hisoblanmaydi.
Har bir turdagi brutsellalar biovarlarga bo‘linadi: Br.melitensis-
ning 3 ta, Br.abortus bovis ning 9 ta, Br.suis ning 5 ta biovari mavjud.
Morfologiyasi.  Mayda,  tayoqchasimon,  ovalsimon  shakldagi
bakteriyalar  bo‘lib,  0,6—0,8×0,3—0,5  mkm  kattalikda,  harakatsiz,
spora hosil qilmaydi. Nozik kapsula hosil qiladi. Garmmanfiy bo‘yaladi.
Surtma preparatda tartibsiz  joylashadi.
Kultural  xossasi.  Brutsellalar  aerob,  oziqa  muhitiga  talabchan,
juda sekin (2—3 hafta) o‘sadi. Zardob, kartoshka, qon (5 % li qo‘y
qoni), jigarli agar va sho‘rvada yaxshi o‘sadi. Ayrim shtammlarning
o‘sishi uchun 5—10 % li CO
2
 lozim. Zich oziqa muhitida nozik, mayda,
rangsiz,  bo‘rtib  chiqqan  S  shaklida,  yaltiroq  koloniya  hosil  qilib
o‘sadi. Turli xil omillar ta’sirida  R  shakliga o‘tishi mumkin. Antibiotik
ta’sirida L shakliga o‘tadi. Suyuq oziqa muhitida bir tekis loyqalanish
hosil qiladi. Brucellalar tovuq embrionidagi sariqlik qopchasida yaxshi
o‘sadi. Brutsellalar vodorod sulfidi, fuksin va tionin muhitlarida o‘sishiga
ko‘ra farqlanadi.
Fermentativ xossasi. Brutsellalar D-riboza, D-galaktoza, alanin,
asparaginlarni  parchalaydi.  Ayrim  shtammlari  aminokislotalarni
amiakkacha  gidrolizlaydi.  Brutsellalar  gialuronidaza,  katalaza,
peroksidaza, liðaza, fosfataza fermentlarini hosil qiladi.
Toksigenligi. Brutsellalarning patogenlik ta’siri endotoksiniga qarab
aniqlanadi. Bundan tashqari, ular allergik xossaga ham ega.
Antigenligi. Brutsellalar ikki xil somatik A va M antigenini saqlaydi.
Bu antigenlar bakteriyalar turiga xosdir, ular mikrob hujayrasining
tarkibiga kiradi va turli xil nisbatda bo‘ladi. Br. melitensisda M-antigeni,

238
Br.abortus bovis va Br.suisda A-antigeni ustun turadi. Bundan tashqari,
ularda Vi-antigeni ham aniqlangan.
Chidamliligi.  100°C  harorat  ta’sirida  shu  zahoti, 80—85°C da
5 daqiqadan so‘ng, 60°C ta’sirida 30 daqiqadan so‘ng o‘ladi. Past
haroratga chidamli. Tik quyosh nuri mikroblarga halokatli ta’sir ko‘rsa-
tadi. Nam  sharoitda 3—4 oygacha, sut mahsulotlarida 40—45 kun-
gacha, muzlagan go‘shtda 5 oygacha, tuproq va suvda 3—5 oygacha
saqlanadi. Dezinfeksiyalovchi moddalarga (xlorli ohak, lizol, kreozin,
karbol kislotasi, formalin, sulema) juda sezgir.
Patogenligi. Brutselloz bilan, asosan, qishloq xo‘jaligi hayvonlari —
mayda va yirik shoxli hayvonlar, cho‘chqa, kiyik va boshqa hayvonlar
kasallanadi. Har bir tur mikrob o‘ziga xos kasallik keltirib chiqaradi.
Lekin brutsellalar bir turdagi hayvondan ikkinchi turdagi hayvonga
yuqishi mumkin. Masalan, Br.abortus bovis mayda shoxli hayvonlarni
ham zararlashi mumkin.
Kasallikning asosiy belgilari shuki, hayvonlarning urg‘ochilarida
bola tashlash, erkagida orxitni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari,
ularda bo‘g‘imlar shikastlanadi, ozib ketadi, juni to‘kiladi va boshqa
belgilar yuzaga keladi. Brutselloz yopiq shaklda ham o‘tishi mumkin,
bu esa infeksiyaning tarqalib ketishiga sabab bo‘ladi.
Laboratoriya hayvonlaridan oq sichqonlar va dengiz cho‘chqa-
chalari ularga sezuvchan. Ular zararlangandan so‘ng bola tashlash,
ozish,  junlarining to‘kilishi kuzatiladi. Sichqonlarda septitsemiya yuzaga
kelishi mumkin.
Infeksiya manbayi. Odam uchun infeksiya manbayi bo‘lib yirik va
mayda  shoxli  hayvonlar  hisoblanadi.  Odam  brutselloz  tarqalishida
epidemiologik ahamiyatga ega emas.
Tarqalish yo‘li. Maishiy aloqa, alimentar, havo-tomchi yo‘li orqali
tarqaladi. Aloqa yo‘li orqali, ya’ni hayvonlarni boqqanda, go‘shtini
bo‘lganda yuqishi mumkin. Havo changi orqali ham, ya’ni hayvonlar
junini qayta ishlaganda yuqadi. Brutsellalar bilan ifloslangan oziq-
ovqatlarni, sut va sut mahsulotlarini iste’mol qilish natijasida alimentar
yo‘l orqali yuqadi.
Patogenezi.  Organizmga  kirish  darvozasi  bo‘lib  og‘iz,  burun
shilliq qavati va jarohatlangan teri hisoblanadi. Organizmga tushgan
brutsellalar limfa yo‘li orqali limfa tuguniga tushadi, bo‘linib ko‘-
payadi. Limfa yo‘lidan qonga so‘riladi. Qon bilan butun organizmga
tarqaladi,  suyak  ko‘migida,  jigarda,  taloqda  joylashadi.  Tayanch-
harakat a’zolarida, periferik nerv va jinsiy a’zolar tizimida yallig‘la-
nish jarayoni rivojlanadi. Mustahkam o‘rnashgan antigenlar atro-
fida  granulemalar  hosil  qiladi.  Brutsella  qonga  o‘tib  qaytalash
(retsidiv)ni yuzaga keltiradi.

239
Yashirin davri 1—3 hafta davom etadi. Birlamchi latent, o‘tkir
septik, septik-metastaz, birlamchi, surunkali, ikkilamchi surunkali,
ikkilamchi latent, brutsellozdan keyingi asoratlar farq qilinadi.
Brutsellozda ko‘proq qov (70 %), qo‘ltiq osti (63 %) va jag‘ osti
(29 %) limfa bezlari zararlanadi. Osteoxondritlar, miozitlar, artritlar
va osteoartritlar rivojlanadi. Markaziy nerv tizimi meningit, ensefalit,
miyelit, ensefalomeningit ko‘rinishida zararlanadi.
Kasallikning  surunkali  shakli  remissiya  (tinch  davri),  retsidiv
davri va kuchayish davrlari bilan almashinib turadi. Qayta takrorlanish
davrida yangi metastazlar yuzaga keladi yoki eski manbalar ko‘payadi.
Brutsellozdan sog‘ayish bir necha oydan 3—3,5 yilgacha. Sog‘ayish
klinik, bakteriologik, anatomik davrlarga bo‘linadi. Reinfeksiya
2—12 yildan so‘ng yuzaga kelishi mumkin.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng hujayraviy agglutinin va komplement
bog‘lovchi  antitelolar  hosil  bo‘ladi.
Profilaktikasi. Qishloq xo‘jaligida hayvonlarni nazorat qilish. Sut
va go‘sht kombinatlarini nazorat qilib turishdan iborat.
Maxsus profilaktikasi. Brutsella abortusning 19—BA shtammini
saqlovchi tirik vaksina bir marta teri ustiga yuboriladi. Revaksinatsiya
8—12 oydan so‘ng olib boriladi.
Davosi.  Levomitsetin,  eritrin  antibiotiklari  bilan  davolanadi.
Brutselloz immunoglobulini beriladi.
1. Brutsellozning qanday turlarini bilasiz?
2. Brutsellalar qanday muhitlarda rivojlanadi?
3. Brutsellozning patogenligi nimaga bog‘liq?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Qon.
2. Orqa miya suyuqligi.
3. Suyak ko‘migi.
4. Siydik.
5. Ko‘krak suti.
6. Murdadan material.
Tekshirish  materialini  to‘plash
Qon — bilak  venasidan  5—10 ml  hajmda  steril  sharoitda  olinadi.
Gemokultura usulida tekshiriladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

240
Qon — barmoqdan 1—2 ml hajmda olinadi.
Siydik — steril kateter yordamida steril idishga olinadi.
Ko‘krak suti — steril idishga yig‘iladi.
Orqa miya suyuqligi — steril  igna yordamida steril idishga olinadi.
Suyak ko‘migi — steril shpris yordamida steril idishga to‘planadi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Serologik.
2. Allergik.
3. Biologik.
4. Bakteriologik.
Bakteriologik usul. Kasallikning birinchi kunlarida tana harorati
ko‘tarilgan davrda bemor bilak venasidan 10—15 ml hajmda qon olinadi.
Qon bemorni antibiotik bilan davolashdan oldin olinadi. Qon (100—200
ml  hajmli  idishga)  30—50  ml  qiyshiq  agar  va  25—30  ml  sho‘rva
qo‘shilgan muhitga 5 ml.dan solib chiqiladi. Birinchi flakondagi muhitni
karbonat angidridi ko‘p bo‘lgan sharoitda qoldiriladi, ikkinchisi esa
termostatda 37°C haroratda qoldiriladi. 4 kundan so‘ng olib tekshiriladi.
Agar koloniyalar o‘smagan bo‘lsa, yana qoldiriladi. Agar muhit ustida
mayda, rangsiz, bo‘rtib chiqqan koloniyalar hosil bo‘lsa, stereoskopik
mikroskopda yoki oddiy mikroskopning kichik obyektivida o‘rganiladi.
Agar bir oy ichida koloniyalar aniqlanmasa, zich oziqa muhitiga ekilib
nazorat  qilinadi.  O‘sgan  kulturani  farqlash  uchun  surtma  preparat
tayyorlanadi, bo‘yaladi va mikroskop ostida tekshiriladi. So‘ng buyum
oynachasi ustida maxsus zardob yordamida agglutinatsiya reaksiyasi
qo‘yiladi. Qaytalagan va surunkali shakldagi bemorlarning suyak ko‘mi-
gidan va limfa tugunidan punktat olinib, zich oziqa muhitiga ekiladi.
Shubhali koloniya hosil bo‘lsa, surtma preparat tayyorlab, aggluti-
natsiya reaksiyasi qo‘yib o‘rganiladi.
Serologik  usul.  Rayt  reaksiyasi.  Bemorning  barmog‘idan  1—2
ml qon olinib, zardobi ajratiladi va kengaytirilgan hajmiy agglutinatsiya
reaksiyasi  qo‘yiladi.  Bemor  qon  zardobi  1:25  dan  1:1600  gacha
suyultiriladi, antigen sifatida brutsella o‘lik kulturasi diagnostikumi
olinadi va barcha probirkalarga 2 tomchidan solib chiqiladi. Termostatda
37°C haroratda 18—124 soat qoldiriladi. Diagnostik titri  1:100, 1:200
hisoblanadi.  1:400  reaksiya  musbat  bo‘lsa,  o‘ta  musbat,  deb  javob
beriladi.
Taxminiy agglutinatsiya reaksiyasi (Xedelson reaksiyasi, 29-jadval).
Har birining kattaligi 4×4 sm keladigan 6 ta to‘rtburchakka bo‘lingan,
tozalangan, yog‘sizlantirilgan oynacha olinadi. Chap tarafdan birinchi
to‘rtburchakdan boshlab, raqamlar qo‘yib chiqiladi va mikropiðetkada

241
tekshirilayotgan zardobdan 0,08; 0,04; 0,02; 0,01 ml nazorat zardo-
biga («NZ») 0,02 ml.dan solinadi. «NZ»dan tashqari, barcha to‘rtbur-
chaklarga 0,03 ml diagnostikumdan solinadi, nazorat diagnostikum
«ND» to‘rtburchagiga ham undan 0,03 ml solinadi. «NZ» va «ND»
to‘rtburchaklariga 0,03 ml fiziologik eritma solinadi. Tomchilarni kichik
dozadan boshlab, shisha tayoqcha yoki uchi kavsharlangan piðetka
bilan aralashtiriladi.
29-jadval
Xedelson reaksiyasi
Oynachani spirt alangasida biroz isitiladi. Agar antigen va antitelo
bir-biriga  mos  bo‘lsa,  birinchi  daqiqadayoq  donador  havorangli
cho‘kma hosil bo‘ladi. Uzog‘i bilan 8 daqiqagacha kuzatish mumkin.
Sezgir reaksiyalardan yana biri bevosita gemagglutinatsiya reaksiyasi
hisoblanadi. Diagnostikum sifatida brutselloz eritrotsitlar diagnosti-
kumidan foydalaniladi.
Allergik usul (Byurne sinamasi). Bilakning ichki tomoniga, teri
ichiga 0,1 ml brutsellin (13 haftalik brutsella kulturasining bulyondagi
filtrati) yuboriladi. 24—48 soatdan so‘ng natija o‘qiladi. Agar 4×6 sm
kenglikda qizarish va shish hosil bo‘lsa, reaksiya musbat deyiladi.
Biologik  usul.  Sinamani  oq  sichqonlar  yoki  dengiz  cho‘chqa-
chalarida o‘tkaziladi. Tekshirish materiali chov qismining teri ostiga
yuboriladi.  Bu  usul  infeksion  jarayonning  limfa  tugunida  qanday
kechishini to‘liq o‘rganish uchun xizmat qilishi mumkin. Hayvonlar
kasallanib  nobud  bo‘lgandan  so‘ng  ularni  yorib,  oziqa  muhitlarga
ekib o‘rganiladi.
1. Bemordan tekshirishga qanday material olinadi?
2. Tekshirish qanday usullarda olib boriladi?
3. Serologik usulda qanday reaksiyalar qo‘yiladi?
4.  Biologik  sinama  qanday  hayvonlarda  olib  boriladi  va  qanday
o‘tkaziladi?
t
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
a
b
i
rj
a
T
t
a
r
o
z
a
N
1
2
3
4
»
Z
N
«
»
D
N
«
b
o
d
r
a
Z
8
0
,
0
4
0
,
0
2
0
,
0
1
0
,
0
2
0
,
0
—
n
e
g
it
n
A
3
0
,
0
3
0
,
0
0
,
0
3
0
,
0
—
3
0
,
0
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
—
—
—
—
3
0
,
0
3
0
,
0
?
Nazorat  uchun  savollar

242
28-bob.
 KUYDIRGI (SIBIR YARASI) QO‘ZG‘ATUVCHISI
Kuydirgi odam va hayvonlarda uchraydigan o‘tkir infeksion ka-
sallik bo‘lib, og‘ir intoksikatsiya, teri qoplamlari va limfa apparatining
ishdan  chiqishi  bilan  kechadi.  Kuydirgi  qo‘zg‘atuvchisi  Bacillus
anthracis Bacillaceae oilasiga, Bacillus avlodiga kiradi. U qadimgi
kasallik bo‘lib, unga «authrax» ko‘mir nomi Giðpokrat tomonidan
berilgan. Hozirgi nomini esa 1788-yili rus shifokori S. Andreyevskiy
taklif etgan. U o‘ziga kuydirgi qo‘zg‘atuvchisini yuqtirib, kasallik
qo‘zg‘atuvchisi hayvondan odamga yuqishini isbotlagan. 1849-yili
Pallendor qo‘zg‘atuvchining barcha xossalarini, 1878-yili R. Kox
sof  kulturasini  ajratib,  uni  hayvonlarga  yuqtirgan  va  spora  hosil
bo‘lishini kuzatgan. L. Paster 1881-yili kuydirgiga qarshi vaksinani
ishlab chiqdi.
Morfologiyasi.  Qo‘zg‘atuvchi  yirik  tayoqchasimon  bakteriyalar
bo‘lib, 6×8×1—1,5 mkm kattalikda, chetlari cho‘rt kesilgan. Gram-
musbat bo‘yaladi. Surtma preparatda juft-juft yoki qisqa zanjirsimon
bo‘lib joylashadi. Oziqa muhitida o‘sgan mikrob kulturasidan surtma
preparat tayyorlab ko‘rilganda, ular uzun zanjirsimon bo‘lib joylashadi.
Harakatsiz,  bir  nechta  batsillalarga  yoki  zanjirga  umumiy  bo‘lgan
kapsula  hosil  qiladi.  Spora  hosil  qiladi,  ovalsimon  shaklda  bo‘lib,
markaziy joylashadi. Spora kislorodli sharoitda 30—40°C da yaxshi hosil
bo‘ladi. 43°C dan yuqori va 15°C dan past haroratda spora hosil bo‘lishi
to‘xtaydi. Spora hosil bo‘lganda, hujayra devori parchalanib ketadi va
spora alohida holda tashqi muhitga tushadi.
Kultural  xossasi.  Kuydirgi  qo‘zg‘atuvchisi  fakultativ  anaerob,
oziqa muhitiga talabchan emas, 35—38°C haroratda pH 7,2—7,6 da
yaxshi o‘sadi. GPAda yirik, chetlari notekis R shaklidagi koloniya
hosil qilib o‘sadi. Koloniya chetlaridagi iðchalar koloniyaga sher boshini
eslatuvchi  shakl  berib  turadi. R  shaklidagi  koloniyalar  virulent
hisoblanadi. Eski kulturalarda esa S  shaklli koloniyalar hosil bo‘ladi
va ular virulentli hisoblanadi.
Go‘sht-peptonli  sho‘rvada  (GPSH)  probirka  tubida  paxtaga
o‘xshash cho‘kma hosil qiladi. Muhit tiniq qoladi.
Fermentativ xossasi. Kuydirgi batsillasi fermentativ xossasiga ko‘ra
faol. Saxarolitik xossasiga ko‘ra glukoza, laktoza, maltoza, levuleza va
boshqa uglevodlarni kislotagacha parchalaydi.
Proteolitik xossasiga ko‘ra jelatinani to‘nkarilgan archasimon holda
suyultiradi, sutni ivitadi va peptonlaydi. Vodorod sulfidi va ammiak
hosil qiladi, nitratni nitritga tiklaydi, kraxmalni gidrolizlaydi. Eritrotsitlarni
gemolizga uchratmaydi. Kuydirgi bakteriofagi ta’sirida lizisga uchraydi.
Kuydirgi batsillasi diastaza, peroksidaza, liðaza fermentlarini ajratadi.

243
Toksigenligi.  Bacillus  anthracis  oqsil  tabiatli  ekzotoksin  ishlab
chiqaradi:
1) o‘limga olib keluvchi yoki o‘lim omilini saqlaydi;
2) shish chiqaradigan yoki edematoz;
3)  protektiv  yoki  himoya  omiliga  ega  bo‘lib,  yuqoridagi  ikki
omil ta’sir qilmaydi. Bu toksinlarni sichqon toksinlari deyiladi. Chunki
sichqonlar bu toksinga juda sezgir.
Antigenligi. Kuydirgi  batsillasi ikkita antigen:
1) yuqori haroratga chidamli somatik antigenga ega. Bu antigenga
qarshi antitelo hosil bo‘lmaydi. Uzoq vaqt murdalarda va kulturalarda
saqlanadi;
2) kapsula antigeni zararli emas.
Chidamliligi.  Kuydirgi  qo‘zg‘atuvchisi  vegetativ  shaklida  kam
chidamli.  100°C  harorat  ta’sirida  shu  zahoti,  55—60°C  ta’sirida
30—40 daqiqadan  so‘ng o‘ladi. Kuydirgi qo‘zg‘atuvchisining kapsulasi
tashqi muhitga chidamli. Hayvon murdalari kuzatilganda, bakteriyalar
chirigan bo‘lishiga qaramasdan, bo‘sh kapsulani aniqlash mumkin.
Kuydirgi batsillalarining sporalari chidamli: qaynatganda 15—20 daqiqa-
dan so‘ng, 120°C haroratli avtoklavda 20 daqiqadan so‘ng o‘ladi. Quruq
holda 30 yilgacha, tuproqda 10 yilgacha saqlanadi. Dezinfeksiyalovchi
moddalar ta’sirida 2—3 kundan so‘ng o‘ladi.
Patogenezi. Kuydirgi  qo‘zg‘atuvchisiga  sigirlar,  ot,  qo‘y,  kiyik,
cho‘chqalar  sezuvchan  bo‘lib,  ular  somon  tarkibidagi  sporalarni
iste’mol  qilish  natijasida  kasallanadi.  Laboratoriya  hayvonlaridan
quyonlar,  oq  sichqonlar,  dengiz  cho‘chqachalari  sezuvchan.  Ular
zararlangandan keyin 2—4 kun o‘tgach o‘ladi.
Infeksiya  manbayi.  Kasal  hayvon  infeksiya  manbayi  bo‘lib
hisoblanadi.
Tarqalish  yo‘li:  1)  maishiy  aloqa;  2)  alimentar  oziq-ovqatlar
orqali; 3) havo changi yo‘li orqali; 4) transmissiv yo‘l orqali tarqaladi.
Havo  changi  yo‘li  orqali,  asosan,  lattafurushlar  kasallanganliklari
uchun uni Fransiyada «Lattafurush kasali», «Jun qirquvchilar kasali»,
deb ham atashadi.
Transmissiv tarqalish yo‘lida kasallik chivin, kuydirgi pashshasi
chaqqanda ham yuqadi. Maishiy aloqa yo‘lida hayvonlarni so‘yganda
yuqadi.  Alimentar  yo‘li  kuydirgi  batsillasi  bilan  ifloslangan  oziq-
ovqatlarni iste’mol qilish natijasida yuqadi.
Kirish darvozasi bo‘lib, jarohatlangan teri, og‘iz, burun, ko‘z shilliq
qavatlari hisoblanadi. Qo‘zg‘atuvchi tushgan joyda karbunkul hosil bo‘lib,
teri va teri osti kletchatkasida gemorragik o‘choq, shishlar va to‘qimalar
distruksiyasi paydo bo‘ladi. Shuningdek, organizmda bakteremiya rivojlanadi.

244
Kasallik teri, o‘pka, ichak shakllarida uchraydi. Kasallikni teri
shaklida qo‘zg‘atuvchi kirgan yerda qizarish paydo bo‘lib, so‘ngra u
papulaga aylanadi. Papula sekin-asta qizil, jigarrangli vezikulaga ay-
lanadi. Uning tarkibida gemorragik suyuqlik bo‘ladi. U qurigandan
so‘ng qora chandiq qoladi.
Kuydirgining  o‘pka  shaklida  zotiljam,  o‘pka  shishining  klinik
belgilari yuzaga keladi va bemor o‘ladi. Kasallikning ichak shaklida
yuqorida  aytib  o‘tilgan  uning  teri  shaklidagi  belgilari  ichak  shilliq
pardalarida yuzaga keladi. Ko‘pincha o‘lim bilan tugaydi.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng mustahkam immunitet hosil bo‘ladi.
Ammo 1—3 yildan 8—20 yil oralig‘ida kasallik qayta yuqishi mumkin.
Profilaktikasi.  Profilaktika  ishlari  veterinar  xizmati  bilan  birga
olib boriladi. Kasal hayvonlarni ajratib qo‘yish, dezinfeksiya ishlarini
amalga oshirish, aholi orasida sanitariya maorifi ishlarini olib borish
muhim ahamiyatga ega.
Maxsus profilaktikasi. Hozirgi vaqtda STI vaksinasi qo‘llanilmoqda.
Qishloq xo‘jaligi xodimlari o‘rtasida vaksinatsiya ishlari olib boriladi.
Kasal hayvonlar bilan ishlagan va ular bilan aloqada bo‘lgan odamlarga
kuydirgiga qarshi immunoglobulin va antibiotiklar beriladi.
Davosi.  Levomitsetin,  tetratsiklin,  eritromitsin,  streptomitsin
va boshqa antibiotiklar ishlatiladi.
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
Kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi bilan ishlash jiddiy
tartib asosida olib boriladi
1. Teridagi vezikula, karbunkul, yaradan ajratma.
2. O‘pka shaklida — balg‘am.
3. Ichak shaklida — najas.
4. Septik shaklida — qon.
5. Askoli pretsipitatsiya reaksiyasini qo‘yish uchun tuproq, hay-
von juni olinadi.
Tekshirish  materiallarini  yig‘ish
Vezikula, karbunkuldan material olish uchun yara atrofi spirtga
namlangan paxta yoki doka yordamida artiladi va tekshirish ma-
teriallarini steril shpris yoki tampon yordamida olinadi. Labora-
toriyaga  jo‘natish  uchun  tekshirish  materiallari  Paster  piðetkasida
olinadi va uchi alangada kavsharlanadi. Agar piðetka bo‘lmasa, yara
ichiga steril ið tushiriladi. Ip yaradagi yiringni shimgandan so‘ng uni
probirkaga solib jo‘natiladi.

245
Balg‘am va najas og‘zi keng idishga solinadi. Qon bilak venasidan
3—5 ml hajmda steril shpris yordamida olinadi va Xottinger sho‘rvasining
50 ml.ga solinadi. Bundan tashqari, qondan 2—3 ta yupqa surtma
preparati ham tayyorlanadi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskopik.
2. Bakteriologik.
3. Biologik.
4. Allergik.
5. Askoli pretsiðitatsiya reaksiyasi.
Tekshirishning birinchi kuni. Mikroskopik usul. Tekshirish material-
laridan surtma preparat tayyorlanadi. Nikiforov eritmasida u 20 daqiqa
fiksatsiya qilinadi. Gram usulida bo‘yalib, mikroskop ostida tekshiriladi.
Kapsulani aniqlash uchun u Gins usulida bo‘yaladi. Mikroskop ostida
kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi yirik tayoqchasimon, alohida, juft-juft yoki
qisqa  zanjirsimon  joylashgan  umumiy  kapsulaga  ega.  Bakteriyalar
Grammusbat bo‘yalgan bo‘lib ko‘rinsa, taxminiy tashxis qo‘yiladi.
Bakteriologik usul. Tekshirish materiali GPA va GPSHga ekiladi.
Termostatda 36—37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Biologik usul. Tekshirish materiali fiziologik eritmada yaxshilab
aralashtiriladi. Quyonlarga, sichqonlarga 0,1—0,2 ml.dan yelka teri
ostiga, dengiz cho‘chqachalariga 0,2—0,5 ml.dan yuqori sohasining
teri  ostiga  yuboriladi.  Sichqonlar  kuydirgidan  1—2  kundan  so‘ng,
quyon va dengiz cho‘chqachalari 2—4 kundan so‘ng o‘ladi.
Tezlashtirilgan  biologik  usul.  2—3  ta  oq  sichqonlarning  qorin
bo‘shlig‘iga tekshirish materiali yuboriladi. Bir necha soatdan so‘ng
qorin bo‘shlig‘idagi materiallardan surtma preparat tayyorlanadi va
bo‘yalib  mikroskop  ostida  tekshiriladi.  Agar  kapsulaga  o‘ralgan
batsillalar  ko‘rinsa,  tegishli  javob  beriladi.
Tekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan muhitlar termostatdan olib
ko‘zdan  kechiriladi.  Zich  oziqa  muhitidan  o‘sgan  kulturalar
mikroskop ostida o‘rganiladi. Kuydirgiga xos koloniyalar aniqlansa,
sof kulturani ajratib olish uchun koloniyaning yarmi olinib, qiyshiq
agarga ekiladi. Termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Go‘sht-peptonli sho‘rvada koloniyalar paxtaga o‘xshash cho‘kma
hosil qiladi. Muhit tiniq qoladi. Antraksinlardan kuydirgini farqlash
uchun  sho‘rvadan  osilgan  tomchi  preparat  tayyorlab  o‘rganiladi.
Kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi harakatsizdir.
«Marvarid shodasi» testi (tezlashtirilgan tekshirish usuli). Buning
uchun Xottinger muhitiga 30 % li inaktivatsiyalangan ot zardobi va

246
0,5 ta’sir birligiga ega bo‘lgan 1 ml penitsillin qo‘shiladi. Tayyorlangan
muhitni 2—3 ml.dan probirkalarga solinadi. Har bir probirkaga 2 tom-
chidan  tekshirilayotgan  mikrob  kulturasidan  tomizib  chiqiladi.
Probirkalarni termostatda 37°C haroratda 3 soatga qoldiriladi. Vaqt
o‘tgach termostatdan olib tekshiriladi. Har bir probirkadan 2—3 ta
surtma tayyorlanadi va quritiladi. Karnua (6 qism etil spirti + 3 qism
xloroform  +  1  qism  sirka  kislotasi)  suyuqligida  fiksatsiya  qilinadi.
Fiksatsiya suyuqlik bug‘lanib ketguncha ushlanadi. Surtma preparatni
metilen ko‘ki bo‘yog‘ida bo‘yaladi va mikroskop ostida tekshiriladi.
Mikroskop  ostida  kuydirgi  batsillalari  marvarid  shodasini  es-
latuvchi zanjirsimon joylashgan, yumaloq bo‘lib ko‘rinadi. Chunki
batsillalar penitsillin ta’sirida zanjirsimon shaklga aylanadi. Zararlan-
gan hayvonlar tekshiriladi. O‘lgan hayvonlar yorib o‘rganiladi. A’zo-
lardan  surtma  tayyorlab  bo‘yab  o‘rganiladi.  Ichki  a’zolaridan  olib
oziqa muhitlarga ekib o‘rganiladi.
Tekshirishning uchinchi kuni. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. Qiyshiq
agardan olib surtma preparat tayyorlanadi va bo‘yab mikroskop ostida
o‘rganiladi. Saxarolitik xossasini o‘rganish uchun Giss qatoriga ekiladi.
Proteolitik xossasini o‘rganish uchun lakmusli sutga, jelatinaga, qonli
agarga ekiladi va kuydirgi bakteriofagiga sezuvchanligi o‘rganiladi. Barcha
muhitlar termostatda 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Tekshirishning to‘rtinchi kuni. Natija o‘qiladi. Kuydirgi batsillasi
Giss qatoridagi muhitlarni kislotagacha parchalaydi. Jelatinani to‘n-
karilgan archasimon qilib suyultiradi. 4—5 kunda sutni ivitadi va qizil
rangga o‘zgartiradi. Qonli agarda eritrotsitlarni gemolizga uchrat-
maydi.  Kuydirgi  bakteriofagi  ta’sirida  batsillalar  lizisga  uchrasa,
kasallikni kuydirgi qo‘zg‘atuvchisi keltirib chiqargan, deb javob be-
riladi.
Allergik usul. Bilakning ichki tomoni terisi ichiga kuydirgi antigeni
(antraksin) yuboriladi. 24—28 soatdan keyin qizarish va shish hosil bo‘lsa,
sinama musbat deyiladi.
Askoli  pretsiðitatsiya  reaksiyasi
Bu  reaksiya  kuydirgi  batsillasining  hayvon  juni,  terisi,  murdasi,
tuproqda borligini aniqlash maqsadida olib boriladi.
Antigenni tayyorlash. Tekshirish materiali steril hovonchada may-
dalanib eziladi, ustiga 25—50 marta hajmda fiziologik eritma solinadi
va qaynatiladi. Hosil bo‘lgan aralashmani filtr qog‘oz orqali filtrla-
nadi. Filtrning termoekstrakti tiniq bo‘lishi lozim. Reaksiyani olib
borish uchun kuydirgini pretsiðitatsiyalovchi zardob va nazorat uchun
kuydirgi antigeni kerak bo‘ladi.
Reaksiyani qo‘yish texnikasi. 3 ta pretsiðitatsiya  probirkasi olinadi.

247
1. Probirkaga  pretsiðitatsiyalovchi  zardob  +  tekshirilayotgan
termoekstrakt solinadi.
2. Probirkaga  pretsiðitatsiyalovchi zardob + standart kuydirgi  antigeni
(nazorat probirka) solinadi.
3. Probirkaga pretsiðitatsiyalovchi zardob + sog‘lom hayvon junidan
tayyorlangan termoekstrakt (nazorat) solinadi.
Reaksiya musbat bo‘lsa, birinchi va ikkinchi probirkalarda ikki
suyuqlik orasida loyqasimon oq halqa hosil bo‘ladi. Uchinchi probirkada
esa halqa bo‘lmaydi.
1. Kuydirgi  kasalligiga  tashxis  qo‘yish  uchun  qanday  tekshirish
materiallari olinadi?
2. Tekshirish usullarini bayon eting.
3. Qanday tezlashtirilgan usullarni bilasiz?
4. Askoli pretsiðitatsiya reaksiyasi qanday olib boriladi?
29-bob.
KO‘KYO‘TAL.  KO‘KYO‘TAL  VA  PARAKO‘KYO‘TAL
QO‘ZG‘ATUVCHILARI
Bu kasallik qo‘zg‘atuvchilari Bordetella avlodiga kiradi.
1. B.pertussis — ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi, 1905-yili Borde va
Jangu tomonidan aniqlangan.
2.  B.parapertussis  —  parako‘kyo‘tal  qo‘zg‘atuvchisi  1937-yili
Ellering va Kondrik tomonidan aniqlangan.
3. B. bronchiseptica — hayvonlarda kasallik keltirib chiqaradi. 1926-
yili Braun aniqlagan (kam uchraydi).
Morfologiyasi. Ovalsimon shaklda, 0,3—0,5×1—1,5 mkm katta-
likdagi mayda tayoqchalar. Parako‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi esa biroz
yirikroq. Ikkalasi ham spora hosil qilmaydi, harakatsiz. Kapsula hosil
qiladi. Grammanfiy bo‘lib, ikki cheti to‘qroq bo‘yaladi.
Kultural xossasi. Aerob. Oziqa muhitiga talabchan. QO‘A oziqa
muhitida ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi 48—72 soatdan so‘ng, parako‘k-
yo‘tal  qo‘zg‘atuvchisi  esa  24—48  soatdan  so‘ng  o‘sadi.  Ko‘kyo‘tal
qo‘zg‘atuvchisi mayda, parako‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi esa yirikroq,
yaltiroq, kulrang, krem rangli, simob tomchisiga o‘xshash koloniya
hosil qilib o‘sadi. Koloniyani olganda qaymoqqa o‘xshash dog‘ qo-
ladi. Stereoskopik mikroskopda qaralganda soya ko‘rinadi. Energiya
manbayining joyi o‘zgartirilganda soya ham o‘z joyini o‘zgartiradi. Bu
diagnostikada katta ahamiyatga ega.
?
Nazorat  uchun  savollar

248
B.parapertussis  tirozinaza  fermentini  ishlab  chiqaradi,  tirozin
saqlovchi  muhitga  ekilganda  tirozin  parchalanishi  natijasida  muhit
jigarrangga aylanadi. Oziqa muhitining rangini o‘zgartirishi diagnostikada
katta ahamiyatga ega.
Suyuq  oziqa  muhitida  B.pertussis  va  B.parapertussis  bir  tekis
loyqalanadi va probirka tubida cho‘kma hosil qilib o‘sadi. Yangi ajratilgan
kultura ko‘pincha S shaklda bo‘ladi, kasallik oxirida, II—IV fazada
olingan materialda va noqulay sharoitda o‘stirilgan kulturalar bir-biridan
farqlanuvchi koloniyalarni hosil qilib o‘sadi.
Qonli agarda gemoliz ular zonasini beradi. Suyuq oziqa muhitida
bir tekis loyqalanish va cho‘kma hosil qilib o‘sadi.
Fermentativ xossasi. Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi uglevodlarni par-
chalamaydi, oqsillarni fermentlamaydi. Parako‘kyo‘tal bakteriyasi esa
ureaza va tirozinaza fermentlarini ishlab chiqaradi va ularni parchalaydi.
B.pertussis  va  B.parapertussis  patogen  bo‘lgan  gialuronidaza,
plazmakoagulaza va letsitinaza fermentlarini ajratadi.
Toksigenligi.  Ko‘kyo‘tal  qo‘zg‘atuvchisining  4  ta  oqsil  tabiatli
toksini aniqlangan:
1. Termolabil dermonekrotik toksin.
2. Termostabil endotoksin.
3. Leykotsitlarni stimullovchi toksin (hayvonlarga og‘izdan yubo-
rilganda, o‘limga olib keladi).
4. Gistaminni sensibilizatsiyalovchi omil (hayvonlarga yuborilganda,
ularda gistaminga sezuvchanligi ortadi).
Birinchi ikkita toksin parako‘kyo‘talga ham xosdir.
Antigenligi.  Borditella  avlodining  antigenlik  tuzilmasi  juda
murakkabdir. Diagnostika agglutinogen asosiy antigen bo‘lib hisob-
lanadi. Avlod antigeni — 7, turga xos agglutinogen ko‘kyo‘tal uchun
1, parako‘kyo‘tal uchun 14, bronxoseptika uchun 12 hisoblanadi.
Monospetsifik 1, 14, 12 antigenlari zardob turlarini farqlash uchun
qo‘llaniladi.  Turga  xos  antigenlardan  tashqari,  Bordetella  avlodiga
kiruvchi a’zolarning boshqa agglutinogenlari ham mavjud bo‘lib, ular
yordamida qo‘zg‘atuvchilarning serovarlari aniqlanadi.
Chidamliligi. B.pertussis va B.parapertussis tashqi muhitga kam
chidamli. 50°C harorat ta’sirida 20—30 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi.
Past harorat ham ularga o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi. Tik quyosh
nurlari ta’sirida 1—2 soatdan so‘ng, ultrabinafsha nurlari ta’sirida bir
necha daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Qurigan balg‘amda bir necha
soatgacha saqlanadi. Dezinfeksiyalovchi moddalarning oddiy eritmalari
ham ularga o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatadi. Ularning ikkalasi ham anti-
biotiklarga kam sezuvchan, penitsillinga esa umuman sezuvchan emas.

249
Patogenligi. Tabiiy holda hayvonlar bu qo‘zg‘atuvchilarga sezuv-
chan  emas.  Laboratoriya  hayvonlaridan  maymun,  yosh  itlarda
ko‘kyo‘tal va sichqonlarda o‘limni yuzaga keltirishi mumkin.
Infeksiya  manbayi.  Bemor  odam,  ayniqsa,  kataral  davrdagi
bemordir.
Tarqalish yo‘li. Havo-tomchi yo‘li orqali tarqaladi.
Patogenezi.  Qo‘zg‘atuvchilar  yuqori  nafas  yo‘lining  shilliq
pardalariga tushib, bo‘linib ko‘payadi. Kataral yallig‘lanish jarayoni,
tumov avj oladi. Yashirin davri 3—8 kun. O‘zidan toksin ishlab chiqa-
radi va bu toksin markaziy nerv sistemasi, yuqori nafas yo‘llari shilliq
qavatidagi  nerv  retseptorlariga  ta’sir  ko‘rsatadi  va  natijada  yo‘tal
keltirib chiqaradi. Keyinchalik bemor yo‘talganda qotib qolish holati
kuzatiladi.
Yo‘tal kundan kunga kuchayadi. U vaqt-bevaqt tutib qattiq azob
beradi. Yo‘tal, ayniqsa, kechasi tez-tez tutadi. Yo‘tal tutgan vaqtda
bemor ko‘pincha qusadi va hatto beixtiyor ichi o‘tib ketadi va siyib
qo‘yadi. Kasallik 6—8 hafta davom etadi. Yo‘tal tutishi sekin-asta
kamayadi va nihoyat bo‘shroq tutib, jarayon tugaydi. Ko‘kyo‘talga
ikkilamchi infeksiya — griðp, zotiljam qo‘shilganda kasallik, ayniqsa,
og‘ir  o‘tadi.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng mustahkam immunitet hosil bo‘ladi.
Profilaktikasi. Umumiy profilaktikasida bemorni vaqtida aniqlash
va izolatsiya qilish, aloqadagi bolalarga immunoglobulin yuborish lozim.
Maxsus  profilaktikasida  bolalarga  1—2  oyligidan  boshlab  AKDS
(ko‘kyo‘tal+bo‘g‘ma+qoqshol  vaksinasi)  yuboriladi,  keyinchalik
revaksinatsiya ishlari olib boriladi.
Davosi.  Boshlang‘ich  davrlarida  immunoglobulin  qo‘llaniladi.
Eritromitsin va ampitsillin ishlatiladi.
1. B.pertussis va B.parapertussislarning morfologik xossasini bayon eting.
2. Ular qanday oziqa muhitida o‘sadi va qanday tavsifga ega?
3. Qo‘zg‘atuvchilarning chidamliligi qanday?
4. B.pertussis  va  B.parapertussislarning  bir-biridan  farq  qiluvchi
xossalari qanday?
5. Infeksiya manbayi, tarqalish yo‘li, patogenezini izohlang.
MIKROBIOLOGIK  DIAGNOSTIKASI
TEKSHIRISH MATERIALI
Burundan surtma.
?
Nazorat  uchun  savollar

250
Tekshirish  materialini  to‘plash.  Kosachadagi
agarga yo‘talish usuli
(Borde  usuli)
Bemor yo‘talayotgan vaqtda KUA oziqa muhiti solingan Petri
kosachasi bemorning og‘zidan 8—10 sm uzoqlikda ushlab turiladi,
so‘ng termostatda qoldiriladi. Bu usul hozirgi vaqtda kam qo‘llaniladi.
Yutqinning orqa devoridan surtma olish usuli
Tekshirish  materialini  hamshira  oladi  va  ikkita  tampondan
foydalanadi. Biri quruq holda, ikkinchisi KUA muhitiga namlanadi.
Sinama olishdan avval tampon 120° burchak ostida qayrilib olinadi.
Bemorning til asosini shtampel bilan bosib, tampon og‘iz bo‘shlig‘iga
to yutqinning orqa devoriga tekkuncha kiritiladi. Bunda bemorda yo‘tal
yuzaga keladi va shilliq ajraladi. So‘ng tampon sekin-asta og‘izdan
chiqarilib, Petri kosachasidagi KUA muhitiga ekiladi. Shtrix holda
ekilgan kosacha termostatda qoldiriladi.
Ikkinchi  tamponni  ikki  marta  (KH
2
PO
4
  va  Na
2
NPO
4
  bufer
eritmasida, agar va aktivlangan ko‘mirda) namlanadi. Bu eritmalar
idishlarga  solinadi.  Eritmalar  ishlatishdan  avval  suv  hammomida
eritilishi  lozim.  Òekshirish  materiali  quruq  tampon  bilan  qanday
olingan  bo‘lsa,  shu  yo‘sinda  olinadi.  Material  olingandan  keyin  u
probirkaga solinib laboratoriyaga yuboriladi.
Burun-yutqindan  surtma  olish  usuli
Material yuqoridagidek olinadi, lekin tampon burundan kiritiladi.
E s l a t m a :  1. Qopqog‘i ochilgan kosachaning og‘zini to‘n-
karilgan holatda ushlash lozim.
2. Òampon simga mahkam o‘ralgan va silliq bo‘lishi lozim.
3. Òekshirish materiali olinayotganda tampon tilga, lunjga tegib
ketmasligi lozim.
4. Material och qoringa yoki ovqatlangandan keyin 2—3 soat-
dan so‘ng olinadi.
5. Òekshirish materialini qish faslida laboratoriyaga jo‘natish lo-
zim bo‘lsa, probirka va kosachani sovuqdan saqlash uchun ularni
paxtaga o‘rab, isitgichga qo‘yib olib borish lozim.
6. Qanday usulda olinishidan qat’i nazar, material ikkita kosachaga
olinishi lozim.
7. Qo‘shimcha mikrofloradan ozod bo‘lish uchun KUA muhitiga
penitsillin shpatel bilan yoyiladi.

251
Asosiy  tekshirish  usuli
Mikrobiologik.
Òekshirishning birinchi kuni. Olingan tekshirish materiali KUA
oziqa muhitiga ekiladi, termostatda 37°C haroratdan 5 kunga qoldiriladi.
Ertasi kunidan boshlab tekshiriladi. Oziqa muhiti qurib qolmasligi
uchun termostatga idishda suv qo‘yiladi.
Òekshirishning  ikkinchi-uchinchi  kunlari.  Ekilgan  muhitlar
termostatdan olib ko‘zdan kechiriladi. Shubhali koloniyalarni lupa
yoki stereoskopik mikroskop ostida tekshiriladi. Shubhali koloniyalar
aniqlansa, sof kulturasini ajratib olish uchun sektorlarga bo‘lingan
kosachadagi KUA muhitiga yoki probirkadagi KUA qiyshiq agariga
ekiladi. Shubhali koloniyalar ko‘p bo‘lsa, surtma preparat tayyorlab,
Gram usulida bo‘yab, mikroskop ostida tekshiriladi. Agarda Gram-
manfiy mayda tayoqchasimon bakteriyalar ko‘rinsa, tekshirish ishlari
davom ettiriladi. Buyum oynachasi ustida monospetsifik 7-avlod zar-
dobi bilan agglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Reaksiya musbat bo‘lsa,
kultura Bordetella avlodiga tegishli degan xulosaga kelinadi. Bordetella-
ning  turini  aniqlash  uchun  1  va  14-mono-spetsifik  tur  zardoblari
bilan agglutinatsiya reaksiyalari qo‘yiladi. Bironta zardob bilan reaksiya
musbat bo‘lsa, taxminiy javob berish mumkin.
Òekshirishning to‘rtinchi kuni. Ekilgan muhitlar termostatdan olib
ko‘zdan kechiriladi. Avval muhitning rangiga e’tibor beriladi (muhit
jigarrang tusga kirdimi), so‘ngra stereoskopik mikroskop ostida o‘sgan
kultura tekshiriladi.
Shubhali koloniyadan olib surtma preparat tayyorlanadi. Gram
usulida bo‘yab, mikroskop ostida tekshiriladi. So‘ngra sof kultura
hamda monospetsifik avlod va tur zardoblari bilan yana agglutinatsiya
reaksiyasi qo‘yiladi. B. pertussis bilan reaksiya musbat bo‘lsa, uning
serovarini  aniqlash  uchun  monospetsifik  1,  2,  3-zardoblari  bilan
reaksiya qo‘yiladi. Agar 1, 2, 3-zardoblar bilan reaksiya musbat bo‘lsa,
birinchi  serovar;  1,  2,  0  da  shunday  bo‘lsa,  ikkinchi;  1,  0,  3  da
musbat bo‘lsa, uchinchi serovar deyiladi. Serovarni aniqlash epide-
miologik jihatdan katta ahamiyatga ega. Òo‘liq tashxis qo‘yish uchun
ureaza va tirozinaza sinamasi qo‘yiladi.
Ureaza sinamasini qo‘yish. Probirkaga 0,3—0,4 ml 2 % li mochevina
eritmasi,  2—3  tomchi  fenolftalein  va  bakteriologik  qovuzloqda  sof
mikrob kulturasidan qo‘shiladi. Probirka biroz chayqatilib termostatda
qoldiriladi. Natija 2 va 24 soatdan keyin o‘qiladi. B.pertussis muhitning
rangini o‘zgartirmaydi, B.parapertussis ureaza fermentini ajratadi va
bu ferment mochevinani ammiakkacha parchalaydi. Ammiak indikator-
ning rangini o‘zgartiradi, natijada muhitning rangi ham o‘zgaradi.

252
Òirozinaza sinamasini qo‘yish. 0,1 % tirozin qo‘shilgan qiyshiq
go‘shtli-peptonli agarga sof  kultura ekiladi va termostatda qoldiri-
ladi.  Ertasi  kuni  u  termostatdan  olib  ko‘zdan  kechiriladi.  Agar
muhitning rangi jigarrang tusga o‘zgarib, kultura o‘sgan bo‘lsa, bu
yerda  B.parapertussis  bor,  degan  xulosaga  kelinadi.  B.pertussis  bu
muhitda o‘smaydi.
Òekshirishning  beshinchi  kuni.  Natija  o‘qiladi.  Agar  shubhali
koloniyalar  aniqlanmasa,  salbiy  javob  beriladi.
Òezlashtirilgan  usul
Bakteriologik tekshirish usulida natija 3—4 kundan keyin beriladi.
1. Immunologik luminessent usulida natijani bir necha soatdan
keyin berish mumkin.
2. Òekshirish materiali ekilgan KUA muhitida mikrob kulturasi o‘s-
magan bo‘lsa ham, undan surtma preparat tayyorlanadi. Buning uchun
steril rezina tampon muhitning yuzasiga va yog‘sizlantirilgan buyum
oynachasiga tekkiziladi. Preparat immunofluoressent usulida tekshiri-
ladi. Agar B.pertussis yoki B.parapertussis aniqlansa, javob beriladi.
1. Ko‘kyo‘talga shubha qilinganda qanday tekshirish materiali olinadi?
2. Qo‘shimcha mikroflora o‘smasligi uchun oziqa muhitiga nima
qo‘shiladi?
3. B.pertussis va B.parapertussislarni farqlash uchun qanday serologik
reaksiya qo‘yiladi?
30-bob.
  PAÒOGEN  KORINEBAKÒERIYALAR.
BO‘G‘MA  QO‘ZG‘AÒUVCHISI
Bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi korinebakteriya avlodiga kiradi (coryna —
to‘g‘nag‘ich,  diðhthera  —  parda  ma’nosini  bildiradi).  Bu  avlodga
odamlar uchun patogen va patogen bo‘lmagan qo‘zg‘atuvchilar kiradi,
ya’ni  soxta  bo‘g‘ma  qo‘zg‘atuvchisi  va  defteriodlar.  Bo‘g‘ma
qo‘zg‘atuvchisini 1883-yili Ò. Klebs aniqlagan, sof kulturasini 1884-yili
F. Leffler ajratib olgan.
Morfologiyasi.  Òayoqchasimon  bakteriyalar  bo‘lib,  3—6×0,→
←3—0; 5 mkm kattalikda, uchlari biroz kengaygan, uchlarida volu-
tin donasini saqlaydi (Babesh-Ernst donachasi). Harakatsiz, spora va
kapsula hosil qilmaydi. Grammusbat bo‘lib, volyutin donachalari bi-
roz to‘qroq bo‘yaladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

253
Surtmada ular X yoki V raqamiga o‘xshab joylashadi. Soxta bo‘g‘ma
qo‘zg‘atuvchilari  alohida  joylashib,  uchlarida  volutin  donachalari
bo‘lmaydi yoki ular bir uchida joylashadi. Bo‘yashda ishqorli metilenli
ko‘k yoki kristall binafsha bo‘yoqlaridan foydalaniladi.
Kultural xossasi. Fakultativ anaerob, pH 7,4—7,8. Oziqa muhitiga
talabchan, qon, zardobli muhitlarda yaxshi rivojlanadi. XIX asr oxirida
fransuz  olimi  E.  Ru  bo‘g‘ma  qo‘zg‘atuvchilarini  o‘stirish  uchun
ivitilgan buqa yoki ot zardobini qo‘llashni tavsiya etdi, F. Leffler esa
unga (24 %) sho‘rva va 1 % glukoza qo‘shishni taklif qildi. Bu muhitda
bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi 14—18 soat ichida alohida, bo‘rtib chiqqan,
krem rangli (qiyshiq agarda shagren teriga o‘xshash) koloniya hosil
qilib o‘sadi. Lekin bu muhitda bo‘g‘ma tayoqchalarini soxta bo‘g‘ma
qo‘zg‘atuvchilaridan farqlash mumkin emas.
Hozirgi  vaqtda  bo‘g‘ma  qo‘zg‘atuvchilarini  o‘stirish  uchun
Klauberg muhiti (qon zardobi va kaliy tellurit saqlovchi), xinozolin,
Buchin muhiti, Òinsdal va boshqa muhitlar qo‘llanilmoqda.
Kultural va biokimyoviy xossasiga ko‘ra, bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi
3 ta biovarga bo‘linadi:
1. Gravis (gravis).
2. Mitis (mitis).
3. Intermedius (intermedius).
Klauberg muhitida Gravis tiði  R shaklli, yirik 2—3 mm kattalikda,
kulrang-qora koloniyalar hosil qilib o‘sadi. Bulyonda bo‘linib ketuvchi
parda va donador cho‘kma hosil qilib o‘sadi.
Mitis tiði Klauberg muhitida o‘rtacha, silliq, S shaklli koloniya
hosil qilib o‘sadi, qora rangda bo‘ladi. Sho‘rvada bir tekis loyqalanish
hosil qilib o‘sadi. Intermedius tiði Klauberg muhitida mayda, yaltiroq,
qora koloniya hosil qiladi.
Fermentativ xossasi. Har uch tur ham sistinaza fermentini ishlab
chiqaradi  va  sistinni  vodorod  sulfidgacha  parchalaydi.  Hammasi
glukoza  va  maltozani  kislotagacha  parchalaydi.  Faqat  gravis  turi
kraxmalni  parchalaydi.  Ularning  hammasi  indol  hosil  qilmaydi,
mochevinani parchalamaydi. Neyraminidaza, gialuronidaza va boshqa
patogen fermentlarni hosil qiladi.
Òoksigenligi.  Virulent  shtammlari  ekzotoksin  ishlab  chiqaradi.
Kimyoviy jihatdan termolabil, oqsil tabiatli, 2 ta fraksiyadan iborat.
B-fraksiyasi o‘ziga sezuvchan to‘qimalarga toksinni fiksatsiya qilsa,
A-fraksiyasi esa toksik ta’sirchanligiga javobgardir. Bu toksin buyrak
osti  beziga,  yurak  mushaklariga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Òoksinning  bor-
yo‘qligini  zich  oziqa  muhitida  ham  o‘rganish  mumkin.  Bu  usul
amaliyotda keng qo‘llaniladi. Bo‘g‘ma toksini kam chidamli. U yuqori

254
harorat, nur va kislorod ta’sirida tez parchalanadi. Òoksinga formalin
(0,3—0,4 %) qo‘shilgandan so‘ng 37—38°C da bir necha hafta saq-
langanda u anatoksinga aylanadi. Bunda toksin zaharli xossasini yo‘-
qotib, antigenlik xossasini saqlab qolgan bo‘ladi. Òurli xil shtamm-
lardan hosil bo‘lgan toksinlar bir-biridan farqlanmaydi va bo‘g‘ma
anatoksini ta’sirida neytrallanadi.
Antigenligi.  Bo‘g‘ma  qo‘zg‘atuvchisining  yuzaki,  oqsil  tabiatli
termolabil antigeni va turlarning spetsifik polisaxarid O-antigeni mav-
jud.  Bundan  tashqari,  19-fagovari  bo‘lib,  ular  qo‘zg‘atuvchilarni
farqlashda, infeksiya manbayini aniqlashda qo‘llaniladi.
Chidamliligi. Òashqi muhitga chidamli. Bolalar o‘yinchog‘ida bir
necha kun, ivigan zardobda uy haroratida 2 oygacha saqlanadi. Past
haroratga quritishga ancha chidamli, 60°C harorat ta’sirida 10—15 da-
qiqadan,  100°C  ta’sirida  bir  daqiqadan  so‘ng,  dezinfeksiyalovchi
moddalar ta’sirida bir necha daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi.
Patogenligi. Òabiiy sharoitda hayvonlar bo‘g‘ma bilan kasallan-
maydi. Laboratoriya hayvonlaridan dengiz cho‘chqachalari, quyonlar
sezuvchandir.  Ularga  yuqumli  material  teri  ichiga  yoki  teri  ostiga
yuborilsa,  toksikoinfeksiyaning  klinik  belgisi  va  yuqumli  material
yuborilgan joyda shish, nekrotik yallig‘lanish yuzaga keladi. Buyrak
usti bezida qon quyulishi kuzatiladi.
Infeksiya manbayi. Kasal odam va bakteriya tashuvchilardir.
Òarqalish yo‘li. Havo-tomchi yo‘li, maishiy aloqa (idish-tovoq,
o‘yinchoq, kitob, sochiq va b.) yo‘l orqali tarqaladi.
Odamda tomoq, burun bo‘g‘masini keltirib chiqaradi. Kam hollarda
traxeya, bronx, ko‘z, quloq, qin va teri bo‘g‘masini keltirib chiqaradi.
Patogenezi.  Nafas  shilliq  pardalari  va  shikastlangan  teri  orqali
organizmga kiradi. Yashirin davri 2—5 kun. Shilliq pardada bo‘linib
ko‘payadi,  nekroz  keltirib  chiqaradi.  Parda  hosil  qiladi,  parda  o‘z
tagidagi to‘qimaga mustahkam yopishgan bo‘ladi. Mahalliy fibrinoz
yallig‘lanish  va  ekssudat  to‘plab,  tampon  yoki  shpatel  yordamida
pardani  olganda  qonaydi.  Qo‘zg‘atuvchi  o‘zidan  ekzotoksin  ishlab
chiqaradi va shilliq qavatidagi yallig‘lanish jarayoni burun, halqum
shillig‘i orqali bronxga tarqaladi, asfiksiyani keltirib chiqaradi.
Immuniteti.  Organizmning  kasallikka  berilmasligi  antitoksik  va
antibakterial  immunitetga  bog‘liq.  Emizikli  bolalar  onadan  o‘tgan
passiv immuniteti bo‘lganligi sababli kasallanmaydilar.
Antitoksik immunitet borligini Shik reaksiyasi yordamida aniqlanadi.
Reaksiyani qo‘yish uchun dengiz cho‘chqachasini o‘limga olib keluvchi
minimal doza — 1/40 D/M 0,2 ml fiziologik eritmaga aralashtirilib,
bilakning ichki tomoniga yuboriladi. Yuborilgan joyda 24—48 soatdan
so‘ng 2 sm kenglikda qizarish va shish hosil bo‘lsa, qonda antitoksin

255
yo‘qligidan dalolat beradi. Qonda antitoksin bo‘lsa qizarish va shish
bo‘lmaydi, chunki qondagi antitoksin yuborilgan toksinni neytrallaydi.
Kasallikdan so‘ng immunitet hosil bo‘ladi. Lekin 6—7 % hollarda
qayta kasallanish hollari kuzatiladi. Òoksin qonda aylanib, yurak mu-
shagi, buyrak usti bezi va nerv to‘qimasiga ta’sir ko‘rsatadi. Bo‘g‘ma —
bu toksikoinfeksiyadir. Kasallikning og‘ir o‘tishi shtammning toksi-
genlik darajasi va organizmning himoya kuchiga bog‘liq.
Maxsus  profilaktikasi.  Bolalar  1—2  oyligidan  boshlab  AKDS
anatoksini bilan emlanadi. Revaksinatsiya ADS bilan olib boriladi.
Umumiy  profilaktikasi.  Bemorlarni  vaqtida  aniqlash,  tashxis
qo‘yish, izolatsiya qilish. Dezinfeksiya choralarini qilish. Bakteriya
tashuvchilarni aniqlash.
Davosi. Antitoksik zardoblar bilan davolanadi, antimikrob prepa-
ratlar  beriladi.
1. Bo‘g‘ma korinebakteriyalarning morfologiyasi qanday va qanday
biovarlari mavjud?
2. Bo‘g‘ma bakteriyalar qanday muhitda o‘stiriladi va qanday o‘sadi?
3. Bo‘g‘ma biovarlari qanday uglevodlarni parchalashiga qarab farqlanadi?
4. Bo‘g‘ma kasalligi qanday yuqadi?
5. Bo‘g‘maning spetsifik profilaktikasi qanday?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH UCHUN MATERIAL
1. Halqum shilliq qavatidan ajratma.
2. Burun shilliq qavatidan ajratma.
3. Ko‘z shilliq qavatidan ajratma.
4. Quloqdan yiring.
5. Qin shilliq qavatidan ajratma.
6. Jarohatdan ajratma.
Òekshirish materiali yallig‘lanish jarayonining qayerdaligiga qarab
olinadi.
Tekshirish  materialini  to‘plash
?
Nazorat  uchun  savollar
a
g
e
h
c
g
n
i
n
m
s
i
q
n
a
g
n
a
lt
a
h
o
r
a
J
-
a
v
n
a
d
i
s
a
r
m
a
t
n
a
d
i
m
s
i
q
q
il
li
h
s
-
a
d
i
m
a
d
r
o
y
n
o
p
.i
d
a
n
il
o
a
tt
i
B
g
n
i
n
n
u
r
u
b
n
a
li
b
n
o
p
m
a
t
ik
a
l
a
k
.i
d
a
n
il
o
n
a
d
i
g
i
h
s
e
t
Halqumdan shilliq.
Burundan  shilliq.

256
Jarayon qayerda bo‘lishiga qaramasdan, albatta, burun va hal-
qumdan shilliq olib tekshiriladi. Òekshirish materiali paxta tampon
yordamida olinadi. Buning uchun alumin sim olinadi va bir uchiga
mahkam  qilib  paxta  o‘raladi.  Òamponni  probirkaga  joylab  Paster
(quritish) shkafida 160°C haroratda 1 soat davomida yoki avtoklavda
112°C haroratda sterilizatsiya qilinadi.
E s l a t m a :  1. Òekshirish materiali och qoringa yoki ovqat-
langan bo‘lsa, kamida 2 soatdan so‘ng, agar antibiotik yoki boshqa
antibakterial  preparatlar  qabul  qilgan  bo‘lsa,  4  kundan  keyin
olinadi. 2. Agarda burun va halqumdan surtma olinsa, ikkalasini
ham yozib va bog‘lab qo‘yiladi. Ikkalasi ham alohida ekiladi va
mustaqil ravishda tekshiriladi. 3. Quruq tampon yordamida olingan
tekshirish materiali 2—3 soat ichida tekshirilishi lozim. Kerak bo‘lgan
hollarda laboratoriyaga jo‘natilayotganda tamponni 5 % li glitserin
aralashmasi yoki fiziologik eritma bilan namlanadi.
Asosiy tekshirish usullari
1. Mikroskopik.
2. Mikrobiologik.
3. Biologik.
Òekshirishning birinchi kuni. Davolovchi shifokor talabiga asosan
tekshirish materiali olingan tampondan surtma preparat tayyorlanib,
bo‘yab  mikroskop  ostida  tekshiriladi.  Mikroskop  ostida  bo‘g‘ma
qo‘zg‘atuvchisining morfologik ko‘rinishi aniqlansa, taxminiy tash-
xis  qo‘yiladi.  Òekshirish  materialini  Klauberg  yoki  boshqa  maxsus
oziqa muhitlariga ekiladi. Ekilgan kosacha termostatda 37°C haroratda
24—48 soat qoldiriladi.
Òekshirishning ikkinchi kuni. Ekilgan muhit termostatdan olinib,
ko‘zdan kechiriladi. Muhit tarkibida ayrim ingibitorlar bo‘lishi sababli
Klauberg muhitida bakteriyalarning o‘sishi sekinlashadi. Bunday hollarda
kosachalarni yana termostatda 24 soat qoldiriladi.
Òekshirishning uchinchi kuni.  Kosachani termostatdan olib, lupa
yoki stereoskopik mikroskop yordamida tekshiriladi. Klauberg mu-
hitida gravis turi qora-kulrang R shaklli, mitis turi o‘rta o‘lchamli,
.i
d
a
n
il
o
n
a
li
b
n
o
p
m
a
Ò
n
o
p
m
a
Ò
k
i
g
o
l
o
i
z
if
a
d
a
m
ti
r
e
a
n m
i
d
a
n
a
l
a
v
.i
d
a
n
il
o
g
n
i
r
i
y
.i
d
a
n
il
o
n
a
li
b
n
o
p
m
a
Ò
Ko‘zdan  shilliq.
Quloqdan  yiring.
Qindan shilliq va  jarohatdan
ajratma.

257
silliq, qora rangli, S shaklli, intermedius turi yaltiroq, mayda, qora
koloniya hosil qilib o‘sadi. Shubhali koloniyadan olib, sof kulturani
ajratish uchun 25 % li zardob saqlovchi muhitga ekiladi. Sistinaza
fermentini aniqlash sinamasi, geldagi pretsipitatsiya reaksiyasi qo‘-
yiladi. Bu sinamalar, albatta, o‘tkazilishi shart bo‘lgan sinamalarga
kiradi. Agar shubhali koloniyalar bilan qo‘yilgan sinama natija ber-
masa, bu sinamalar sof  kultura bilan qaytadan qo‘yiladi.
Sistinaza sinamasini qo‘yish. Probirkadagi tik Pizu muhitiga sof
kultura  sanchib  ekiladi,  termostatda  37°C  haroratda  18—24  soat
qoldiriladi. Vaqt o‘tgach olib tekshiriladi. Reaksiya musbat bo‘lsa,
ekilgan yerda qora o‘zak va uning atrofida qora bulutga o‘xshash o‘sish
hosil bo‘ladi. Bu qorayish qo‘zg‘atuvchi ishlab chiqargan sistinaza
fermenti  Pizu  muhiti  tarkibidagi  sistinni  vodorod  sulfidgacha  par-
chalashi natijasida hosil bo‘lgan oltingugurtning qo‘rg‘oshin asetati
bilan reaksiyaga kirishadi va bu qora rangli qo‘rg‘oshin sulfidining
hosil bo‘lishi natijasidir. Soxta bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi va difteroidlar
sistinaza fermentini saqlamaydi va shu sababli Pizu muhitida o‘s-
ganda muhitning rangini o‘zgartirmaydi.
Ekzotoksinni aniqlash. Bu reaksiya toksin va antitoksin ta’siriga
asoslangan. Reaksiyani qo‘yish uchun Petri kosachasiga pH 7,8 ga
teng eritilgan va 50°C gacha sovitilgan Marten agaridan 12—15 ml
solinadi. Marten muhitida ekzotoksin yaxshi ajraladi. Bu muhitdan
reaksiyaga ko‘p qo‘yish mumkin emas, chunki qalin muhitda pretsi-
ðitat  chizig‘i  yaxshi  ko‘rinmaydi.  Muhit  qotgandan  so‘ng  unga
antitoksin zardobi shimdirilgan steril filtr qog‘ozi o‘rnatiladi.
Qog‘ozning ikki tomoniga, undan 0,5—0,7 sm uzoqlikda, dia-
metri  0,8—1,0  sm.ga  teng  holda  tekshirilayotgan  mikrob  kulturasi
aylanma holida ekiladi. Unga parallel holda ma’lum toksinli mikrob
kulturasi ekiladi. Shu tartibda 4—6 ta kulturani ekish mumkin. Muhitni
termostatda 37°C haroratda 18—24 soatga qoldiriladi.
Vaqt o‘tgach olib tekshiriladi. Ma’lum toksinli mikrob kulturasi
o‘zidan toksin ishlab chiqarishi sababli pretsiðitat chiziqchasini hosil
qiladi. Òekshirilayotgan mikrob kulturasi ham toksin ishlab chiqarsa,
u ham pretsiðitat chiziqchasini hosil qiladi va bu chiziqchalar bir-
biri bilan tutashadi hamda reaksiya musbat deyiladi. Òekshirilayotgan
mikrob kulturasi toksin ishlab chiqarmasa, pretsiðitat chizig‘ini hosil
qilmaydi, hosil qilsa ham ular tutashmaydi yoki kesishib ketadi va
reaksiya manfiy deyiladi.
Antitoksin shimdirilgan qog‘ozni tayyorlash. O‘lchami 1,5×0,8 sm.ga
teng,  bir  nechta  filtr  qog‘ozi  qirqib  olinadi  va  avtoklavda  120°C
haroratda 30 daqiqa davomida sterilizatsiya qilinadi. Reaksiya qo‘yish-
dan avval steril pinset yordamida qog‘oz olinadi va steril kosachaga

258
solinib, ustiga antitoksik zardobi qo‘yib shimdiriladi. Zardob tax-
minan 1 ml.da 500 antitoksin borligini saqlaydigan holda suyul-
tiriladi. Qog‘oz  0,25 antitoksin birligi bilan namlanadi. Antitoksik
zardobi shimdirilgan filtr qog‘oz muhit ustiga qo‘yiladi va yuqorida
aytilgandek ishlar olib boriladi.
Òekshirishning to‘rtinchi kuni. Ekilgan muhitlar termostatdan olinib
ko‘zdan  kechiriladi.  Zardobli  qiyshiq  agardan  olib  surtma  preparat
tayyorlanadi. Leffler usulida bo‘yab, mikroskop ostida tekshiriladi.
Mikroskop ostida bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisiga xos tayoqchasimon
bakteriyalar ko‘rinsa, Pizu muhitida qora o‘zak va atrofida qora bulutga
o‘xshash o‘sish bo‘lsa, geldagi pretsiðitatsiya reaksiyasi musbat bo‘lsa,
taxminiy tashxis qo‘yiladi va tekshirish ishlari davom ettiriladi. Òo‘liq
tashxis qo‘yish uchun muhit glukoza, saxaroza, kraxmalli muhitga va
mochevinali sho‘rvaga ekiladi.
Mochevinaga sinama. Sof kulturadan olib, indikator (krezol qizili)
va mochevina qo‘shilgan sho‘rvaga ekiladi, termostatda qoldiriladi.
30—40  daqiqadan  so‘ng  natijani  o‘qish  mumkin.  Agar  tekshirish
materialida chin bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi bo‘lsa, muhitning rangi o‘zgar-
maydi, chunki ular ureazani saqlamaydi. Soxta bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi
bo‘lsa, ureazani saqlashi sababli u mochevinani parchalaydi, natijada
indikatorning rangi o‘zgarib, muhit qizil rangga kiradi.
Òekshirishning beshinchi kuni. Natija o‘qiladi. Bo‘g‘ma qo‘zg‘atuv-
chisining  uchala  biovari  ham  glukozani  kislotagacha  parchalaydi,
saxarozani  parchalamaydi,  sistinaza  fermentini  saqlaydi.  Ureazani
saqlamaydi, toksin ajratadi. Faqat gravis turi kraxmalni parchalaydi.
Òelluritli Klauberg muhiti. Birinchi aralashma: 1,5 oy avval 20 ml
qo‘y yoki ot qoni va 10 ml glitserin bilan aralashma tayyorlanadi. Muhit
tayyorlanadigan kuni yana ikkita boshqa aralashma ham tayyorlanadi.
Ikkinchi aralashma: pH 7,5 ga teng bo‘lgan 50 ml hajmdagi go‘sht-
peptonli agar eritiladi va 50°C gacha sovitiladi. Shundan so‘ng unga
2,5 ml hajmda birinchi aralashma qo‘shiladi. Uchinchi aralashma:
17 ml qo‘y qoni va 33 ml distillangan suv qo‘shilib, aralashma tayyor-
lanadi  (aralashma  steril  bo‘lishi  lozim)  va  suv  hammomida  50°C
haroratgacha qizdiriladi. Ikkinchi va uchinchi aralashma birlashtiri-
ladi, unga 4 ml 1 % li kaliy telluriti eritmasi (K
2
ÒeO
3 
) qo‘shiladi,
hammasi tezda aralashtiriladi va kosachalarga quyiladi. Muhit tiniq,
qizil musallas rangiga o‘xshash bo‘ladi.
Pizu muhiti. 90 ml 2 % li GPA (pH 7,6) eritiladi va unga 2 ml
sistin eritmasi (1 % li sistin eritmasi +0,1 % li  sulfat kislota) qo‘shiladi.
Muhit 112°C haroratda 30 daqiqa davomida sterilizatsiya qilinadi. Ushbu
muhitni eritib, 50°C gacha sovitgach, unga 1 ml 10 %li qo‘rg‘oshin
asetati eritmasi qo‘shiladi, so‘ngra ikki marotaba bug‘ oqimi ostida

259
sterilizatsiya qilinadi. Keyin esa unga 9 ml normal ot zardobi qo‘shilib
aralashtiriladi va muhit steril sharoitda 2 ml.dan probirkaga qo‘yiladi.
Muhitga tekshirish materiali, odatda, sanchib ekiladi.
Òinsdal muhiti. 100 ml 2 % li go‘sht-peptonli agar eritiladi va
50°C gacha sovitiladi:
1) 12 ml 0,1 % li sulfat kislotadagi 1 % li sistin eritmasi qo‘shiladi.
2) 12 ml 1 % li natriy gidroksidi eritmasi qo‘shiladi.
3) 1,8 ml 2 % li kaliy telluriti eritmasi qo‘shiladi.
4) 1,8 ml 2,5 % li natriy giðosulfiti eritmasi, 20 ml normal ot
zardobi yoki buqa zardobi qo‘shiladi. Har bir eritma qo‘shilgandan
keyin  muhit  yaxshilab  aralashtiriladi.  Muhit  solingan  kosachalar
3—4 kun 10°C da saqlanadi.
1. Bo‘g‘ma  qo‘zg‘atuvchisini  aniqlash  uchun  qanday  tekshirish
materiali olinadi?
2. Burun va yutqindan tekshirish materiali qanday olinadi?
3. Klauberg muhitidagi shubhali koloniyalar qanday asbob yordamida
o‘rganiladi?
4. Ajratib olingan kulturani bir-biridan to‘liq farqlash uchun qanday
tekshirishlar o‘tkaziladi?
5.  Bo‘g‘ma  qo‘zg‘atuvchisining  toksigenlik  xossasi  qanday  usulda
aniqlanadi?
31-bob. 
PATOGEN MIKOBAKTERIYALAR.
SIL QO‘ZG‘ATUVCHISI
O‘zbekistondagi sil bo‘yicha kuzatilgan vaziyatni hisobga olib,
Sog‘liqni saqlash vazirligi 2003-yilning 3-aprelida silga qarshi kurash-
da amaliyotdagi DOÒS strategiyasini tatbiq etish to‘g‘risidagi 160-buyruq-
ni chiqardi. Bu buyruqqa asosan, olib boriladigan silga qarshi tadbir-
larni  o‘tkazishda  shahar  va  tuman  poliklinikalarida,  SHVP,  QVP,
QVAlarida, feldsherlik punktlarida, silga qarshi dispanserlarda ish-
layotgan o‘rta tibbiyot xodimlari: feldsherlar va hamshiralarning vazi-
falari katta.
Sil muammosi. Oxirgi 30 yil davomida dunyo miqyosida sil bo‘-
yicha vaziyat og‘irlashib bormoqda. Bu holat nafaqat rivojlanmagan,
balki rivojlangan davlatlarda ham kuzatilyapti.
1993-yili Jahon Sog‘liqni Saqlash Òashkiloti (JSSÒ) dunyodagi
sil bo‘yicha vaziyatning tahlili asosida sil pandemiyasi xavfi tug‘il-
ganligini e’lon qildi. Bu xavfni quyidagilar tasdiqlaydi:
?
Nazorat  uchun  savollar

260
• 
• 
• 
• 
• dunyo aholisining deyarli to‘rtdan biri (2 mlrd odam) sil bilan
zararlangan;
• 
• 
• 
• 
• har yili dunyoda 2 mln.ga yaqin shaxs sildan ko‘z yumadi;
• 
• 
• 
• 
• har yili dunyoda 8 mln.dan ortiq odam sil bilan kasallanadi;
• 
• 
• 
• 
• Sharqiy Yevropada yiliga chorak millionga yaqin aholi kasalla-
nadi;
• 
• 
• 
• 
• ekvatorial Afrikada esa OIÒS tufayli kasallanganlar soni keskin
ortib borib, yiliga 2 mln.ga yaqinlashmoqda;
• 
• 
• 
• 
• Janubi-sharqiy Osiyoda kasallanish yiliga 3 mln.ga yaqinlashmoqda.
O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda sil bo‘yicha epidemiologik
vaziyat  og‘irlashmoqda.  2002—2004-yillarda  sil  bilan  kasallanish
100000 aholiga 79,1—75,4 tani tashkil qildi. Shu yillarda sil tufayli
kuzatilgan o‘lim 100000 aholiga 12,3—10,1 ta bo‘ldi. Silning parcha-
lanish  bilan  kechayotgan  turlari  ko‘paydi,  oilaviy  sil  hodisalari
ko‘paymoqda.
1998-yilda 100000 aholiga sil bilan kasallanish 58,0 va o‘lim ko‘r-
satkichi 11,1 bo‘lgan edi. Sil bo‘yicha vaziyat yomonlashganligining
sabablari quyidagi omillarga bog‘liq:
• 
• 
• 
• 
• ijtimoiy-iqtisodiy;
• 
• 
• 
• 
• ekologik;
• 
• 
• 
• 
• biologik.
Bundan tashqari, tashxis kechikib qo‘yilishi, diagnostik imkon-
lar tanqisligi, dori vositalarining yo‘qligi yoki yetishmasligi ko‘pincha
silga qarshi kurash tadbirlari samarali bo‘lmasligiga olib kelmoqda.
DOÒS strategiyasi
Bugungi kunda silni nazorat qilish DOÒS strategiyasi (Directly
Observed  Treatment, Short-Course — bevosita tibbiy xodim nazorati
ostidagi qisqa muddatli davolash kursi) eng samarali davolanish strate-
giyasi va kasallikni nazoratga olish uchun eng qulay, deb tan olingan.
DOÒS strategiyasi Jahon Sog‘liqni Saqlash Òashkiloti (JSSÒ) tomo-
nidan sil kasalligi keng tarqalgan davlatlarda silga qarshi kurashish
uchun tavsiya etilgan. Hozirgi kunda bu strategiya jahonning 150 dan
ortiq davlatida tatbiq etilgan.
DOÒS  strategiyasining  asosiy  tamoyillari:
1. Silni nazorat qilish borasidagi uzluksiz tadbirlarga hukumatning
sodiqligi.
2. Silga shubha bo‘lgan bemorlar orasida sil hodisalarini balg‘amni
mikroskopik tekshiruvdan o‘tkazish yordamida aniqlash.

261
3. Barcha sil hodisalarini standart tartiblar bilan davolash kursi
davomida bevosita nazorat ostida davolash.
4. Muntazam va uzluksiz ravishda silga qarshi asosiy dori vositalari
bilan ta’minlash.
5. Hisobga olish va hisobot berishda standart statistik shakllarini
joriy etish.
Òo‘g‘ri tatbiq etilgan holda DOÒS strategiya quyidagi
imkonlarni  yaratadi:
• 
• 
• 
• 
• birinchi marta aniqlangan bemorlarning 85 % ini sog‘aytirish;
• 
• 
• 
• 
• silning yuqumli turlari bilan kasallangan bemorlarni sog‘aytirish
yo‘li bilan sil infeksiyasi tarqalishining oldini olish;
• 
• 
• 
• 
• polirezistent  (barcha  dori  vositalariga  chidamli)  sil  rivojla-
nishidan  saqlanish;
• 
• 
• 
• 
• ishga  qobiliyatli  yoshdagi  aholi  qatlamlari  orasida  sil  tufayli
o‘lim va nogironlik holatlarini kamaytirish;
•••••     sil tarqalishini va aholining sil mikobakteriyalari bilan zararla-
nishini kamaytirish.
Mikobakteriya  (Mycobacteriaceae)  oilasi  a’zolarining  barchasi
ingichka, tayoqchasimon bo‘lib, oziqa muhitlarida sekin o‘sadi va shu
xossasiga ko‘ra zamburug‘larga o‘xshaydi. Mikobakteriyalar kislota, ishqor,
spirtga chidamli, chunki ular tarkibida yog‘ miqdori ko‘p. Mikobakteriya
avlodiga patogen va patogen bo‘lmagan bakteriyalar kiradi.
Mikobakteriya avlodiga odam uchun patogen bo‘lgan sil va moxov
(lepra) qo‘zg‘atuvchilari kiradi. Sil hayvonlar, parrandalar, kemiruvchilar
orasida keng tarqalgan. Sil tayoqchasining bir qancha turi tafovut etiladi:
1. Odamda kasallik chaqiruvchi qo‘zg‘atuvchi — Mycobacterium
tuberculosis.
2. Yirik shoxli hayvonlarda kasallik chaqiruvchi — Mycobacterium
bovis.
3. Parrandalarda kasallik chaqiruvchi — Mycobacterium avium.
4. Kemiruvchilarda kasallik chaqiruvchi — Mycobacterium murium.
5. Sovuqqonlilarda kasallik chaqiruvchi qo‘zg‘atuvchi — ularga alohida
atiðik mikobakteriya guruhi kiradi.
Hozirgi vaqtda atiðik mikobakteriyalar bir necha xossasiga ko‘ra,
to‘rt  guruhga bo‘linadi: I, II, III, IV (tuman klassifikatsiyasi bo‘yicha).
Ular sil qo‘zg‘atuvchisiga qaraganda, oziqa muhitiga talabchan emas.
Ular  bir-birlaridan  oziqa  muhitiga  nisbatan  aloqasi,  o‘sish  tezligi,
pigment hosil qilishi, katalaza va peroksidaza  faolligiga qarab farqlanadi:
I va II guruh a’zolari odamda kasallik keltirib chiqaradi.

262
Morfologiyasi. Sil tayoqchasi R. Kox tomonidan 1882-yilda aniqlan-
gan. Ingichka tayoqchasimon 1,5—4×0,3—0,5 mkm kattalikda bo‘lib,
tashqi muhit omillarining ta’siriga qarab uning bukilgan, kolbasimon,
mayda tayoqchasimon shakllari ham uchraydi. Harakatsiz, spora va kap-
sula hosil qilmaydi. Grammusbat, Sil-Nilson usulida qizil rangga bo‘yaladi.
Kultural  xossasi.  Aerob.  Oziqa  muhitiga  talabchan.  37—38°C
haroratda pH 5,8—7,0 li muhitda sekin rivojlanadi. Petranyani, Petrov,
Levenshteyn-Yensen, glitserinli muhitlarida yaxshi rivojlanadi.
Glitserin sil qo‘zg‘atuvchilarining o‘sishini sekinlashtiradi. M. bovis
glitseringa muhtoj emas. Levenshteynning Yensen muhiti sil qo‘zg‘a-
tuvchisini o‘stirishda keng qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda Finn II muhiti
keng qo‘llanilmoqda. Finn II muhiti Levenshteynning Yensen muhi-
tidan  asparagin  o‘rniga  natriy  glutamin  moddasini  saqlashi  bilan
farqlanadi.  Bu  muhitda  sil  qo‘zg‘atuvchilari  ancha  tez  o‘sadi.  Sil
mikobakteriyalari muhitda R va S  shakllarda o‘sadi. R shakli virulentli
hisoblanadi. Zich muhitlarda sil qo‘zg‘atuvchisi R shaklli, quruq, g‘adir-
budur,  gulkaramga  o‘xshash  koloniya  hosil  qilib  o‘sadi.  Suyuq
muhitlarda 10—15 kundan keyin parda hosil qilib o‘sadi. Parda sekin-
asta qalinlashib burishgan, sochiluvchan bo‘lib, og‘irligidan cho‘k-
maga tushib ham qoladi va muhit tiniq bo‘ladi.
Fermentativ xossasi. Biokimyoviy xossasiga ko‘ra, kam faol. Pro-
teolitik fermentlarni ishlab chiqaradi, oqsillarni, ayrim uglevodlarni
parchalaydi, ureaza hosil qiladi. Lekin qo‘zg‘atuvchining bu xossasi
doimiy emas. Shuning uchun fermentativ xossasi bo‘yicha tashxisda
ahamiyatga ega emas.
Òoksigenligi. O‘zidan endotoksin ishlab chiqaradi. Bu oqsil modda
1890-yili R. Kox tomonidan aniqlangan va tuberkulin, deb nomlangan.
Òuberkulin allergenlik xossasiga ega. U sog‘ organizmga toksigenik ta’sir
etmaydi. Undan diagnostikada Mantu va Pirke allergik sinamalarni
qo‘yishda foydalaniladi. Shuning uchun yirik shoxli hayvonlarda kasallik
chaqiruvchi tuberkulin turidan foydalaniladi.
Sil qo‘zg‘atuvchisining virulentlik shtammi alohida liðid kordo-
milni  saqlaydi.  U  sil  qo‘zg‘atuvchilarini  bir-biriga  yopishtirish
xossasiga ega va natijada o‘rilgan sochga o‘xshab o‘sadi.
Antigenligi.  Sil  mikobakteriyasi  oqsilli,  yog‘li,  polisaxaridli
omillarni saqlovchi antigen saqlaydi. Bu antigen organizmda antitelo
hosil qiladi. Lekin bu antitelolar kam konsentratsiyada aniqlanadi,
shuning uchun diagnostikada ahamiyatga ega emas.
Chidamliligi.  Sil  mikobakteriyasi  spora  hosil  qilmaydigan
bakteriyalar orasida eng chidamlisidir. Bu chidamliligi hujayra qobig‘ida
joylashgan yog‘ moddasi hisobigadir. Òashqi muhitga chidamli. Qurigan
balg‘amda 10 oygacha, 100°C harorat ta’sirida 4 daqiqagacha, UBN

263
(ultrabinafsha nur) ta’sirida bir nechta soatgacha saqlanadi. Xloramin
va xlor aralashmasiga sezgir. Sulema (1:1000), karbol kislota (5 %)
ta’sirida bir necha kundan keyin nobud bo‘ladi.
Patogenligi. M. tuberculosis ga odam juda sezgir bo‘lib, hayvonlar,
parrandalar  kam  sezuvchan.  Sil  qo‘zg‘atuvchisiga  laboratoriya
hayvonlaridan  dengiz  cho‘chqachalari  juda  sezgir,  ularda  kasallik
generalizatsiyalangan shaklda o‘tadi va natija o‘lim bilan tugaydi.
M. bovis turiga yirik va mayda shoxli hayvonlar va uy hayvonlari
juda  sezgir  bo‘lib,  odam  kam  sezuvchan,  lekin  bolalar  kasal
hayvonlarning sutini iste’mol qilishi natijasida kasallanishi mumkin.
Laboratoriya hayvonlaridan quyonlar juda sezgir bo‘lib, ularda kasallik
generalizatsiyalangan shaklda o‘tadi. M. avium parrandalar (tovuq,
kabutar, fazan va b.)da kasallik keltirib chiqaradi. Lekin ayrim hayvonlar
ham kasallanishi mumkin. Odamga kamdan kam yuqadi.
Laboratoriya  hayvonlaridan  quyonlar  unga  sezgir  bo‘ladi  va
ularda kasallik o‘tkir shaklda o‘tadi. M. murium ga kemiruvchilar, ay-
niqsa, dala sichqonlari sezuvchan. Laboratoriya hayvonlaridan bu
tur qo‘zg‘atuvchiga quyonlar va dengiz cho‘chqachasi sezgir bo‘lib,
kasallik ularda surunkali shaklda o‘tadi.
Infeksiya manbayi. Odam, ayrim hollarda hayvonlar hisoblanadi.
Òarqalish  yo‘li.  Havo-tomchi,  havo  changi,  kam  hollarda
alimentar, vertikal yo‘l orqali tarqaladi.
Patogenezi.  Sil  kasalligining  o‘pka,  oshqozon,  ichak,  buyrak,
miya,  suyak  shakllari  uchraydi.  Havo-tomchi,  havo  changi  orqali
yuqqanda sil qo‘zg‘atuvchisi birlamchi o‘choqda do‘mboqcha hosil
qiladi. Do‘mboqcha leykotsitlar, gigant to‘qimalar ichida sil qo‘zg‘a-
tuvchilarini saqlaydi.
Organizmning kasallikka qarshi kurashish kuchi yuqori bo‘lsa,
bakteriyalar  biriktiruvchi  to‘qima  bilan  o‘raladi.  Uning  ichidagi
qo‘zg‘atuvchilar tirik qoladi va buni «Gon o‘chog‘i» deb ham ataladi.
Kasallikning  bu  shakli  yopiq  shakl  bo‘lib  hisoblanadi  va  bunda
qo‘zg‘atuvchilar organizmdan tashqariga chiqmaydi.
Organizmning  kasallikka  qarshi  kurashish  kuchi  susayganda
do‘mboqchada tomirlar bo‘lmaganligi sababli biriktiruvchi to‘qima
nekrozga uchraydi va qo‘zg‘atuvchi boshqa to‘qimalarni shikastlab,
kavernalar hosil qiladi. Natijada do‘mboq suzmaga o‘xshab qoladi.
Bu shakli ochiq shakl bo‘lib hisoblanadi. Qo‘zg‘atuvchi qonga so‘riladi
va butun organizmga tarqaladi. Endi qo‘zg‘atuvchi tashqi muhitga
chiqa boshlaydi. Ko‘pincha kasallik surunkali shaklda o‘tadi.
Sil alomatlari. O‘pka silining asosiy alomati, davomiyligi 2—3 hafta
va undan ko‘proq kuzatilgan balg‘amli yo‘tal. U keltirilgan sil alo-
matlarining bittasi yoki bir nechtasi bilan birgalikda kuzatiladi:

264
• tana vaznining kamayishi, tezda charchab qolish, isitma ko‘tarilishi,
tungi terlash, ishtaha yo‘qolishi, ko‘krak qafasidagi og‘riqlar, hansirash,
ko‘p  tupurish.
Noo‘pka silida bemorlarda kasallikning umumiy alomatlari ku-
zatilishi mumkin:
• tana vaznining kamayishi, tezda charchab qolish, isitma ko‘ta-
rilishi, tungi terlash.
Kasallikning boshqa alomatlari jarohatlangan a’zoga bog‘liqdir,
masalan:
• periferik limfa tugunlari jarohatlanganda ularning kattalashishi,
ba’zan oqma yaralar kuzatiladi;
• bo‘g‘in va suyaklar jarohatida mahalliy shish va og‘riqlar kuzatiladi;
• sil meningitida kuchli bosh og‘rig‘i, yuqori isitma, orqa bo‘yin
mushaklari rigidligi va uyquchanlik kuzatiladi.
Immuniteti. Organizm zararlanganda infeksion immunitet hosil bo‘ladi.
Profilaktikasi. Vaqtida kasallikka tashxis qo‘yish, bemorni bosh-
qalardan ajratish. Maxsus profilaktikasida, fransuz olimlari Kalmett
va Geren olgan tirik BSJ vaksinasi qo‘llaniladi. Bu vaksina yelkaning
tashqi tomoni terisi ichiga yuboriladi. Revaksinatsiya 7—12 yoshda,
so‘ng har 5—6 yilda 30 yoshgacha qilinadi.
Sil hodisalarini aniqlash
Silni aniqlashning ikki usuli mavjud:
Faol usul — odamlarni silga profilaktik tekshirish:
• katta yoshdagi aholining fluorografik tekshiruvi;
• bolalar orasida Mantu sinamasini o‘tkazish.
Passiv usul — tibbiy yordam uchun murojaat qilgan bemorlarning
shikoyatlari bo‘yicha sil kasalligiga gumon bo‘lsa, ular orasida sil ho-
disalarini aniqlash.
Silning oldini olish choralari quyidagilardan iborat:
1. Maxsus profilaktika: silga qarshi emlash va sil kimyoprofilaktikasi.
2. Sanitar profilaktika choralari: ma’muriy choralar, atrof-muhitni
himoyalash, shaxsiy himoyalash choralari.
3.  Ijtimoiy profilaktika.
Silning oldini olishdagi maxsus choralar
BSJ vaksinasi ichida tirik kuchsizlantirilgan sil mikobakteriyalarini
saqlaydi, ular silga qarshi immunitetni yaratadi va kuchaytiradi. Vaksina
tabletka shaklidagi 1 mg  quruq modda sifatida ampulada chiqariladi va

265
qo‘llanilishdan avval 2 ml fiziologik eritma bilan eritiladi. Bir emlash
dozasi  0,1  ml  bo‘lib,  0,05  mg  quruq  moddani  saqlaydi.  Ya’ni  bir
ampula vaksina eritmasi 20 dozani tashkil qiladi. Vaksina eritmasi chap
yelkaning  yuqori  tashqi  qismiga,  teri  orasiga  yuboriladi.  Vaksina
yuborilgan joyda limon po‘stlog‘i ko‘rinishidagi do‘mboqcha paydo
bo‘lib,  bir  necha  daqiqadan  so‘ng  so‘rilib  ketadi.  Emlash  sohasida
2—4 haftadan so‘ng bo‘rtmacha hosil bo‘ladi, so‘ng uning markazida
yiring  yig‘ilib,  yuzaki  yara  paydo  bo‘ladi.  Bu  o‘zgarishlar  bola
organizmining  emlashga  fiziologik  javobi  bo‘lib,  hech  qanday
davolashni talab qilmaydi. Yara ustida qotma paydo bo‘ladi va uning
ostida 2—4 oy davomida yara bitadi va 5 mm o‘lchamga loyiq bo‘lgan
chandiq hosil bo‘ladi. Chandiq hosil bo‘lishi, silga qarshi immunitet
rivojlanganligining dalilidir. Emlash texnikasi buzilganda va mone-
liklar  hisobga  olinmasdan  emlash  qo‘llanilganda,  asoratlar  rivojla-
nishi  mumkin:  uzoq  vaqt  davomida  chandiqlashmaydigan  chuqur
yaralar, sovuq abssess, kolloid chandiqlash va kam hollarda limfangit
va  qo‘ltiq  osti  limfadenitlar.  Bu  holatlarda,  albatta,  ftiziopediatrga
murojaat qilish kerak.
JSSÒ tavsiyalariga ko‘ra, BSJ bilan 1 marta, faqat chaqaloqlar
emlanadi. O‘zbekistonda maxsus silning oldini olish choralari Sog‘liqni
saqlash vazirligining «O‘zbekiston Respublikasida yuqumli kasalliklar
immunoprofilaktikasini tashkil qilish va o‘tkazish qoidalari va me’yorlari»
(2002-yil) talablariga asosan amalga oshiriladi. Emlash barcha sog‘lom,
2—5  kunli  chaqaloqlarda,  BSJ  vaksinasi  bilan,  pediatr  ko‘rigidan
so‘ng, moneliklar hisobga olingan holda amalga oshiriladi. Emlashga
moneliklar:  vazni  1800  grammdan  kam  bo‘lgan,  chala  tug‘ilgan
chaqaloqlar, tug‘uruq jarayonidagi og‘ir bosh miya jarohati, 3-darajali
gemolikvorodinamika  buzilishi. Vaqtinchalik  moneliklar  bartaraf
etilgandan so‘ng, emlash 2 oylik chaqaloqlarga tekshiruvsiz, 6 oylik va
1 yoshdagi bolalarga Mantu sinamasi manfiy bo‘lganda qo‘llaniladi.
Qayta emlash 1-sinfda (7 yosh) va 8-sinfda (14—15 yoshda) Mantu
sinamasi  manfiy  bo‘lgan  bolalarda,  pediatr  ko‘rigida  moneliklar
aniqlangandan so‘ng qo‘llaniladi. Qayta emlashdan so‘ng emlashga
bog‘liq mahalliy o‘zgarishlar tezroq rivojlanadi va so‘nadi.
Emlash xonasining hamshirasi 112/u-shaklda va emlashlarni
qayd  etish  jurnalida  BSJ  bilan  emlash  to‘g‘risidagi  ma’lumotlar
(emlash  sanasi,  emlash  turi,  BSJ  vaksinasi  seriyasini,  dozasi)ni
qayd  etadi.  Emlash  xonasi  hamshirasi  112/u-shaklni,  undagi
ma’lumotlarni  063/u-shaklga  ko‘chirib  olish  uchun  kartotekada
ishlaydigan hamshiraga beradi.
Sil  kimyoprofilaktikasi.  Kimyoprofilaktika  sil  tayoqchalarini
ajratadigan  bemor  bilan  muloqotda  bo‘lgan  zararlangan  shaxslarda

266
kasallik  rivojlanishining  oldini  olish  maqsadida  qo‘llaniladi.  JSSÒ
tavsiyalariga ko‘ra, kimyoprofilaktika 6 oy mobaynida izoniazid bilan
kundalik tartibda (5 mg/kg hisobidan), faqat o‘pka sili bemorlari bilan
muloqotda bo‘lgan 6 yoshgacha bolalar uchun qo‘llaniladi.
Silning oldini olish sanitar himoya choralari. Sil mikobakteriya-
larining  atrof-muhitda  tarqalishini  kamaytirish  uchun  va  odamlar,
ayniqsa, bemor bilan yaqin muloqotda bo‘lgan oila a’zolari, sil bilan
zararlanish xavfini kamaytirish uchun turli sanitar himoya choralari
qo‘llanadi. Bular qatoriga:
1. Bemor yashagan xonadondan sil mikobakteriyalari tarqalishi-
ning  oldini  olish  choralari,  ya’ni  sil  mikobakteriyalarini  ajratuvchi
bemorlarni  sog‘lom  shaxslardan  ajratish  va  maxsus  shifoxonalarda
sog‘aytirish,  bemor  balg‘amini,  shaxsiy  buyumlarini,  yashaydigan
xonalarini zararsizlantirish kiradi.
2. Shu bilan bir qatorda, silga qarshi muassasalardan sil mikobak-
teriyalar tarqalishining oldini olish muhim ahamiyatga egadir. Buning
uchun  quyidagilar  qo‘llaniladi:
1. Ma’muriy choralar.
2. Atrof-muhitni himoyalash choralari.
3. Shaxsiy himoyalash choralari.
Bular, ayniqsa, bemorlar bilan doimiy muloqotda bo‘lgan  tib-
biyot xodimlari orasida silning oldini olish uchun muhimdir.
Ma’muriy choralar. 1. Sil mikobakteriyalarini ajratuvchi bemorlarga
quyidagi oddiy, majburiy harakatlarni bajarishni tavsiya etish:
• 
yo‘tal jarayonida og‘izni qo‘l bilan berkitish;
• 
balg‘amni yig‘ib olish uchun yoqib tashlasa bo‘ladigan kontey-
nerlarni qo‘llash. Agar shisha konteynerlar ishlatilsa, ularning ichidagi
balg‘amni  to‘kishdan  oldin,  zararsizlantirish  vositalari  bilan  ishlov
berish  zarur;
• 
o‘zi yotgan bo‘limdan chiqishdan oldin niqob tutish.
2. Ish joylari va bemorlar xonalarini havo xonalardan yo‘lakka
chiqmasdan  ko‘chaga  chiqishi  uchun,  eshiklar  yopilgan  holatda
shamollatish. Ob-havo sharoitidan kelib chiqqan holda tabiiy shamol-
latishdan ko‘proq foydalanish.
3. Ish joylarini va bemorlar xonalarini ultrabinafsha bakteriotsid
nurlari bilan zararsizlantirish.
4. Iloji boricha, balg‘am yig‘ish jarayonini ochiq havoda amalga
oshirish.
5. Òibbiyot chiqindilarini yo‘qotishni xavfsizlik texnikasiga rioya
qilgan holda amalga oshirish kerak.

267
Òibbiyot  chiqindilarini  yo‘qotish  uchun  tibbiyot  muassasasida
quyidagilar  mavjud  bo‘lishi  zarur:
a) chiqindilarni yo‘qotish uchun maydon;
b) yumshoq chiqindilar uchun mufel pechkasi;
d)  tegishli  zararsizlantirish  vositalari;
e)  turli  tibbiyot  chiqindilarini  yig‘ish  uchun  maxsus  kon-
teynerlar;
f) tibbiyot chiqindilarini yo‘qotishga mas’ul xodim, texnik xodimi.
Atrof-muhitni himoyalash choralari. Bemorlarni maxsuslashtirilgan
bo‘limlarga  joylash  (musbat  surtmali  bemorlar,  manfiy  surtmali
bemorlar,  surunkali  sil  bilan  kasallangan  bemorlar).  Shifoxonada
mikobakteriya  ajratuvchi  bemorlar  mikobakteriya  ajratmaydigan
bemorlardan alohida yotishlari kerak.
Shaxsiy himoyalash chora-tadbirlari. Ish joylari tashkil qilinganda
sil bilan zararlanish xavfi iloji boricha kamroq bo‘lishiga e’tibor berish
zarur. Bosh hamshira va hamshiralar boshqa xodimlar uchun o‘rnak
bo‘lishlari kerak. Agarda ular ish joylarida xavfsizlik texnikasiga rioya
qilishsa, boshqalar ulardan namuna oladilar.
Òibbiyot amaliyotida tuberkulinning standart eritmasi qo‘llaniladi
va uning har bir dozasi 2 ÒB saqlaydi. Òuberkulin bilakning old sathiga,
teri orasiga yuboriladi. Sinama natijalari 72 soatdan so‘ng baholanadi
va  musbat  natijali  bolalar  (5  mm  va  undan  yuqori  hajmdagi
bo‘rtmacha) ftiziatrga yuborilishlari zarur.
Faol sil bilan kasallangan bemor, davolanmagan holda o‘rta hisobda
yilida 10—15 kishini sil bilan zararlaydi.
Davosi. Antibakterial preparatlar: streptomitsin, rifampitsin, PASK,
ftivazid va boshqalar beriladi. Bemorlarni dispanser hisobiga olinadi,
oila  a’zolari  tibbiy  ko‘rikdan  o‘tkaziladi,  bemorlar  sanatoriya,
kurortlarda davolanadi. Aholini bir yilda bir marotaba tibbiy ko‘rikdan
o‘tkazib turish lozim.
1. Sil qo‘zg‘atuvchisini kim va qachon aniqlagan?
2. Sil qo‘zg‘atuvchisining qanday turlarini bilasiz va ularning qaysi
biri odam uchun patogendir?
3. Sil qo‘zg‘atuvchisining tashqi muhitga chidamliligiga nima sabab
bo‘ladi?
4. Sil qo‘zg‘atuvchisi qanday usulda bo‘yab o‘rganiladi?
5. Sil kasalligining oldini olish uchun qanday ishlar olib boriladi?
?
Nazorat  uchun  savollar

268
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH UCHUN MATERIAL
1. O‘pka va bronx silida — balg‘am.
2. O‘pka va plevra silida — plevradan ekssudat.
3. Ichak silida — najas, assit suyuqligi.
4. Buyrak silida — siydik.
5. Sil meningitida — orqa miya suyuqligi.
6. Generalizatsiyalangan shaklida — qon olinadi.
Tekshirish  materialini  to‘plash
O‘pka siliga gumon bo‘lgan bemorlarda 3 ta balg‘am  namunasi
2 kunda yig‘ilishi va mikroskopiya tahlilxonasiga yuborilishi zarur:
• 
birinchi namuna — tashxis qo‘yish uchun bemor birinchi bor
murojaat qilganda tibbiy xodim nazoratiga olinadi. Bu namuna murojaat
joyida  olingan  namuna,  deb  nomlanadi;
•  ikkinchi  konteyner  (yonboshiga  to‘g‘ri  yozilgan  belgilash
ma’lumotlari bilan) bemorning qo‘liga ertalabki balg‘am namunasi
yig‘ish uchun beriladi. Ikkinchi kunning tongida, uyqudan turgandan
so‘ng, bemor erta tonggi namunani yig‘adi;
• uchinchi namuna bemor erta tonggi balg‘am namunasini olib
kelgan kuni tibbiyot xodimi nazoratida yig‘iladi.
Balg‘am olayotganda, ortiqcha kishilar bo‘lmasligi kerak.  Balg‘am
olishdan oldin tibbiyot xodimi bemorga o‘tkazilayotgan muolajaning
maqsadini  tushuntirib,  uning  «Balg‘am  topshirish  uchun  yo‘llan-
ma»sidagi  (ÒB  05)  to‘liqsiz  ma’lumotlarni  yozib,  ro‘yxatga  olish
daftarida qayd etgach, ustiga maxsus himoya kiyimi (odatdagi ishchi
xalati  ustidan  boshqa  xalat,  tibbiyot  qalpoqchasi,  niqob,  kleyonka
fartuk va eng oxirida qo‘lqop)ni kiyadi.
Balg‘am yig‘ish jarayonida:
1. Bemor og‘zi, burun va tomog‘ini suv yoki sodali aralashma
bilan  chayadi.  Bu  muolaja  ovqat  qoldiqlari  va  ikkilamchi  florani
yo‘qotishga yordam beradi. So‘ng tibbiyot xodimi bilan birga, balg‘am
olish  maydonchasiga  boradi,  balg‘am  yig‘ish  xonasida  mexanik
shamollatish moslamasi yoki katta ochilgan deraza yoniga. Agarda
balg‘am ochiq havoda yig‘ilishi qo‘llansa, tibbiyot xodimi bemorning
orqasida turishi kerak, bunda shamol orqadan esishi zarur.
2. Òibbiyot xodimi bemorga balg‘am chiqarish yo‘lini o‘rgatadi.
3 marta chuqur nafas olinadi, uchinchi martasida qattiq yo‘talib,
balg‘am toza konteynerga to‘planadi. Bemor 3—5 ml balg‘am yig‘ishi
lozim. Òibbiyot xodimi bemorning orqasida turib, muolajani bevosita
kuzatishi kerak.

269
3. Bemordan konteynerni og‘ziga yaqin ushlashi va ehtiyotlik bilan
idish ichiga tuplashni iltimos qilishi lozim.
4. Balg‘amning sifati nazorat qilinadi: balg‘am, odatda, quyuq
va shilimshiq bo‘ladi, ba’zan esa suyuq chiriyotgan to‘qimalar ara-
lashgan  bo‘lishi  mumkin.  Qon  aralash  balg‘am  qizil  yoki  jigarrang
bo‘ladi. Òupuk yoki burundan ajratilgan suyuqlik (mishiq) balg‘am
o‘rnini  bosmaydi  va  tahlil  uchun  kam  qimmatga  ega.  Agar  yetarli
hajmda balg‘am ajralmasa, muolajani takrorlash lozim.
5. Shuni e’tiborga olish kerakki, bemorlarning ko‘pchiligi qisqa
vaqtda o‘pkaning chuqur qatlamlaridagi balg‘amni to‘play olishmaydi.
Buning uchun ularga ko‘proq vaqt berish zarur.
Bemor balg‘ami yig‘ilgandan so‘ng, imkon boricha tezroq maxsus
mikroskopik tahlilxonaga yetkazilishi zarur. Balg‘am namunalari bemor
so‘nggi (3-chi) namunani topshirgandan keyin 2 ish kuni davomida
tekshirilishi  zarur.  Òekshirish  materialidan  surtma  preparat  tayyor-
laniladi, Sil-Nilsen usulida bo‘yab mikroskop ostida tekshiriladi va
natija quyidagicha beriladi:
Balg‘am og‘zi keng shisha bankalarga yig‘iladi. Plevradan punktatni
steril shpris yordamida olib, steril kolbaga solinadi. Najas steril bankaga
olinadi. Siydik steril kateter yordamida steril kolbaga olinadi.
Orqa miya suyuqligi aseptika qoidalariga rioya qilingan holda steril
igna bilan 1—2 ta steril probirkaga olinadi. Ularning og‘ziga paxta-
il
m
a
d
i
h
c
a
g
a
t
o
l
s
i
K
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
b
i
n
o
s
)
B
H
C
K
(
v
u
r
‘
o
K
i
n
o
s
r
a
l
n
o
d
y
a
m
a
ji
t
a
N
i
s
a
m
li
p
o
t
B
H
C
K
v
u
r
‘
o
k
0
0
1
a
d
i
n
o
d
y
a
m
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
b
il
m
a
d
i
h
c
a
g
a
t
o
l
s
i
K
y
if
n
a
m
—
i
d
a
m
li
p
o
t
a
s
li
p
o
t
9
—
1
v
u
r
‘
o
k
0
0
1
a
d
i
n
o
d
y
a
m
i
d
a
li
t
a
s
r
‘
o
k
i
n
o
s
q
i
n
a
g
n
i
n
B
H
C
K
)
B
H
C
K
—
5
,
n
a
l
a
s
a
m
(
B
H
C
K
9
9
—
0
1
a
s
li
p
o
t
v
u
r
‘
o
k
0
0
1
a
d
i
n
o
d
y
a
m
+
1
)
v
u
r
‘
o
k
0
0
1
B
H
C
K
9
9
—
1
(
a
s
li
p
o
t
a
d
i
n
o
d
y
a
m
B
H
C
K
0
1
—
1
a
s
li
p
o
t
v
u
r
‘
o
k
1
a
d
i
n
o
d
y
a
m
+
2
)
a
d
i
n
o
d
y
a
m
v
u
r
‘
o
k
r
i
b
r
a
h
(
,
a
s
li
p
o
t
B
H
C
K
0
1
—
1
a
d
n
a
g
li
r
‘
o
k
i
n
o
d
y
a
m
v
u
r
‘
o
k
0
5
B
H
C
K
p
‘
o
k
n
a
d
0
1
a
s
li
p
o
t
v
u
r
‘
o
k
1
a
d
i
n
o
d
y
a
m
+
3
)
a
d
i
n
o
d
y
a
m
v
u
r
‘
o
k
r
i
b
r
a
h
(
,
a
s
li
p
o
t
B
H
C
K
q
it
r
o
n
a
d
0
1
a
d
n
a
g
li
r
‘
o
k
i
n
o
d
y
a
m
v
u
r
‘
o
k
0
2

270
dokali qopqoq yopilib, xonada qoldiriladi. 24 soatdan keyin suyuqlik
yuzasida parda hosil bo‘ladi va unda sil qo‘zg‘atuvchilari to‘planib
qolgan  bo‘ladi.
Qon steril shpris yordamida 8—10 ml hajmda steril probirkaga olinadi.
E s l a t m a :   Òekshirish  materiali  olinadigan  idishlarning
qopqog‘i burab ochiladigan bo‘lishi lozim. Òekshirish materiali
olinadigan idishlar 20 daqiqa davomida 120°C haroratda avtoklavda
sterilizatsiya qilinishi yoki 1 soat davomida qaynatilishi lozim.
Asosiy tekshirish usullari
1. Bakterioskopik.
2. Bakteriologik.
3. Biologik.
4. Allergik.
Bakterioskopik usul. Bemordan olingan balg‘am Petri kosachasiga
qo‘yiladi va maxsus igna yordamida uning yiringli qismidan olib, ikkita
buyum oynachasi orasida eziladi. Surtma havoda quritiladi, spirtovka
alangasida  fiksatsiya  qilinadi.  Sil-Nilsen  usulida  bo‘yaladi  va
mikroskopning immersion sistemasida tekshiriladi. Bunda sil qo‘z-
g‘atuvchisi alohida-alohida yoki to‘p-to‘p bo‘lib qizil rangda ko‘ri-
nadi. Agar qo‘zg‘atuvchi ko‘rinmasa, ularni bir yerga to‘plash uchun
flotatsiya usulidan foydalaniladi.
Flotatsiya usuli. 10—15 ml balg‘am 250 ml hajmli kolbaga solinadi
va ustiga 0,5 % NaOH eritmasidan 10—15 ml solinadi. Qopqoq bilan
yopilib 5—10 daqiqa chayqatiladi. Bunda balg‘am gomogenlashadi.
Gomogenlashgan balg‘am ustiga 100 ml distillangan suv va 0,5 ml
ksilol,  benzol  yoki  toluol  solib  5—10  daqiqa  chayqatiladi,  so‘ngra
ustiga kolba to‘lguncha, distillangan suv quyiladi. 30 daqiqadan so‘ng
ksilol, benzol, toluol suvdan yengil bo‘lganligi uchun sil bakteriyalari
bilan birga suv yuzasiga qalqib chiqadi. Hosil bo‘lgan qaymoqsimon
pardani  Paster  piðetkasida  tortib  olinadi,  undan  surtma  tayyorlab
Sil-Nilsen usulida bo‘yab, yana tekshiriladi.
Bakteriologik usul. Qo‘shimcha mikrofloradan ozod bo‘lish uchun
tekshirish materiali qayta ishlanadi. Òekshirish materiali ustiga teng
hajmda 10 % natriy fosfati qo‘shiladi va 37°C haroratda 24 soatga
termostatda qoldiriladi. Vaqt o‘tgach sentrifugalanadi, cho‘kma usti-
dagi suyuqlik  dezinfeksiyalovchi eritmaga to‘kiladi. Cho‘kma ustiga
1 ml natriy xlorid eritmasidan qo‘shiladi.
Qayta ishlangan tekshirish materialidan olib, Levenshteyn-Yensen
va Finna II muhitlariga ekiladi. Ekilgan muhit termostatda 37°C ha-

271
roratda 2 oyga qoldiriladi va har 7—10 kunda tekshirib turiladi.
7—10 kunda oziqa muhit qurib qolmasligi uchun sham eritib quyiladi.
Bu  oziqa muhitida sil qo‘zg‘atuvchisi R shaklli so‘galga yoki gulli
karamga o‘xshash koloniya hosil qilib o‘sadi.
Òezlashtirilgan  Prays usuli. Yog‘sizlantirilgan buyum oynachasida
qalin tomchi surtmasi tayyorlanadi, quritiladi, 2—6 % sulfat kislotasi
bilan  qayta  ishlanadi,  steril  fiziologik  eritma  bilan  yuviladi.  So‘ng
1:4–1:8 nisbatgacha suyultirilgan va gemolizlangan sitratli qonga solib
termostatda  qoldiriladi.  Bir  necha  kundan  (3—7—14)  keyin  olib,
fiksatsiya  qilinadi  va  Sil-Nilsen  usulida  bo‘yab  mikroskop  ostida
tekshiriladi.  Bunda  tulki  dumiga  yoki  o‘rilgan  sochga  o‘xshash
qo‘zg‘atuvchilar ko‘rinsa, sil qo‘zg‘atuvchisi borligidan dalolat beradi.
Biologik usul. Qayta ishlanmagan tekshirish materiali 3—5 % li
steril sulfat kislotasi bilan qayta ishlanib, steril fiziologik eritmada
yuviladi va sentrifugalanadi. So‘ng tekshirish materialidan 1—1,5 ml
olib,  dengiz  cho‘chqachalarining  qorin  bo‘shlig‘iga,  teri  ostiga
yuboriladi. Agar tekshirish materialida sil mikobakteriyalari bo‘lsa,
zararli  material  yuborilgan  joyda  yiringli  yara  hosil  bo‘ladi,  limfa
tugunlari shishadi. Ular yorib o‘rganiladi.
Allergik usul. Mantu sinamasi: bilakning ichki tomoni terisi ichiga
0,1 ml tuberkulin yuboriladi. 48 soatdan keyin 5 mm kenglikda qizarish
va shish hosil bo‘lsa, sinama musbat deyiladi.
1.  Sil  qo‘zg‘atuvchisini  o‘stirish  uchun  qanday  oziqa  muhitidan
foydalaniladi?
2. Balg‘amni oziqa muhitga ekishdan avval nima sababdan tozalanadi?
3. Zich va suyuq oziqa muhitida sil qo‘zg‘atuvchisi qanday o‘sadi?
4. Odamda sil kasalligini keltirib chiqaruvchi qo‘zg‘atuvchiga qaysi
hayvon sezuvchan?
Oziqa muhitlari
Levenshteyn-Yensen muhiti. Òuzli eritma: bir marta aralashtirish
uchun kaliy fosfatidan 4 g, magniy sulfatidan  0,24 g, magniy sitratidan
10,6 g, asparagin  3,6 g, glitserin  1 ml, kartoshka uni  5 g, distillangan
suv  600 ml olinadi. Reaktivlarni yuqorida ko‘rsatilgan tartib bilan
solib, biroz qizdirib eritiladi va bug‘ oqimi yordamida 2 soat sterilizatsiya
qilinadi. Òuzli eritmani 34 haftaga yetadigan qilib tayyorlash mumkin.
Òuxumli aralashma. 24—27 dona (kattaligiga qarab) yangi tuxum
oqar suvda sovunlab yuviladi va 30 daqiqaga 70° li spirtga solib qo‘yiladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

272
Spirtovka  alangasi  oldida  ular  munchoqlar  solingan  kolbaga  yorib
solinadi, yaxshilab aralashtiriladi va 1 litr tuxum aralashmasiga 600 ml
yuqorida yozilgan tuzli eritmadan solinadi. Aralashma doka orqali
filtratlanadi, so‘ngra 20 ml 2 % li sterillangan malaxitli yashil eritmasi
qo‘shiladi va probirkalarga 5 ml.dan quyib chiqiladi. 85°C haroratda
45 daqiqa davomida ivitiladi.
Finna II muhiti.  Òuzli aralashma: magniy sulfati — 0,5 g, natriy
sitrati — 1 g, temir ammiakli achchiq tosh — 0,05 g, bir marta ara-
lashtirilgan kaliy fosfati — 20 g, bir marta aralashtirilgan ammoniy
sitrati  —  20  g,  bir  marta  aralashtirilgan  natriy  glutamati  —  5  g,
glitserin — 20 ml, distillangan suv — 1 litr miqdorda aralashtiriladi.
Reaktivlar,  albatta,  yuqoridagi  tartibda  iliq  distillangan  suvda
aralashtiriladi. pH 6,3—6,5 ga to‘g‘rilanadi, 1 atm bosimida 20 daqiqa
avtoklavda sterilizatsiya qilinadi.
Òuxumli muhit. 12 dona tuxum oqar suvda sovunlab yuviladi va
spirtda 30 daqiqa saqlanadi. Steril munchoq solingan kolbaga ular
chaqib solinadi, bir xil aralashma hosil bo‘lguncha aralashtiriladi.
10  ml  20  %  li  malaxitli  yashilning  suvdagi  eritmasi  va  300  ml
tuxumli eritma qo‘shiladi. Doka yordamida filtrlanadi va 85°C haroratda
30 daqiqa davomida ivitiladi.
Sotonning sintetik muhiti. 200 ml distillangan suvga 4 g asparagin,
0,5 g temir sitrati, 2 g limon kislotasi, 0,5 g magniy sulfati, 0,5 g
asosiy kaliy fosfati, 60 g glitserin, 800 ml distillangan suv qo‘shiladi.
1-vaziyatli masala.
Bemor kasallik manbayi va bakteriya tashuvchi hisoblanadi. U yo‘tal-
ganda, aksirganda va gaplashganda havoga infeksiyalar ajralib chiqadi.
Bular qanday infeksiyalar deyiladi va ularga qaysi kasalliklar kiradi?
2-vaziyatli masala.
Kasallikka tashxis qo‘yishda chin va soxta bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchini
farqlashda toksigenlik xossasi o‘rganiladi. Bu qanday reaksiya yorda-
mida amalga oshiriladi?
3-vaziyatli masala.
Ko‘kyo‘tal bilan kasallangan bemor kasalxonaga keldi. Unga tash-
xis qo‘yish uchun qanday tekshirish materiali olinadi va qanday oziqa
ekiladi?
4-vaziyatli masala.
Tug‘uruqxonada chaqaloq tug‘ildi. U qachon va qanday kasallikka
qarshi emlanadi?
5-vaziyatli masala.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqni bo‘g‘ma kasalligiga qarshi emlash lo-
zim. Bu qachon va nima  bilan amalga oshiriladi?

273
Patogen anaeroblar
Patogen  anaeroblar  Bacillaceae  oilasiga,  Clostridium  avlodiga
kiradi. Anaeroblarga ko‘pgina guruh mikroorganizmlari kiradi, ular
orasida qoqshol klostridiysi, gazli gangrena klostridiysi (polimikrob
infeksiya), botulizm klostridiysi odam uchun patogen hisoblanadi.
Patogen  anaeroblar  odam  va  hayvon  ichagida  yashovchi
mikroorganizmlar hisoblanadi va tashqi muhitga najas bilan chiqarib
turiladi. Spora shaklida ular tuproqda, dengiz va ariq suvlarida uchrab
turadi. Patogen anaeroblar yirik tayoqchasimon, 4—9×0,6—1,2 mkm
kattalikda bo‘lib, yangi kulturalardagi yosh mikroblar Grammanfiy
bo‘lib bo‘yaladi, eski kulturalar esa Gram usulida bo‘yalish xususiyatini
yo‘qotadi.  Klostridiylarning  barchasi  spora  hosil  qiladi,  sporalar
ovalsimon  yoki  yumaloq  shaklda  bo‘lib,  terminal,  subterminal,
markaziy holatda joylashadi. Ko‘pchilik anaeroblar harakatchan bo‘lib,
xivchinlari  peretrix  joylashgan. Klostridiylar  biologik  faol  bo‘lgan
ekzotoksin ishlab chiqaradi.
Anaeroblarni  o‘stirish  usullari
Anaeroblar kislorodsiz sharoitda rivojlanadi, shuning uchun ularni
o‘stirishga tegishli sharoit yaratib berish lozim. Kislorodsiz sharoit
fizikaviy, kimyoviy va biologik usulda yaratiladi.
Fizikaviy usul. Mexanik usulda kislorodni yo‘qotish. Bu anaerostat
yordamida olib boriladi. Anaerostat — katta bo‘lmagan silindr shakliga
ega bo‘lgan asbob. Germetik yopiladigan qopqog‘i bo‘lib, unda havoni
so‘rib olish uchun kran, qancha vakuum hosil bo‘lganini aniqlash
uchun vakuumometr bor. Òekshirish materiali ekilgan Petri kosacha-
sidagi muhit anaerostat ichidagi to‘rga o‘rnatiladi va anaerostatning
qopqog‘i  germetik  ravishda  yopilib  havosi  so‘rib  olinadi. So‘ngra
anaerostat termostatda qoldiriladi.
Glukozali tik agarda o‘stirish. Òekshirish materiali glukozali tik
agarga sanchib ekiladi va vodoprovod suvi ostida tez zichlantiriladi.
Mikroorganizmlar  havodan  himoyalangan  holda  oziqa  muhitining
pastki qatlami, ya’ni probirka tubida o‘sadi.
Vinyal-Veyon usuli. Eritilgan va 45°C gacha sovitilgan agarga
tekshirish  materiali  Paster  piðetkasida  ekiladi,  yaxshilab  aralash-
tiriladi va piðetka to‘lguncha agar so‘rib olinadi. Piðetkaning ichiga
havo  kirib  qolmasligi  lozim.  Piðetkaning  uchi  alanga  yordamida
kavsharlanadi va paxtali idishga solib termostatda qoldiriladi. Piðetka
ichida mikroblar koloniya hosil qilib o‘sadi. Piðetkani qirqib, shub-
hali koloniya olib o‘rganiladi.

274
Kimyoviy  usul.  Eksikator  tubiga  kislorodni  yutuvchi  kimyoviy
moddalar, masalan, pirogalol, natriy gidropiriti va boshqalar solinadi.
Eksikatorning  keng  qismiga  teshik  to‘r  o‘rnatiladi  va  uning  ustiga
tekshirish materiallari ekilgan muhitlar quyiladi, qopqog‘i yopiladi.
Eksikator  ichidagi  kimyoviy  moddalar  kislorod  bilan  reaksiyaga
kirishib, kislorodsiz sharoit yaratib beradi.
Biologik  usul.  Aerob  va  anaeroblarni  birgalikda  o‘stirish,  Petri
kosachasiga 5 % li qonli agar solinib mikroblar aralashib ketmasligi
uchun uning o‘rtasidan ariqcha ochiladi. Agarning bir tomoniga aerob,
ikkinchi tomoniga anaerob kulturalar ekiladi. Kosacha qopqog‘ining
orasiga eritilgan parafin quyiladi, termostatda qoldiriladi. Avval aerob
mikroblar  kislorodni  yutib  bo‘lganidan  so‘ng  kosachadagi  anaerob
mikroorganizmlar o‘sa boshlaydi.
Kitt-Òarossi muhitida o‘stirish. 0,5 % li glukoza va go‘sht qo‘-
shilgan  muhit  kultura  ekishdan  avval  suv  hammomida  10  daqiqa
qaynatilib,  uning  tarkibidagi  erigan  kislorod  chiqarilib  yuboriladi.
45°C gacha tez sovitiladi va unga tekshirish materiali ekiladi. Kislorod
bilan yana to‘yinib olmasligi uchun uning ustiga 1—1,5 sm kenglikda
steril vazelin moyi quyiladi. Ekilgan muhit termostatda qoldiriladi.
Oziqa muhitlari
Kitt-Òarossi muhiti. Buqa jigari yoki go‘shti to‘g‘raladi va unga
uch barobar hajmda sho‘rva quyiladi, pH 7,4—7,6 ga to‘g‘rilanadi,
30 daqiqa qaynatiladi. Sho‘rva filtrlanadi, jigarni esa to‘rchaga solib
suv  bilan  yuviladi,  so‘ngra  3—4  bo‘lakchadan  probirkalarga  solib,
ustiga 7—8 ml.dan sho‘rva quyib chiqiladi. Avtoklavda 1 atm bosimi
ostida 30 daqiqa davomida sterilizatsiya qilinadi.
Qonli agar. 3 % li GPAga 1—2 % li glukoza qo‘shiladi. Unga pH
7,2—7,4 ga teng bo‘lgan 15—20 % li yangi defiorinlangan qo‘y yoki ot
qoni  qo‘shiladi.  Kosachalarga  quyiladi,  20—30  daqiqa  termostatda
quritiladi. Muhit uchun 5—7 % miqdorda quyon yoki dengiz cho‘chqa-
chasining yuragidan steril sharoitda olingan qonni ham qo‘llash mumkin.
Vilson-Bler muhiti. 100 ml 1 % li glukoza qo‘shilgan 3 % li GPA
suv hammomida eritiladi. 10 ml 20 % li natriy sulfati va 1 ml 8 % li
temir xloridi eritmasi qo‘shiladi. Bu ikkala eritma ham steril distillangan
suvda tayyorlanadi va qaynatiladi. Òayyor bo‘lgan muhit 7—8 ml.dan
probirkalarga quyib chiqiladi.
Villis-Xobbs muhiti. 400 ml Xottinger sho‘rvasi, 4,8 g agar, 4,8 g
laktoza, 1,8 ml 1 % li qizil neytral eritmasi yaxshilab aralashtiri-
ladi. Avtoklavda sterilizatsiya qilinadi va 50—55°C gacha sovitiladi,
so‘ngra unga 15 ml tuxum sarig‘ining fiziologik eritmadagi aralashmasi
va 60 ml yog‘sizlantirilgan steril sut qo‘shiladi.

275
Tashqi  muhitga  chidamliligi
Anaeroblarning vegetativ shakllari tashqi muhitga kam chidam-
lidir. Sporalari fizik va kimyoviy omillarga ancha chidamli bo‘ladi.
Ularning turi va shtammiga qarab qaynatganda 15—20 daqiqadan
bir necha soatgacha saqlanadi. Ular past harorat va quritishga ancha
chidamli. Dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida 12—14 soatdan so‘ng
nobud  bo‘ladi.  Lekin  botulizm  qo‘zg‘atuvchining  sporasi  ancha
chidamlidir.
Anaeroblarning  toksinlari  yuqori  harorat  ta’siriga,  tik  quyosh
nuri  va  dezinfeksiyalovchi  moddalar  ta’siriga  sezuvchan  bo‘ladi.
Botulizm  qo‘zg‘atuvchisining  ekzotoksini  ularga  ancha  chidamli,
qaynatganda 15—20 daqiqadan so‘ng parchalanadi.
1. Anaeroblarni o‘stirish usullari qanday?
2. Anaerostat nima?
3. Anaeroblarni Vinyal-Veyon usulida qanday o‘stirish mumkin?
4. Biologik usulda anaeroblar qanday o‘stiriladi?
5. Kitt-Òarossi muhitida anaeroblar qanday o‘stiriladi?
32-bob.
 QOQSHOL QO‘ZG‘AÒUVCHISI
Clostridium  tetani  —  qoqshol  qo‘zg‘atuvchisini  1884-yilda
Nikolayer aniqlagan, sof kulturasini 1889-yili Kitasato ajratib olgan.
Morfologiyasi. Òayoqchasimon, uchlari dumaloq, 4—8×0,41 mkm
kattalikda,  yuqumli,  harakatchan,  xivchinlari  peretrix  joylashgan,
kapsula hosil qilmaydi, qo‘zg‘atuvchi nog‘ora tayoqchasi shaklini
berib  turuvchi  spora  hosil  qiladi.  Gram  yoki  metilen  ko‘ki  bilan
bo‘yalganda qo‘ng‘iroqqa o‘xshab ko‘rinadi. Grammusbatdir.
Kultural  xossasi.  Anaerob,  kislorodga  juda  sezgir.  Zich  oziqa
muhitida 3—4 kundan so‘ng R shaklli kulrang koloniya hosil qilib
o‘sadi. Òik agarda bug‘ga o‘xshash, ayrim hollarda qora donga o‘xshash
koloniya hosil qilib o‘sadi. Qonli agarda koloniya o‘z atrofida gemoliz
zonasini hosil qiladi. Kitt-Òarossi muhitida loyqa tusida Vilson-Bler
muhitida qorayib o‘sadi.
Fermentativ xossasi. Kam aktiv. Uglevodlarni parchalamaydi. Nitratni
nitritga qaytaradi, sutni sekin ivitadi, jelatinani sekin suyultiradi.
Òoksigenligi. Ikki xil tetanospazmi va tetanolizin komponentlaridan
tashkil topgan kuchli ekzotoksin ishlab chiqaradi. Òetanospazm nerv
to‘qimalarining  harakatlanuvchi  hujayralarini  shikastlaydi,  natijada
?
Nazorat  uchun  savollar

276
mushaklarning qisqarishiga olib keladi. Òetanolizin esa eritrotsitlarni
gemolizlaydi. Ajratib olingan sho‘rvadagi kulturaning 0,0000005 dozasi
20 g og‘irlikdagi sichqonni o‘ldiradi.
Antigenligi. O‘zidan somatik O-antigeni H-antigenini ishlab chi-
qaradi:  H-antigeniga  ko‘ra  10—serovarga,  O-antigeniga  ko‘ra
seroguruhlarga bo‘linadi.
Chidamliligi. Vegetativ shakli 60—70°C harorat ta’sirida 20—30
daqiqa,  sporasi  qaynatilganda  1—1,5  soatdan  keyin,  dezinfeksiya-
lovchi eritmalar ta’sirida 5—6 soatdan keyin nobud bo‘ladi. Òuproqda
va boshqa buyumlarda sporalar uzoq vaqt saqlanadi, tik quyosh nurida
bir necha soatdan keyin nobud bo‘ladi.
Patogenligi. Òabiiy sharoitda qoqshol kasalligi bilan otlar va mayda
shoxli  hayvonlar  kasallanadi.  Laboratoriya  hayvonlaridan  oq
sichqonlar, quyonlar, kalamushlar unga sezgirdir.
Kasallik  belgilari:  orqa  oyoqlarining  mushaklari,  so‘ngra  tana
mushaklari va boshqalar qisqaradi. Yurak mushagining falajlanishidan
bemor  nobud  bo‘ladi.
Infeksiya manbayi. Ko‘pgina hayvonlar qoqshol qo‘zg‘atuvchi-
sining tashuvchisi bo‘lib hisoblanadi. Odam va hayvon chiqindisi bilan
bakteriyalar tashqi muhitga chiqarilib turiladi.
Òarqalish  yo‘li.  Asosan,  go‘nglangan  tuproq  orqali  tarqaladi,
mikroblar tanaga shikastlangan teri va shilliq pardalar orqali kiradi.
Qoqshol jarohat infeksiyasi bo‘lib hisoblanadi.
Ikkinchi jahon urushi vaqtida qoqshol askarlar o‘rtasida, ayniqsa,
keng  tarqalgan  edi.  Urushda  o‘qotar  qurollardan  kelib  chiqqan
jarohatlar tuproq yoki kiyim parchalari bilan qoqshol tayoqchalarining
sporalari  tushar  edi.  Shuning  uchun  qoqsholni  urush  davrining
epidemiyasi,  deb  atashadi.
Qoqshol yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda ham bo‘ladi (tetanus neo-
natorum). Kindik bog‘lanayotgan vaqtda u to‘liq sterilizatsiya qilin-
magan  asboblar  bilan  ifloslansa,  qoqshol  tayoqchasining  sporalari
kindik orqali organizmga kiradi.
Patogenezi. Spora jarohatlangan teridan kirib to‘qimalar ichida
vegetativ  shaklga  o‘tadi,  o‘zidan  ekzotoksin  ishlab  chiqaradi  va  u
markaziy nerv to‘qimalariga ta’sir ko‘rsatib, harakatlantiruvchi ko‘n-
dalang-targ‘il mushaklarning qisqarishiga olib keladi. Yashirin davri
6—14  kun  bo‘lib,  avval  chaynov  mushaklari,  so‘ng  yuz  mimika
mushaklarini zararlaydi va yuz qizarib, bemor soxta kulayotgan odamni
eslatadi. So‘ng qorin, tana va oyoq mushaklari qisqaradi. Ko‘pincha
orqaning  yozuvchi  mushaklari  qorinning  bukuvchi  mushaklariga
qaraganda ko‘proq qisqaradi. Natijada, bemor boshini orqasiga qayirib
va belini havoza qilib yotadi, qorin mushaklari esa taxtaday qotib qoladi.

277
Bemorlarga faqat tegilgandagina emas, balki unga yorug‘ tushganda,
xonada  shovqin  qilinganda,  unga  qarab  puflanganda  ham  reflektor
qo‘zg‘aluvchanlik keskin darajada oshadi, mushaklar tortishib qis-
qaradi. Nafas mushaklari qisqarishi natijasida asfiksiyadan odam o‘ladi.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng immunitet hosil bo‘lmaydi, chunki
kasallik o‘lim bilan tugaydi. Sun’iy immunitet organizmga anatoksin
yuborish natijasida yuzaga keladi va u antitoksin immunitet hisoblanadi.
Maxsus profilaktikasi. Bolalar 1—2 oyligidan boshlab AKDS bilan
emlanadi. 12 yoshgacha revaksinatsiya qilinadi.
Umumiy profilaktikasi. Jarohatlarni jarrohlik yo‘li bilan tozalash,
asboblarni to‘liq sterilizatsiya qilish.
Maxsus davosi. Mushak orasiga qoqsholga qarshi zardob yubo-
riladi. Immunoglobulin ham bunda yaxshi natijalar beradi. Antibio-
tiklardan tetratsiklin va penitsillin beriladi.
1. Qoqshol qo‘zg‘atuvchisining morfologiyasi qanday?
2. Qoqshol qo‘zg‘atuvchisining kultural va fermentativ xossasi qanday?
3. Qoqshol qo‘zg‘atuvchisining toksigenlik va antigen xossasini bilasizmi?
4. Qoqsholning patogenezi.
5. Qoqsholning maxsus profilaktikasi va davosini bayon eting.
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Jarohat mahsuloti.
2. Shikastlangan yerdan to‘qima bo‘lakchasi va yot moddalar.
3. Profilaktik maqsadlarda jarrohlik bog‘lov materiallari: ketgut,
iðak va teri ostiga yuboriladigan preparatlar.
4. Òuproq.
Tekshirish  materialini  to‘plash
Jarohatdan, mahsulot agarda qattiq bo‘lsa, pinset bilan, suyuq
bo‘lsa — piðetka bilan olinadi.
Òo‘qima  bo‘lakchasi  va  yot  moddalar  qopqog‘i  mahkam
yopiladigan shisha steril idishga solinadi. Etiketka yopishtiriladi.
Asosiy tekshirish usullari
1. Mikroskopik.
2. Mikrobiologik.
3. Biologik.
?
Nazorat  uchun  savollar

278
Qoqshol  kasalligining  diagnostikasi
    Òekshirish materiali
Òekshirish  usullari
1. Shikastlangan uchastkadan
1. Mikroskopik.
bo‘lakcha,  yot  moddalar.
2. Profilaktika sifatida
2. Biologik.
jarrohlik bog‘lov
materiallari.
3. Òuproq.
3. Bakteriologik.
1-kun. Òekshirish materialidan surtma tayyorlab, Gram va Ojeshko
usulida bo‘yab mikroskop ostida tekshiriladi. Agar Grammusbat bo‘lgan
sporali tayoqchasimon bakteriyalar ko‘rinsa, taxminiy tashxis qo‘yiladi
va tekshirish ishlari davom ettiriladi.
Òekshirish  materiali  steril  hovonchada  steril  qum  bilan  ezilib,
ustiga fiziologik eritma quyiladi. Hosil bo‘lgan emulsiya ikki qismga
bo‘linib, biri biologik, ikkinchisi bakteriologik usulda tekshiriladi va
uning ustiga oziqa muhit solinib anaerostatda qoldiriladi.
Biologik  usul.  Emulsiya  toksin  hosil  bo‘lishi  uchun  1  soatga
qoldiriladi.  Ekstrakt  paxta-dokali  filtr  orqali  filtrlanadi,  so‘ng  ikki
qismga bo‘linadi. Birinchi qismga qoqsholga qarshi antitoksin qo‘shilib,
toksinni neytrallash uchun 1 soat qoldiriladi.
Òajriba. Ikki juft sichqon olinib, bir juftiga antitoksin qo‘shilgan
tekshirish materialidan orqa oyog‘i mushak ichiga 0,5 ml yuboriladi,
ikkinchi juftiga ekstrakt yuboriladi.
2—3-kun. Sichqonlar kasallanmagan bo‘lsa, nazorat davom etti-
riladi, agar kasallansa yunglari tik turib, dumi karnayga o‘xshab qoladi,
oldingi oyoqlari qisqarib, orqa oyoqlari uzayadi. So‘ngra ularni yorib
mikroskopik va mikrobiologik usullarda tekshiriladi. Anatoksin qo‘shil-
gan ekstrakt yuborilgan sichqonlar tirik qoladi. Agar biologik usul
natija bermasa, ekilgan oziqa muhitidagi shubhali koloniyalar tekshi-
riladi, sof kulturasini ajratib olish uchun Kitt-Òarossi muhitiga ekiladi.
4-kun.  Ekilgan muhit tekshiriladi. Qoqshol qo‘zg‘atuvchisi Kitt-
Òarossi muhitida loyqalanib o‘sadi. Ular mikroskopik, biologik usulda
yana tekshiriladi.
1. Qoqshol kasalligida qanday tekshirish materiali olinadi?
2. Qanday tekshirish ishlari qo‘llaniladi?
3. Biologik sinama qo‘yilganda qanday natija bersa, qoqshol qo‘z-
g‘atuvchisi bor deyiladi?
4. Mikroskopik usulda tekshirganingizda qoqshol qo‘zg‘atuvchisi
qanday ko‘rinadi?
?
Nazorat  uchun  savollar

279
33-bob.
 GAZLI GANGRENA QO‘ZG‘ATUVCHILARI
Gazli gangrena polimikrob infeksiya, bir, ya’ni bir necha guruh
mikroorganizmlar ta’sirida yuzaga keladi. Ular Bacillaceae oilasiga,
Clostridium avlodiga  kiradi. Mikrob  guruhlarining   asosiy   a’zolari
C. perfringens, C. novyi, C. septicum, C. histolyticum, C. sordellii hi-
soblanadi. Kasallik odamda organizmga bitta yoki ikkita qo‘zg‘atuvchi
yoki qo‘shimcha aerob stafilokokk yoki streptokokk tushishi nati-
jasida yuzaga keladi.
Clostridium  perfringens
C. perfringens 1892-yilda Uelch va Nettal tomonidan aniqlangan.
Morfologiyasi. C. perfringens  — yirik polimorf tayoqchasimon,
3—9×0, ←  9—1,2 mkm kattalikdagi mikroblar. Harakatsiz. Organizm-
dan  ajratib  olingan  yangi  kulturada  kapsula  aniqlanadi.  Noqulay
sharoitga tushganda ovalsimon spora hosil qiladi,  markaziy yoki sub-
terminal holatda joylashadi. Grammusbat bo‘yaladi, eski kulturalar
Gram usulida bo‘yalish xossasidan mahrum.
Kultural  xossasi.  C. perfringens  —  anaerob,  lekin  kislorodga
sezuvchan emas. Go‘sht va kazein qo‘shilgan muhitda yaxshi o‘sadi.
37—42°C haroratda, pH 7,2—7,4 sharoitida 3—8 soatdan keyin ko‘p
miqdorda gaz hosil qilib, pHni kislotali sharoit tomonga o‘zgartirib
o‘sadi. Zich oziqa muhitida C. perfringens R shaklli, g‘adir-budur,
S shaklli silliq va shilliq, M shaklli koloniya hosil qilib o‘sadi. Suyuq
oziqa muhitida bir tekis loyqalanib va gaz hosil qilib o‘sadi. Qonli
agarda koloniya atrofida gemoliz zonasi hosil qilib o‘sadi.
Fermentativ  xossasi  C. perfringens  letsitinaza,  gialuronidaza,
jelatinaza, kollagenaza va boshqa patogen fermentlarni ishlab chi-
qaradi.
Òoksigenligi. C. perfringens murakkab tarkibli toksin ajratadi.
U bir qancha toksinlardan iborat bo‘lib, grekcha α, y, β va boshqa
harflar bilan belgilanadi. Bulardan asosan, α-toksini faol toksigenlik
xossasini saqlaydi.
Antigenligi. C. perfringens beshta serovarlarga bo‘linadi va ular A,
B,  C,  D,  E  kabi  lotin  harflari  bilan  belgilanadi.  Bular  bir-biridan
antigenlik va biokimyoviy xossasiga ko‘ra farqlanadi.
A-serovari  odam  ichagida  doimo  uchraydi  va  toksikoinfeksiya
(ovqatdan zaharlanish) keltirib chiqarishi mumkin. B-serovari qo‘zi-
choqlarda ichak funksiyasining buzilishini, C-serovari ayrim odam-
larda nekrotik enteritni va yirik shoxli hayvonlarda kasallik keltirib chi-
qaradi. D-serovari hayvonlarda enterotoksemiyani keltirib chiqaradi.

280
Chidamliligi. Vegetativ shakli tashqi muhitga uncha chidamli emas,
ularga  dezinfeksiyalovchi  moddalar  o‘ldiruvchan  ta’sir  ko‘rsatadi.
Ayrim shtammlarining sporalari qaynatilganda bir necha  daqiqagacha
saqlanadi. A-serovari ancha chidamlidir.
Patogenligi. Òabiiy sharoitda C. perfringens uy hayvonlarida kasallik
keltirib chiqaradi. Laboratoriya hayvonlaridan dengiz cho‘chqachasi,
quyonlar, kaptar, sichqonlar sezuvchandir. Laboratoriya hayvonlariga
zararli material yuborilgan joyda yallig‘lanish (nekroz) hosil bo‘ladi.
Qonda klostridiylar uchrashi mumkin.
Clostridium  novyi
C. novyini 1874-yili Novi aniqlagan.
Morfologiyasi. C.novyi — yirik,  to‘g‘ri yoki  biroz bukilgan.
4—22×1← 4—1,6 mkm kattalikdagi tayoqchasimonlardir. Ko‘pincha
zanjirsimon  bo‘lib  joylashadi.  Harakatchan,  xivchinlari  peretrix
joylashgan. Òashqi muhitda ovalsimon spora hosil qiladi, subterminal
joylashadi (sporaning kattaligi hujayradan kattaroq bo‘lishi mumkin).
Kultural xossasi. C. novyi —  jiddiy    anaerob.  Kislorodga  juda
sezgir. Kazeinli uglevodli, go‘sht-peptonli muhitlarda, 37—43°C da,
pH 7,4—7,6 sharoitda yaxshi o‘sadi. Zich oziqa muhitida 48 soatdan
keyin  yumaloq,  yarimtiniq,  yuzasi  donador,  chetlari  g‘adir-budur
koloniya hosil qilib o‘sadi. Òik agarda esa markazi kesakka o‘xshash
sharsimon  koloniya  hosil  qilib  o‘sadi.  Suyuq  oziqa  muhitida  gaz
chiqaradi va cho‘kkan parda holida o‘sadi. Qonli agarda koloniya atrofida
gemoliz zonasi hosil qiladi.
Fermentativ xossasi. C. novyi  C. perfringensga nisbatan kam faoldir.
U faqat glukoza hamda maltozani kislota va gazgacha parchalaydi.
Proteolitik xossasiga ko‘ra, sutni sekin-asta ivitadi, jelatinani sekin
suyultiradi. Indol va vodorod sulfidini hosil qilmaydi. Patogen fosfo-
liðaza fermentini ajratadi.
Antigenligi. C. novyi A, B, C, D serovarlarga bo‘linadi: ular bir-
biridan antigenlik va toksigenlik xossasiga ko‘ra farqlanadi.
Òoksigenligi. C. novyi bir qancha toksinlarni sintezlaydi va ular
yunon harflari bilan belgilanadi — α, β, γ  va boshq.
Ekzotoksini nekrozga, gemolizga uchratish va o‘ldiruvchan ta’sir
qilish  xossasiga  ega.  Bundan  tashqari,  ular  qon  tomirlarining
o‘tkazuvchanligini buzadi, bu esa organizmning shishishiga olib keladi.
Chidamliligi. C. novyining vegetativ shakli kam chidamli. Sporasi
tashqi muhitda uzoq (25—30 yillargacha) saqlanadi. Sporasi qayna-
tilganda 40—60 daqiqadan so‘ng, tik quyosh nuri ta’sirida bir kundan
so‘ng nobud bo‘ladi. Dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida 10—15 da-
qiqadan so‘ng o‘ladi.

281
Patogenligi. C. novyiga qushlar (kaptar) va sutemarlar sezgirdir.
Laboratoriya  hayvonlaridan  dengiz  cho‘chqachasi,  quyonlar,  sich-
qonlar sezgir. C. novyi kulturasi teri ostiga yuborilganda ularda ilvi-
rab qolgan shish, ayrim hollarda gaz hosil bo‘ladi. Hayvonlar 24 soat-
dan so‘ng nobud bo‘ladi.
Clostridium  septicum
Clostridium septicum L. Paster tomonidan 1877-yili aniqlangan.
Morfologiyasi. C. septicum — polimorf tayoqcha, 3—4×1,1—1,6
mkm kattalikda bo‘ladi (iðsimon shakli 50 mkm uzunlikda uchrashi
mumkin). Harakatchan, xivchinlari peretrix  joylashgan. Sporasi sub-
terminal, ayrim hollarda markaziy holatda joylashadi. Kapsula hosil
qilmaydi.  Grammusbat  bo‘yaladi.  Eski  kulturalari  Grammanfiy
bo‘yaladi.
Kultural  xossasi. C.septicum  jiddiy  anaerob.  0,5 % li glukoza
qo‘shilgan  go‘shtli  va  kazeinli  muhitlarda, 37—43°C harorat va
pH 7,4—7,6 sharoitda yaxshi o‘sadi. Qon-glukozali muhitda o‘ralib
ketgan iðchaga o‘xshash koloniya atrofida gemoliz zonasi hosil qilib
o‘sadi. Òik agarda shakarli muhitning pastki qatlamida esa markazi
jiðslashgan iðsimon koloniya hosil qilib o‘sadi. Suyuq muhitda bir
tekis loyqalanib, keyinchalik cho‘kma va gaz hosil qilib o‘sadi.
Fermentativ xossasi. C. septicum saxarolitik xossasiga ko‘ra, glukoza,
laktoza, maltozani kislota va gazgacha parchalaydi. Mannit va glitse-
rinni parchalamaydi. Proteolitik xossasiga ko‘ra, jelatinani suyulti-
radi, sutni sekin ivitadi. Nitratni nitritga qaytaradi, vodorod sulfidi va
ammiak hosil qiladi. Indol hosil qilmaydi.
Antigenligi. C. septicum o‘zida O va H-antigenlarini saqlaydi. Agglu-
tinatsiya reaksiyasi yordamida H-antigenining 6 ta serovari aniqlangan.
Òoksigenligi. C.septicum ekzotoksini α, β, γ  va boshqa substan-
siyalardan tashkil topgan. Filtratida fibrinolizin va kollagenazalar aniq-
langan.  Bu  omillarning  barchasi  kasallik  patogenezida  katta
ahamiyatga ega.
Chidamliligi. Kislorod ta’sirida vegetativ shakli tez nobud bo‘ladi.
Sporasi ham boshqa turlarining sporalariga nisbatan kam chidamli.
Patogenligi. Òabiiy sharoitda uy hayvonlari — yirik va mayda shoxli
mollar  kasallanadi.
Laboratoriya hayvonlaridan dengiz cho‘chqachasi sezgir. Ular-
ning oyoq mushagi orasiga C. septicum kulturasi yuborilganda shish
hosil bo‘ladi va u keyinchalik qorinning oldingi qismiga tarqaladi va
hayvon 24—48 soatdan keyin nobud bo‘ladi. Shikastlangan to‘qima
ezilganda qon-ko‘pik aralash suyuqlik ajraladi.

282
Clostridium  histolyticum
C. histolyticum 1916-yili Vaynberg tomonidan aniqlangan.
Morfologiyasi. Yirik bo‘lmagan 1,6—3,1,1×0,6–1 mkm kattalik-
dagi tayoqchasimonlardir. Harakatchan, xivchinlari peretrix joylash-
gan. Spora hosil qiladi, subterminal holda joylashadi. Grammusbat
bo‘lib  bo‘yaladi.
Kultural xossasi. C. histolyticum  — fakultativ anaerob. Go‘shtli va
kazeinli muhitlarda o‘sadi. Qonli agarda o‘rta o‘lchamli, yaltiroq, tekis
koloniya atrofida gemoliz zonasi hosil qilib o‘sadi.
Òoksigenligi. Filtratda α — toksin aniqlangan va y organizmga
o‘ldiruvchan, nekrozga uchratuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari,
filtratda β — omili ham aniqlangan, u kollagenazani parchalaydi. Bu
toksin  oshqozonosti  bezining  to‘qimalariga  tanlab  ta’sir  ko‘rsatadi.
C. histolyticumning odam patologiyasidagi ahamiyati to‘liq aniqlanmagan.
Clostridium  sordellii
C.sordellii  1922-yilda  Sordelli  tomonidan  ajratib  olingan  va
o‘rganilgan.
Morfologiyasi.  C.sordellii  tayoqchasimon  bo‘lib,  3—4×1,1—1,5
mkm kattalikda. Harakatchan, xivchinlari peretrix joylashgan. Oval-
simon spora hosil qiladi, subterminal holda joylashadi. Gram-musbat
bo‘lib  bo‘yaladi.
Kultural xossasi. C.sordellii fakultativ anaerob. Zich oziqa muhit
yuzasidan  kulrang-oq,  bo‘rtib  chiqqan  koloniya  hosil  qilib  o‘sadi.
Qonli agarda koloniya atrofida gemoliz zonasi hosil qiladi. Òik agarda
donaga o‘xshash koloniya hosil qiladi. Kazeinli va go‘shtli sho‘rvalarda
shilliqqa o‘xshash o‘sadi.
Fermentativ xossasi. Saxarolitik xossasiga ko‘ra glukoza, maltoza,
fruktozani parchalaydi, saxaroza va laktozani parchalamaydi. Proteolitik
xossasiga ko‘ra zardobni sekin ivitadi va jelatinani suyultiradi, indol,
vodorod sulfidi, ureaza hosil qiladi.
C. sordellii o‘zidan letsitinaza, gemolizin, fibrinolizinlar ajratadi.
Òoksigenligi. C. sordellii o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatuvchi kuchli
va aktiv toksin ajratadi: bu toksin C. novyi α-toksiniga o‘xshashdir.
Chidamliligi. Vegetativ shakli tashqi muhitga chidamsiz. Sporasi
esa chidamli bo‘lib, tuproqda uzoq vaqt saqlanadi.
Patogenligi. Laboratoriya hayvonlarida gazli gangrenaga o‘xshash
belgilarni yuzaga keltiradi.
Infeksiya manbayi. Gazli gangrena klostridiylari tashqi muhitga
hayvonlarning najasi bilan chiqadi (sanitariya-gigiyena sharoiti yomon
bo‘lgan hollarda odam terisida ham aniqlash mumkin).

283
Òarqalish yo‘li. Jarohatlangan teri orqali tuproq bilan, snaryad
bo‘lakchalari, kiyim bo‘lakchalari orqali organizmga kiradi. Òinchlik
vaqtida operatsiya va inyeksiyadan so‘ng, kasalxonadan tashqari abort
qilinganda va boshqa hollarda tarqaladi.
Patogenezi. Qo‘zg‘atuvchi organizmga spora yoki vegetativ shaklda
kirgandan so‘ng bo‘linib ko‘payadi va o‘zidan ekzotoksin ishlab chiqaradi.
Bo‘linib  ko‘payganda  klostridiylar  sog‘lom  to‘qimani  shikastlaydi  va
nekrozga uchratadi. Ayniqsa, bu jarayon mushak to‘qimalarida tez boradi,
chunki u yerda ko‘p miqdorda glikogen bo‘lib, u anaeroblarning eng
sevimli muhiti hisoblanadi. Ko‘pincha infeksiya chuqur jarohatlarda «ko‘r
cho‘ntaklar» hosil bo‘lganda, ya’ni kislorod bilan yaxshi ta’minlanma-
gan, klostridiylar rivojlanishiga qulay sharoit yuzaga kelganda rivojlanadi.
Klostridiylar ko‘pincha C. perfringens va C. novyi bilan qo‘shilib
kasallik keltirib chiqaradi, bunda kasallik og‘ir o‘tadi va og‘ir natijalarga
olib keladi. Anaerob infeksiyasining patogenezida qo‘shimcha flora
(stafilokokk, streptokokk va b.) va mikroorganizmlarning reaktivligi
katta ahamiyatga ega.
Immuniteti. Odamda bu kasallikka qarshi tabiiy immunitet mavjud,
chunki odam ichagida klostridiylar yashaydi. Kasallikdan so‘ng kuchsiz
immunitet yuzaga keladi. Kuchli immunitet organizmga anatoksin
yuborilganidagina yuzaga keladi.
Profilaktikasi. Jarohatlarni yaxshilab tozalash, vodorod peroksidi
bilan yaxshilab yuvish, jarohatning ifloslangan qismlarini yaxshilab
kesish, asboblarni to‘liq sterilizatsiya qilish, shaxsiy gigiyena qoidalariga
rioya qilish lozim.
Maxsus profilaktikasida gazli gangrena qo‘zg‘atuvchilarining barcha
turini  saqlovchi  adsorbsiyalangan  polianatoksini  qo‘llaniladi.
Seroprofilaktika bo‘yicha odam jarohat olganda gazli gangrenaga qarshi
zardob: 10000 ME C.perfringens, C.novyi, C.septicum, ya’ni hammasi
bo‘lib, 30000 MEda yuboriladi. Shuningdek, anaeroblarning fag ara-
lashmasi ham keng qo‘llaniladi.
Davosi. Maxsus davosida har bir turning antitoksik zardobidan
50000 ME, hammasi bo‘lib 150000 ME yuboriladi. Zardob vena ichiga
yuboriladi. Shuningdek, antibiotiklardan penitsillin va sulfanilamid
preparatlari, oksigenoterapiya belgilanadi.
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Jarohatdan ajratma.
2. O‘zgargan to‘qima bo‘lakchalari.
3. Jarohatga tushgan yot moddalar.
4. Qon.

284
Tekshirish  materialini  to‘plash
Jarohatdagi suyuqlik piðetka yordamida olinadi.
O‘zgargan to‘qima bo‘lakchalari steril pinset yordamida olinadi.
Jarohatga tushgan yot moddalar pinset yordamida olinadi. Barcha
material qopqog‘i mahkam yopiladigan steril shisha idishga solinadi.
Qon steril shpris yordamida steril probirkaga olinadi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskopik.
2. Bakteriologik.
3. Biologik.
Òekshirishning  birinchi  kuni.  Mikroskopik  usul.  Òekshirish  ma-
terialidan surtma preparat tayyorlanadi. Gram va Burri-Gins usulida
bo‘yab, mikroskop ostida tekshiriladi. Surtma preparatda Gram-
musbat tayoqchasimon bakteriyalar ko‘rinsa taxminiy tashxis qo‘yiladi.
Mikroskopik tekshirishda qo‘shimcha aerob floraning borligiga e’tibor
beriladi, chunki u infeksion jarayonni murakkablashtiradi.
Bakteriologik usul. Jarohatdagi suyuqlikdan olib suyuq (go‘shtli
yoki kazeinli, lakmusli sutga) va zich (qonli agar, Vilson-Bler, Villis-
Xobbs va b.) muhitlarga ekiladi. So‘ngra barcha muhitlar anaerostatda
qoldiriladi.
Òekshirishning  ikkinchi-to‘rtinchi  kunlari.  Muhitlarni  termostat-
dan olib ko‘zdan kechiriladi. Vilson-Bler muhitida qora o‘sish, qonli
agarda koloniya atrofida gemoliz zonasi hosil bo‘lganda sof kultura ajratib
olinadi  va  morfologiyasi,  harakatchanligi  va  fermentativ  xossasi
o‘rganiladi.
Gazli  gangrena  qo‘zg‘atuvchisi  aniqlansa,  qo‘zg‘atuvchi  turini
aniqlash uchun sichqonlarda biologik sinama quyiladi. Buning uchun
5 ta probirkaga tekshirish materialidan 0,9 ml.dan solinadi va har bir
probirkaga 0,6 ml.dan mos antitoksik zardob solinadi. C.perfringens,
C.novyi, C.septicum, C.histolyticum, C.sordellii. 6-probirkaga fiziologik
eritma solinadi, bu nazorat probirkasi hisoblanadi.
Òoksin va anatoksin zardobi qo‘shilgan probirkalar xonada 40 daqiqaga
qoldiriladi, bunda toksin antitoksin ta’sirida neytrallanadi. Har bir
probirkadan  0,5  ml.dan  olib,  bir  juft  sichqonlarning  venasi  ichiga
yuboriladi. Zararlangan hayvonlar kuzatib turiladi.
Zararlangan hayvonlar 5—6 soatdan 3—4 kungacha kasallanib,
nobud bo‘ladi. Gomologik antitoksin zardob yuborilgan sichqonlar
tirik qoladi. Agar biologik sinama natija bermasa, sof kultura bilan
biologik sinama qaytadan o‘tkaziladi.

285
Gazli gangrena kasalligi tez yuzaga chiqishi sababli qo‘zg‘atuv-
chining turini tezroq aniqlab, taxminiy tashxis qo‘yishni talab qiladi.
Shuning uchun tekshirish materialidan surtma preparat tayyorlanadi,
turga  mos  zardob  bilan  immunofluoressensiyalanadi  va  immuno-
fluoressent usulida o‘rganiladi.
1. Gazli gangrena qo‘zg‘atuvchilarning morfologik va kultural xossasi
qanday?
2. Gazli gangrena qo‘zg‘atuvchilarining qaysi biri kapsula hosil qiladi?
3. Gazli gangrena qo‘zg‘atuvchilaridan qaysi biri biokimyoviy jihat-
dan aktiv?
4. Gazli gangrenaga tashxis qo‘yishda qaysi usullardan foydalaniladi?
5.  Òoksin qaysi usulda aniqlanadi?
34-bob.
 BOTULIZM QO‘ZG‘ATUVCHISI
Clostridium  botulinum  (lotin.  botus  —  kolbasa)  1896-yili  Van
Ermengen tomonidan aniqlangan.
Morfologiyasi.  Òayoqchasimon,  4—9×0,6–1  mkm  kattalikda,
uchlari yumaloq. Òayoqchasimonlar polimorf bo‘lib, qisqa va iðsimon
shakllari uchrab turadi. Spora hosil qiladi, subterminal holda joylashadi.
Spora tayoqchadan katta bo‘lganligi sababli, ularga tennis raketkasi
shaklini berib turadi. Kapsulasi yo‘q. Harakatchan, xivchinlari peretrix
joylashgan. Yosh kulturalar Grammusbat bo‘lib bo‘yaladi.
Kultural xossasi. C. botulinum — jiddiy anaerob. 25—37°C haroratda
pH 7,3—7,6 da kazeinli va go‘shtli muhitlarda yaxshi o‘sadi. Qonli-
glukozali muhitda noto‘g‘ri shaklda iðsimon o‘sadi. Òik agarda paxtaga
o‘xshash, ayrim hollarda donga o‘xshash koloniya hosil qilib o‘sadi.
Qonli agarda shudring tomchisiga o‘xshash, chetlari tekis yoki g‘adir-
budur (R shaklli) koloniya hosil qiladi. Jigarli sho‘rvada loyqalanib,
keyinchalik cho‘kma hosil qiladi va sho‘rva tiniqlashadi.
Fermentativ xossasi. Saxarolitik xossasiga ko‘ra laktoza, glukoza,
maltoza, glitserinni kislota va gazgacha parchalaydi. Proteolitik xossasiga
ko‘ra, jigar bo‘lakchalarini eritadi, tuxum oqsilini parchalaydi, jela-
tinani  eritadi,  sutni  peptonlaydi,  vodorod  sulfati  va  ammiak  hosil
qiladi.
Òoksigenligi. C. botulinum barcha mavjud biologik toksinlardan ham
kuchli bo‘lgan toksin ajratadi (1 mkg botulizm toksinida 100 000 000 oq
sichqonlarni o‘ldiruvchi doza mavjud). Òoksin ikkita komponentdan
tashkil topgan: neyrotoksin va gemagglutinin.
?
Nazorat  uchun  savollar

286
Antigenligi. Neyrotoksinli barcha shtammlar antigenlik xossasiga
ko‘ra, yettita serovarga bo‘linadi: A, B, C, D, E, F va G. Har bir
serovari maxsus immunogenligi bilan tavsiflanadi. Ko‘pincha A, B, E
serovarlari  kasallik  keltirib  chiqaradi,  kam  hollarda  C,  D,  F  sero-
varlari ham uni keltirib chiqarishi mumkin. G serovari kam o‘rganilgan.
Chidamliligi.  C.botulinumning  vegetativ  shakli  80°C  harorat
ta’sirida  30  daqiqadan  so‘ng  nobud  bo‘ladi.  Sporasi  chidamli.
Qaynatilganda bir necha soat (5 soatgacha) saqlanadi. Go‘shtning
katta  bo‘laklarida,  katta  hajmli  konserva  bankalarida  avtoklavda
sterilizatsiya qilingan hollarda ham saqlanib qoladi, 5 % li fenol ta’sirida
sporalar  bir  kungacha  saqlanadi.  Botulizm  toksini  qaynatilganda,
10 daqiqadan so‘ng parchalanadi. U tik quyosh nuriga, past haroratga
va dezinfeksiyalovchi moddalarga chidamli.
Patogenligi. Botulizm qo‘zg‘atuvchisiga yirik va mayda shoxli hay-
vonlar,  kemiruvchilar,  qushlar  sezgir.  Laboratoriya  hayvonlaridan
oq sichqonlar, dengiz cho‘chqachalari, quyonlar, mushuklar sezgirdir.
Infeksiya manbayi. Botulizm qo‘zg‘atuvchisi tashqi muhitda keng
tarqalgan:  hayvon  va  baliq  chiqindilari  bilan  tuproqqa,  suvga  va
boshqa yerlarga tushadi. Òuproqda ular hatto bo‘linib ham ko‘payadi.
Odam  botulizm  qo‘zg‘atuvchisini  saqlovchi  mahsulotlarni  iste’mol
qilishi natijasida zararlanadi.
Òarqalish yo‘li. Alimentar, ya’ni go‘sht, baliq, qo‘ziqorin va sab-
zavotlardan tayyorlangan konservalarni iste’mol qilish natijasida yuqadi.
Ayniqsa, uy sharoitida tayyorlangan konservalar xavfli hisoblanadi.
Patogenezi. Kirish darvozasi bo‘lib og‘iz shilliq pardasi hisoblanadi.
Botulizm qo‘zg‘atuvchisi bo‘linib ko‘payishi natijasida hosil bo‘lgan
neyrotoksin oshqozon-ichak sistemasida ishlab chiqariladigan proteo-
litik fermentlarga sezuvchan emas. Patologik jarayon esa neyrotoksin
ta’sirida yuzaga keladi. Neyrotoksin ichakdan qonga so‘riladi, butun
a’zolarga tarqaladi va markaziy nerv sistemasi, uzunchoq miya, yurak-
qon tomiri sistemasini shikastlaydi. Ko‘rish a’zolari, nafas olish va
yutish funksiyalarida o‘zgarish yuzaga keladi.
Kasallanish  belgilari  12—24  soatdan  so‘ng  namoyon  bo‘ladi.
Zaharlangan kishilarda ko‘z soqqasi mushaklarining chala falaji, halqum
falaji kuzatiladi, ovoz chiqmaydi, ko‘z qovoqlari osilib qoladi, ko‘z
g‘ilay bo‘ladi. Bemor boshi aylanayotganini, narsalar ko‘ziga ikkita
bo‘lib ko‘rinayotganligini aytadi. So‘ngra ich qotishi, ba’zan ich ketishi,
tana mushaklarining kuchsizligi qo‘shiladi. Bemorning hushi joyida
bo‘ladi, puls tezlashadi, tana harorati normal qolishi yoki birmuncha
pasayishi mumkin. Bemorlar nafas yoki yurak falajidan nobud bo‘ladi.
Immuniteti. Odamda tabiiy immunitet yo‘q. Odam C. botulinum
toksiniga juda sezgir. Kasallikdan so‘ng immunitet yuzaga kelmaydi.

287
Profilaktikasi. Oziq-ovqatlar  ifloslanishining oldini olish, kon-
serva  mahsulotlarini  tayyorlash,  ayniqsa,  uyda  tayyorlanadigan
konservalarni tayyorlash texnikasiga rioya qilish. Uyda tayyorlangan
konservalarni iste’mol qilishdan avval, 15—20 daqiqa suv hammo-
mida sterilizatsiya qilib, so‘ng iste’mol qilish lozim, chunki botulizm
toksini qaynatganda neytrallanadi.
Maxsus  profilaktikasi  yuzasidan  botulizm  qo‘zg‘atuvchisi  yoki
toksini  bo‘lgan  mahsulotlarni  iste’mol  qilgan  odamga  botulizmga
qarshi polivalent A, B, E antitoksin zardobi yuboriladi. Qo‘zg‘atuv-
chining turi aniqlangandan so‘ng esa, shu turga xos botulizmga qarshi
zardob  yuboriladi.
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALI
1. Qusuq moddasi.
2. Oshqozon yuvindisi.
3. Najas.
4. Qon.
5. Ovqat qoldiqlari.
Tekshirish  materialini  to‘plash
Qusuq moddasi.
Steril  shisha shpatel bilan 50—60 g  hajmda
steril idishga olinadi.
Oshqozon yuvindisi. 50—100 ml hajmda steril idishga olinadi.
Najas.                        25—30 g olib steril shisha idishga solinadi.
Qon.
  6—8 ml hajmda davolovchi zardob yubo-
  rilishidan avval bilak venasidan olinadi.
Ovqat qoldig‘i.
Ovqatning turli qismlaridan 100 g  steril
idishga olinadi.
Barcha  olingan  materiallarning  idishlariga  etiketka  yopishtirib
jo‘natiladi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Biologik.
2. Bakteriologik.
1-kun. Òekshirish materiali steril hovonchaga solinib, steril qum
va fiziologik eritma bilan yaxshilab eziladi. Òekshirish materiali 2 qismga
bo‘linadi va biri biologik, ikkinchisi bakteriologik tekshirish uchun
qo‘llaniladi.

288
Birinchi qismi 0,5 % li glukoza Xottinger sho‘rvasiga, tik agarga
ekiladi. Ikkinchi qismi toksin hosil bo‘lishi uchun 30—40 daqiqaga
qoldiriladi, so‘ng paxta-doka orqali filtrlanadi. Hosil bo‘lgan filtrat
ikki  qismga bo‘linib, biriga botulizmga qarshi polivalent zardob solinib,
neytrallanishi uchun 30—40 daqiqaga qoldiriladi. Ikki juft sichqon
olinib,  ularning  bir  juftiga  botulizmga  qarshi  polivalent  zardob
qo‘shilgan filtrat yuboriladi, ikkinchi juft sichqonlarga esa filtratning
o‘zi  yuboriladi.
2—4-kun. 1. Hayvonlar 1—4 kun ichida kasallanib, nobud bo‘-
ladi, ularda nafas olish tezlashadi, qorin devori mushaklari bo‘sha-
shib, qorin esa ichiga kirib ketadi (arining qorniga o‘xshab qoladi),
titrash, falajlanish yuzaga kelib sichqonlar o‘ladi. Botulizmga qarshi
zardob qo‘shilgan filtrat yuborilgan sichqonlar tirik qoladi.
Botulizm toksini aniqlangandan so‘ng neytralizatsiya reaksiyasi
qo‘yiladi. Filtratga tiðospetsifik A, B, C, E, F, G diagnostik zardoblar
qo‘shilib, alohida shprislarda sichqonlarga yuboriladi. Gomologik zardob
yuborilgan sichqonlar tirik qoladi, qolganlari nobud bo‘ladi.
2. Ekilgan  muhit  termostatdan  olib  tekshiriladi,  uning  sof
kulturasini ajratib olish uchun Kitt-Òarossi muhitiga ekiladi va yana
yuqorida aytib o‘tilgandek, neytralizatsiya reaksiyasi qo‘yiladi.
5—6-kun. Ajratib olingan sof kulturaning morfologik, fermentativ
xossalari,  harakatchanligi  o‘rganiladi.  Agar  biologik  sinama  natija
bermasa, sof kultura bilan yana biologik sinama o‘tkaziladi.
1. Botulizm qo‘zg‘atuvchisining morfologik va kultural xossalari qanday?
2. Botulizm qo‘zg‘atuvchisining fermentativ xossasini bilasizmi?
3. Botulizmga shubha qilinganda qanday tekshirish materiali olinadi?
4. Òekshirishda qanday asosiy usullardan foydalaniladi?
5. Botulizmga qarshi zardob bilan qanday biologik va neytralizatsiya
reaksiyasi qo‘yiladi?
1-vaziyatli masala.
Uyda tug‘ilgan chaqaloqning kindigi nosteril qaychi bilan kesildi.
Ma’lum vaqtdan so‘ng chaqaloqda chaynov va mimika mushakla-
rida qisqarish sodir bo‘ldi. Bu qanday infeksiya deb o‘ylaysiz va nima
sababdan  mushaklar  qisqarishi  sodir  bo‘ldi?
2-vaziyatli masala.
Diabet kasalligi bilan kasallangan bemorning oyoq barmoqlarida
nekroz sodir bo‘ldi, bu qanday infeksiya deb o‘ylaysiz? Bu infeksiya
organizmda qaysi yo‘l orqali tarqaladi?
?
Nazorat  uchun  savollar

289
3-vaziyatli masala.
Kasalxonaga bemor keltirildi, unda epigastral sohada og‘riq, ko‘ngil
aynishi,  qusish,  ich  ketishi,  bosh  aylanishi,  bosh  og‘rig‘i,  og‘iz
qurishi, yaqindan xira ko‘rishi, ko‘zining oldida tuman paydo bo‘lishi,
bir  narsa  ikkita  bo‘lib  ko‘rinishi,  qovoqlar  osilib,  ularning  ko‘ta-
rilmasligi, yutish va gaplashishga qiynalishi kuzatildi. Siz buni qanday
kasallik deb hisoblaysiz va qo‘zg‘atuvchining nomini ayting.
4-vaziyatli masala.
Kasalxonaga  mashina  avariyasidan  ochiq  jarohat  olgan  bemor
keltirildi. Qoqshol yoki gazli gangrena kelib chiqmasligi uchun sizning
olib boradigan ishingizni aytib bering.
5-vaziyatli masala.
Bakteriologik laboratoriyaga bemor iste’mol qilgan baliqli kon-
serva olib kelindi. Undan surtma preparat tayyorlab, Ojeshko usu-
lida bo‘yab, mikroskop ostida tekshirildi. Mikroskop ostida sporalari
subterminal joylashgan, tennis raketkasiga o‘xshash, tayoqchasimon
mikroorganizmlar ko‘rindi. Bu qanday qo‘zg‘atuvchi deb o‘ylaysiz,
sizning taxminiy tashxisingiz.
Patogen  spiroxetalar
Spiroxetalar Spirochaetaceae oilasiga kiradi. Ular ingichka bu-
rama  mikroorganizmlar  bo‘lib,  iðsimon  asosi  atrofini  spiralsimon
sitoplazma o‘rab turadi va bu ularga burama shaklni berib turadi.
Ultra kesmalarda uch qavatli membrana qatlami aniqlangan.
Elektron mikroskop orqali ko‘rilganda ayrim spiroxetalarning uchida
iðchalar aniqlanadi. Spora va kapsula hosil qilmaydi, xivchinlari
yo‘q. Ular juda harakatchan. Òo‘rt xil harakatlanishga ega: aylanma,
to‘lqinsimon, egiluvchan va ilgarilab boradigan. Ularning kattaligi
5 dan 500 mkm.gacha uzunlikda va 0,3—0,75 mkm kenglikda bo‘ladi.
Odam  uchun  patogen  bo‘lgan  spiroxetalarga  quyidagi  avlod
a’zolari kiradi:
1. Treponema — zaxm va formbezi qo‘zg‘atuvchisi.
2. Borrielia  —  epidemik  va  endemik  qaytalama  tif,  Vensan
anginasining  qo‘zg‘atuvchisi.
3. Leptospira — leptospiroz qo‘zg‘atuvchisi.
Spiroxetalar bir-biridan buramalar soni, chuqurligi va bo‘yalishiga
ko‘ra farqlanadi. Asosiy bo‘yash usuli Romanovskiy-Gimza. Bu usulda
borreliyalar yaxshi bo‘yalib, binafsha treponemalar och pushti rangda
ko‘rinadi. Spiroxetalar tirik holda o‘rganiladi.
Spiroxetalar keltirib chiqaradigan kasalliklarni spiroxetozlar deyiladi.
Spiroxetozlar klinikasi ma’lum sikllarda kechishi bilan tavsiflanadi.

290
35-bob. 
ZAXM QO‘ZG‘ATUVCHISI
Treponema pallidum — zaxm qo‘zg‘atuvchisi Treponema avlodiga
(lotin. trepo — buramoq, nemo — ið) kiradi.
T.pallidum  1905-yili  Shaudin  tomonidan  aniqlangan.  Zaxm
qo‘zg‘atuvchisini o‘rganishda I.I. Mechnikov, N. Erlix, D.K. Zabolot-
niylar katta hissa qo‘shishgan.
Morfologiyasi. T. pallidum — spiralsimon, 8/8×0,08—0,2 mkm
kattalikda,  buramalari  mayda  va  bir  xilda  joylashgan,  12—14  tani
tashkil etadi, uchlari uchli yoki yumaloq bo‘ladi. Harakatchan, to‘rt
turda harakatlanadi. Romanovskiy-Gimza usulida bo‘yalganda och
pushti rangda ko‘rinadi, shuning uchun ularni rangsiz spiroxetalar,
deb ham yuritiladi. Yomon bo‘yalishiga sabab, ularning tarkibida kam
miqdorda  nukleoproteidlarning  bo‘lishidir.  Spiroxetalarni  Burri,
kumushlash usulida ham aniqlash mumkin. Bundan tashqari, ularni
tirik holda qorong‘ilashgan mikroskopik maydonda ko‘rish mumkin.
Spora va kapsula hosil qilmaydi.
Kultural xossasi. Rangsiz treponemalar oziqa muhitga talabchan.
Miya yoki buyrak bo‘laklari va assit suyuqligi qo‘shilgan sun’iy oziqa
muhitlaridagina  o‘sadi.  35—36°C  haroratda  5—12  kunda,  anaerob
sharoitida sekin o‘sadi. Rangsiz treponemalar tovuq embrionida yaxshi
bo‘linib ko‘payadi. Sun’iy muhitda o‘stirilganda treponemalar virulentlik
xossasini yo‘qotadi. Bunday kulturalar kulturali shtammlar, deb ataladi.
Òovuq  embrionida  o‘stirilgan  kulturalar  esa  to‘qimali  kulturalar
deyiladi. Ular virulentlik xossasini saqlab qolgan bo‘ladi.
Fermentativ xossasi. Òreponemalar fermentativ xossaga ega emas.
Lekin kulturali shtammlar bir-biridan indol va vodorod sulfidi hosil
qilishi bilan farqlanadi.
Òoksigenligi. Doimiy emas.
Antigenligi.  Rangsiz  treponemalar  o‘zida  polisaxarid,  yog‘li  va
proteinli antigenlar kompleksini saqlaydi. Seroguruh va serovarlari
aniqlanmagan.
Chidamliligi. Rangsiz treponemalar kam chidamlidir. 55°C haro-
rat ta’sirida 15 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Past haroratga ular
chidamli.  Muzlatilganda  bir  yilgacha  saqlanadi.  Spiroxetalar  og‘ir
metall  tuzlariga  (simob,  margimush  va  boshq.)  sezgir.  Dezin-
feksiyalovchi moddalar ta’sirida bir necha daqiqadan so‘ng nobud
bo‘ladi. Ular benzilpenitsillinga, bitsillinga va boshqalarga sezgir. Ay-
rim tashqi muhit omillari va antibakterial preparatlar ta’sirida sista
shakliga aylanishi mumkin. Shu shaklda ular organizmda latent ho-
latda uzoq vaqt saqlanib qolishi mumkin.
Patogenligi. Òabiiy sharoitda hayvonlar zaxm bilan kasallanmaydi.

291
Lekin I.I. Mechnikov va E. Ru kasallikning klinik manzarasini may-
munlarda ko‘rish mumkinligini isbotlab berishdi. Maymunlarda zararli
material  yuborilgan  joyda  shankr  yuzaga  kelgan.  Hozirgi  vaqtda
quyonlar, dengiz cho‘chqachalarida zararli material yuborilgan joyda
yara hosil bo‘lishi aniqlangan. Ajratib olingan treponemalarni quyonlarga
yuborib, uzoq vaqt saqlab qolish mumkin.
Infeksiya manbayi. Kasal odam.
Òarqalish yo‘li. Kasallik, asosan, jinsiy yo‘l orqali tarqaladi. Ayrim
hollarda zaxm idish-tovoq, choyshablar orqali ham tarqalishi mumkin.
Zaxm bilan kasallangan onalardan kasallik homilaga ham o‘tadi. Bu
tug‘ma zaxm, deb ataladi.
Patogenezi. Kirish darvozasi bo‘lib og‘iz bo‘shlig‘i va jinsiy yo‘llar
shilliq pardasi hisoblanadi. Yashirin davri 3—4 hafta. Birlamchi davrda
spiroxetalar shilliq qavatga tushadi va yashirin davrdan so‘ng (o‘rtacha
3  haftada)  ular  kirgan  joyda  tubi  va  cheti  qattiq  yara  —  «qattiq
shankr»  hosil  bo‘ladi.  Qattiq  shankrning  hosil  bo‘lishi  limfa
tugunlarining kattalashuviga sabab bo‘ladi. Birlamchi davr 6—7 hafta
davom etadi.
Ikkilamchi  davrda  qo‘zg‘atuvchilar  limfa  yo‘li  orqali  qonga
so‘riladi va qon bilan butun organizmga tarqaladi. Bunda teri va shilliq
qavatlarda  toshmalar  —  rozeolalar  va  papulalar,  vezikulalar  hosil
bo‘ladi. Bu davr 3—4 yil davom etadi.
Uchinchi davr. Zaxm kasalligi davolanmagan hollarda yuzaga keladi.
Bu  davrda  a’zo,  to‘qima,  suyak  tomirlarida  parchalanishga  moyil
granulatsiya  o‘smalari  hosil  bo‘ladi.  Bu  davr  bir  necha  yil  davom
etadi  (yashirin  shakli).  Bu  davrda  bemor  atrofdagilarga  zararli
hisoblanmaydi. Kasallik davolanmasa (ayrim hollarda), to‘rtinchi davrda
bir necha yillardan keyin u markaziy nerv sistemasini shikastlaydi,
miyaning shikastlanishi sababli progressiv falaj, orqa miyaning shi-
kastlanishi sababli uning qurishi yuzaga keladi. Bunday holat trepo-
nemalarning  miya  to‘qimalarida  joylanishi  natijasida  organizmda
funksional va organik o‘zgarishlar yuzaga keladi.
Immuniteti. Òabiiy immuniteti yo‘q. Kasallikdan so‘ng nosteril
infeksion immunitet yuzaga keladi. Buni shankr immuniteti deb ham
yuritiladi, chunki qayta kasallanganda qattiq shankr hosil bo‘lmaydi,
lekin kasallikning qolgan davrlari rivojlanadi. Zaxm kasalligida YqC va
YqM,  shuningdek,  YqE  reaginlar  aniqlanadi,  kardioliðid  antigeni
qo‘shilganda ular komplement yordamida o‘zaro bog‘lanib oladi.
Profilaktikasi. Bemorlarni vaqtida aniqlash, epidemiologik zanjirni
topish. Sanitariya maorifi ishlarini olib borish. To‘g‘ri turmush tarzini
tashkil etish. Maxsus profilaktikasi yo‘q.
Davosi. Penitsillin, bitsillin, bioxinol va boshqalar.

292
1. Spiroxetalarning morfologiyasi va bo‘yalish usulini bayon eting.
2. Qattiq shankr nima?
3. Zaxm kasalligining qanday davrlarini bilasiz?
4. Zaxmda qanday immunitet yuzaga keladi?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH UCHUN MATERIAL
1. Birlamchi davrda — qattiq shankrdan material.
2. Rozeola, papula, vezikuladan material (ikkilamchi davrda).
3. Qon (ikkilamchi, uchinchi va to‘rtinchi davrda).
Tekshirish  materialini  to‘plash
Kirish darvozasi oldida qattiq shankrdan hosil bo‘lgan yara fiziologik
eritmaga namlangan paxta yoki doka bilan artiladi va yara ichidagi
material steril piðetkada olinadi. Agar suyuqlik yaxshi ajralmasa, yara
atrofi  pinset  yordamida  biroz  eziladi.  Piðetkada  olingan  suyuqlik
yog‘sizlantirilgan buyum oynachasiga tomiziladi va mikroskop os-
tida  tekshiriladi (ish rezina qo‘lqop kiygan holda olib boriladi).
Rozeola, vezikula,
Steril piðetka yoki paxtali tampon yorda-
papuladan material.
mida olinadi. Surtma preparat tayyorla-
nadi va mikroskop ostida tekshiriladi.
Qon
Bilak  venasidan 4—7 ml  olinadi.  Qon
zardobi ajratib olinadi va serologik reak-
siya qo‘yiladi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskopik.
2. Serologik:  a) Vasserman  reaksiyasi  (komplement  bog‘lanish
reaksiyasi);
b) cho‘kma reaksiyasi.
3. Òreponemalarning immobilizatsiya reaksiyasi.
4. Immunofluoressensiya usuli.
Mikroskopik  usul
Yara, rozeola, vazikula, papuladan olingan materiallar bir necha
usulda tekshiriladi:
1-usul.  Qorong‘ilashtirilgan  mikroskopik  maydonda  tekshirish.
Olingan  tekshirish  materiali  yog‘sizlantirilgan  buyum  oynachasi
?
Nazorat  uchun  savollar

293
ustiga tomiziladi va ustiga yopqich oynacha yopiladi. Mikroskopning
qorong‘ilashtirilgan  maydonida  (40×obyektiv,  10×okular)  tekshiri-
ladi. Qorong‘i maydonda rangsiz, harakatlanayotgan, ingichka, bu-
ramali  qo‘zg‘atuvchilar  ko‘rinadi.
2-usul. Òekshirish materialidan surtma preparat tayyorlanadi va
Romanovskiy-Gimza usulida bo‘yaladi, mikroskop ostida tekshiri-
ladi. Zaxm qo‘zg‘atuvchilari och pushti rangda bo‘yaladi.
3-usul. Levaditi usuli. Olingan tekshirish materiali kumush bilan
aralashtirilib surtma preparat tayyorlanadi va mikroskop ostida tekshi-
riladi.  Preparatda  treponemalar  qora  spiralsimon  bo‘lib  ko‘rinadi,
ko‘rilayotgan maydon esa oq rangda bo‘ladi.
Serologik  usul
Vasserman reaksiyasi. Bu reaksiya komplement bog‘lanish reak-
siyasi asosida olib boriladi. Vasserman reaksiyasi boshqa reaksiyalardan
nospetsifik  antigen  qo‘llanilishi  bilan  farqlanadi.  Masalan,  kardio-
antigen — buqa yuragidan tayyorlangan yog‘li ekstrakt bo‘ladi. Mana
shu  nospetsifik  antigenga  sezgir  bo‘lgan  nospetsifik  antitelolarni
reaginlar deyiladi. Nospetsifik antigen bilan boradigan reaksiya be-
mor qon zardobi tarkibidagi globulin miqdorining ortishi va dispersiya
darajasining  o‘zgarishi  sababli  yuzaga  keladi.  Globulinlar  yog‘li
ekstraktlar bilan birikadi va komplement bilan bog‘lanib kompleks
hosil qiladi. Shuning uchun ham gemolitik sistemada gemoliz bo‘lmaydi.
Gemolizning sodir bo‘lmasligi reaksiya musbatligidan dalolat beradi,
ya’ni «zaxm», deb tashxis qo‘yishiga asos beradi. Serologik reaksiya-
larni qo‘yishda, bundan tashqari, treponema va kultural to‘qimalardan
ajratib olingan spetsifik antigenlarni ham qo‘llash lozim (30-jadval).
30-jadval
Vasserman reaksiyasini qo‘yish
l
m
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
1
2
3
)
t
a
r
o
z
a
n
(
4
n
a
g
n
a
l
a
y
i
s
t
a
v
it
k
a
n
I
.
1
b
o
d
r
a
z
n
a
g
t
o
y
a
li
r
i
h
s
k
e
t
1
,
0
1
,
0
1
,
0
1
,
0
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
.
2
4
,
0
4
,
0
4
,
0
9
,
0
n
a
g
li
r
it
l
u
y
u
s
a
h
c
i
y
‘
o
b
r
ti
T
.
3
i
s
a
y
i
r
e
s
n
e
g
it
n
a
-
1
5
,
0
—
—
—
n
a
g
li
r
it
l
u
y
u
s
a
h
c
i
y
‘
o
b
r
ti
T
.
4
i
s
a
y
i
r
e
s
n
e
g
it
n
a
-
2
—
5
,
0
—
—

294
E s l a t m a :   1)  «++++»  gemolizning  to‘liq  bo‘lmasligi;
«–» to‘liq gemolizga uchrashi;
2)  1-nospetsifik antigen (buqa yuragining yog‘li
 
fraksiyasi);
3)  2  va  3-antigenlar  treponema  kulturasidan
olingan spetsifik antigenlardir.
Cho‘kma reaksiyasi. 1. Qon reaksiyasi. Bemor qon zardobi 56°C
haroratda 30 daqiqa inaktivatsiya qilinadi. Antigenga (buqa yuragi-
ning yog‘li ekstrakti) 0,6 % xolesterin qo‘shiladi. Bu reaksiyaning
sezgirligini oshiradi (31-jadval).
31-jadval
Qon reaksiyasini qo‘yish
N a t i j a :  pretsipitatsiya yuzaga kelsa, reaksiya musbat deyiladi.
2. Zaks-Vitebskiy reaksiyasi (sitoxolesterin cho‘kma reaksiyasi).
Bu  reaksiya  qon  reaksiyasiga  o‘xshash.  Pretsipitatsiyani  tezroq
yuzaga keltirish uchun bunga yanada konsentrlangan xolesterinlik
antigen qo‘shiladi.
n
a
g
li
r
it
l
u
y
u
s
a
h
c
i
y
‘
o
b
r
ti
T
.
5
i
s
a
y
i
r
e
s
n
e
g
it
n
a
-
3
—
—
5
,
0
—
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
.
6
5
,
0
5
,
0
5
,
0
5
,
0
i
d
a
li
r
i
d
l
o
q
a
g
t
a
o
s
1
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
T
n
a
g
n
a
l
a
y
i
s
t
a
z
il
i
b
i
s
n
e
S
a
m
e
t
s
i
s
k
it
il
o
m
e
g
1
—
—
1
i
d
a
li
r
i
d
l
o
q
a
g
a
q
i
q
a
d
0
4
—
0
3
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
T
a
ji
t
a
N
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
—
i
d
a
li
y
e
d
t
a
b
s
u
m
a
y
i
s
k
a
e
R
l
m
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
a
b
i
rj
a
t
i
n
e
g
it
n
a
t
a
r
o
z
a
n
n
e
g
it
n
A
5
2
1
0
,
0
;
5
2
0
,
0
;
5
0
,
0
5
2
1
0
,
0
;
5
2
0
,
0
;
5
0
,
0
b
o
d
r
a
z
n
a
g
t
o
y
a
li
r
i
h
s
k
e
T
5
1
,
0
;
5
1
,
0
;
5
1
,
0
—
—
—
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
—
—
—
5
1
,
0
;
5
1
,
0
;
5
1
,
0
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
c
a
g
a
q
i
q
a
d
3
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
5
,
0
;
5
,
0
;
1
,
0
5
,
0
;
5
,
0
;
0
,
1
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
C

295
Òreponemalarni immobilizatsiyalash reaksiyasi. Zaxm diagnos-
tikasida spetsifik reaksiya hisoblanadi.
Òreponemalarning  immobilizatsiya  reaksiyasi  spetsifik  reaksiya
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda bu reaksiyaning aniq uslubi ishlab chi-
qilgan. T.pallidum bilan zararlangan quyon tuxumdoni maydalanib
tayyorlangan  aralashmada  qo‘zg‘atuvchilar  harakatchanligini  saq-
lab qolish uchun u maxsus oziqa muhitiga solinadi. Probirkaga 1,7 ml
miqdorda treponema to‘qimasi aralashmasi, 0,2 ml hajmda tekshiri-
layotgan zardob, 0,1 ml yangi komplement olinadi.
Bu reaksiya probirkalarda olib boriladi. Birinchi nazorat probirkasiga
tekshirilayotgan bemor qon zardobi o‘rniga sog‘lom odamning qon
zardobi  qo‘shiladi;  ikkinchi  nazorat  probirkasiga  dengiz  cho‘ch-
qachasining  inaktivatsiya  qilingan  qon  zardobi  qo‘shiladi. Barcha
probirkalar  gazlar  aralashmasi  bilan  to‘ldirilgan  (1  hajm  karbonat
kislota va 19 hajm azot) eksikator yoki anaerostatda qoldiriladi va
35°C haroratlik termostatga solinadi. So‘ng tekshirish materiali buyum
oynachasiga tomiziladi va spiroxetalar harakatchanligi qorong‘ilashgan
mikroskop  maydonida  o‘rganiladi.  Reaksiyaning  prinsiði  shundan
iboratki,  bemor  qon  zardobidagi  antitelo  ta’sirida  va  komplement
ishtirokida  zaxm  qo‘zg‘atuvchisi  harakatdan  to‘xtaydi.  Bunda
harakatdan to‘xtagan treponemalarning foizi aniqlanadi.
Agarda  50  %  dan  ortiqroq  qo‘zg‘atuvchilar  harakatdan  to‘xtasa,
reaksiya musbat, 30—50 % gacha harakatdan to‘xtasa, kuchsiz musbat,
20 % dan kam harakatdan to‘xtasa, reaksiya manfiy deyiladi.
1. Zaxm kasalligining turli davrlarida qanday tekshirish materiali olib
tekshiriladi?
2. Zaxm  diagnostikasida  qanday  laboratoriya  tekshirish  usullari
qo‘llaniladi?
3. Vasserman reaksiyasini qo‘yishda qanday antigenlardan foyda-
laniladi?
4.  Òreponemalarni  immobilizatsiya  qilish  reaksiyasida  qanday
ingrediyentlardan foydalaniladi?
5. Òreponemalar immobilizatsiya reaksiyasining natijasi qanday o‘qiladi?
36-bob. 
QAYTALAMA TIF QO‘ZG‘ATUVCHILARI
Qaytalama tif qo‘zg‘atuvchilari  Spirochetaceae oilasiga, Borre-
lia avlodiga  kiradi.
Infeksiya tashuvchisiga ko‘ra qaytalama tif epidemik qaytalama tif
(tashuvchisi bitlar) va endemik qaytalama tif  (tashuvchisi kanalar)
kabilarga bo‘linadi.
?
Nazorat  uchun  savollar

296
Qaytalama  tif  borreliyalari  boshqa  spiroxetalardan  yirikligi,
buramalari turlicha joylanishi, Romanovskiy-Gimza usulida bo‘yal-
ganda, binafsharangda bo‘yalishi bilan farqlanadi.
Epidemik qaytalama tif
Epidemik qaytalama tif qo‘zg‘atuvchisi 1868-yilda O. Obermayer
tomonidan aniqlangan.
Morfologiyasi. Obermayer borreliyalari spiralsimon iðga o‘xshash
bo‘lib, 5—8 buramadan iborat, buramalari turlicha joylashgan, uch-
lari uchli, 10—18×0,3–0,5 mkm kattalikdadir. Harakatchan, spiroxe-
talarga xos barcha to‘rt xilda bo‘lgan turda harakatlanadi.
Kultural  xossasi.  Zardob,  assit  suyuqligi,  to‘qima  yoki  hayvon
a’zolari qo‘shilgan sun’iy oziqa muhitlarida o‘sadi. Ular juda sekin,
7—12 kundan so‘ng, anaerob, 30—35°C haroratda va pH 7,2—7,4
bo‘lgan sharoitda o‘sadi. Suyuq oziqa muhitida ular jadal bo‘linib
ko‘payishlariga  qaramasdan,  muhit  tiniq  qoladi.  Keyingi  yillarda
borreliyalar tovuq embrionida ham o‘stirilmoqda.
Fermentativ xossasi. Borreliyalar fermentativ xossaga ega emas.
Òoksigenligi. Endotoksin ajratadi (to‘liq o‘rganilmagan).
Antigenligi. Kam o‘rganilgan.
Chidamliligi. Borreliyalar yuqori haroratga juda sezgir. 45—50°C
harorat ta’sirida 30 daqiqadan so‘ng, 0°C da bir kungacha saqlanadi.
Past haroratga ancha chidamli. Muzlatilganda bir necha oylab saqlanadi.
Quritilganda tez nobud bo‘ladi. Dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida
bir necha daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi.
Patogenligi. Tabiiy sharoitda hayvonlar qaytalama tif bilan ka-
sallanmaydi. Laboratoriya hayvonlaridan maymunlar, oq sichqonlar,
olmaxonlarga Obermayer borreliyalari qiyinchilik bilan yuqadi.
Infeksiya manbayi. Kasal odam infeksiya manbayi hisoblanadi.
Òarqalish yo‘li. Òransmissiv yo‘l orqali, ya’ni yashashi davomida
(30—40  kun)  bitlar  orqali  tarqaladi.
Bemor qonini so‘rgan bitlar 5—7 kundan keyin zararli bo‘lib
hisoblanadi. Bu vaqt ichida spiroxetalar ichakdan gemolimfa yo‘liga
so‘riladi  va  u  yerda  to‘planadi.  Odam  qashinganda  bit  tanasini
shikastlaydi va uning gemolimfasini qashigan joyga kiritadi.
Patogenezi. 1874-yilda G. Minx, 1881-yili I. I. Mechnikov tajriba
sifatida bemor qonini o‘zlariga yuborib, qaytalama tif qo‘zg‘atuv-
chisining qonda aylanib yurishini isbotlab berganlar.
Organizmga  kirgan  borreliyalar  limfa  yo‘liga  o‘tib  makrofag
sistemasi hujayralarida ko‘payadi, so‘ngra qonga so‘riladi. Bemorda

297
birinchi  kasallik  xuruji,  ya’ni  isitma  tutishi  shundan  keyin  yuzaga
keladi. Bemor qonida antitelolar — spiroxetolizinlar to‘planadi, ular
borreliyalarni lizisga uchratadi. Qo‘zg‘atuvchilar tomonidan ajratil-
gan endotoksin intoksikatsiyani — tana haroratining ko‘tarilishi va
boshqa  funksional  o‘zgarishlarni  yuzaga  keltiradi.  Òo‘qimalarning
chuqur  qismida  saqlanib  qolgan  borreliyalar  bo‘linib  ko‘payadi  va
organizmda lizinlarga sezuvchan bo‘lmagan yangi avlod borreliya-
larini  hosil  qiladi.  Bu  borreliyalar  qonga  o‘tib,  yangidan  ikkinchi
isitma tutishni yuzaga keltiradi. Organizmda endi ana shu borreliyalarni
lizisga uchratuvchi lizinlar yuzaga keladi. Bunday isitma tutishlar bir
necha  marotaba  (3—5)  takrorlanadi.  Har  bir  keyingi  isitma  tutish
oldingisidan qisqa va ular orasidagi vaqt (apiraksiya) uzoqroq bo‘ladi.
Organizmdagi barcha turdagi borreliyalar to‘liq lizisga uchragandan
so‘ng tuzalish yuzaga keladi.
Qaytalama tif bilan kasallangan bemorlardan favqulodda ho-
disa — trombotsitobariya, ya’ni ichki a’zo kapillarlaridagi spiroxeta-
larga trombotsitlar shimilishi va natijada «spiroxeta va trombotsit»
agregati  yuzaga  kelishi  kuzatiladi.  Bu  agregat  shu  a’zoda  qon
aylanishining buzilishiga olib keladi, borreliyalar esa harakatchan-
ligini yo‘qotadi.
Immuniteti.  Spiroxetolizin,  agglutinin,  trombotsitobarin  kabi
antitelolar borligi bilan tavsiflanadi. Lekin ular turg‘un emas.
Profilaktikasi. Bitlarga qarshi kurashish, sanitar-gigiyenik sharoitni
yaxshilash. Maxsus profilaktikasi ishlab chiqilmagan.
Davosi. Òetratsiklin, penitsillin, levomitsetin va margimushdan
tayyorlangan  dorilar  beriladi.
1. Qaytalama tif borreliyalarining morfologik va kultural xossasini
bayon eting.
2. Bemor qonida qaytalama tif borreliyalari aylanib yurishini kim
isbotlab bergan?
3. Qaytalama tifning yuqish mexanizmi va patogenezi qanday?
4. Òrombotsitobariya favqulodda hodisasi nima?
Endemik qaytalama tif
Endemik qaytalama tif kasalligini bir qancha turdagi borreliyalar
(B. persica, B.duttonii va b.) keltirib chiqaradi. B.duttoniini 1904-yili
R. Ross bemor qonidan ajratib olgan.
?
Nazorat  uchun  savollar

298
Morfologiyasi. Kana qo‘zg‘atadigan qaytalama tif borreliyalarining
morfologiyasi epidemik qaytalama tif qo‘zg‘atuvchisiga o‘xshashdir.
Kultural xossasi. B. duttonii maxsus oziqa muhitida o‘sishi mumkin.
Ular 30—35°C haroratda va pH 7,2—7,4 bo‘lgan anaerob sharoitda
o‘stiriladi.
Fermentativ xossasi. Aniqlanmagan.
Antigenligi. Borreliyalarning bir qancha variantlari mavjud bo‘lib,
ularni bir-biridan farqlash ishlarini olib borishda biologik usulni qo‘l-
lash yordam beradi.
Patogenligi. Ko‘pincha kemiruvchilar — sichqonlar, olmaxonlar,
qumsichqonlar kasallanadi. Laboratoriya hayvonlaridan dengiz cho‘ch-
qachasi,  kalamush,  oq  sichqonlar  sezgir.
Chidamliligi. Epidemik qaytalama tifga o‘xshash.
Infeksiya manbayi. Òabiiy o‘chog‘i va infeksiya manbayi bo‘lib
kemiruvchilar — sichqon, olmaxonlar, qumsichqon va Ornithodoros
avlodiga kiruvchi kanalar hisoblanadi. Borreliyalar kana organizmida
butun hayoti davomida saqlanadi va nasldan naslga uzatiladi.
Òarqalish yo‘li. Òransmissiv yo‘l bilan, ya’ni qon so‘ruvchi ha-
sharotlar orqali tarqaladi. Odamni kana chaqqanda, ularning so‘lagi
tarkibidagi borreliyalar organizmga kiradi. Chaqqan joyida papula yuzaga
keladi.
Patogenezi. Epidemik qaytalama tifga o‘xshash, lekin isitma tutishi
ko‘proq bo‘ladi. Kasallik ancha yengil o‘tadi.
Immuniteti. Epidemik o‘choqda odamlarda immunitet yosh bolalik
davridan va qonda spiroxetolizin hamda boshqa antitelolarning borligi
sababli yuzaga keladi. Asosan, shu o‘choqqa kelgan odamlargina endemik
tif bilan kasallanadi. Kasallikdan so‘ng turg‘un bo‘lmagan immunitet
yuzaga  keladi.  Epidemik  qaytalama  tif  bilan  kesishib  o‘tadigan
immuniteti yo‘q.
Profilaktikasi. Qurt-qumursqa va kemiruvchilarga qarshi kurash.
Har bir o‘choqda o‘ziga xos turdagi kasallik qo‘zg‘atuvchisi mavjud-
dir. Sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish. Maxsus profilaktikasi
ishlab chiqilmagan.
Davosi. Antibiotiklar — tetratsiklin, penitsillin, levomitsetin va
boshqalar  bilan  davolanadi.
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH  MATERIALLARI
Bemor  qoni.
Òekshirish  materialini  to‘plash
Bemordan qon.

299
1. Qalin tomchi preparati. Barmoqning yumshoq joyi teshiladi.
Yog‘sizlantirilgan  buyum  oynachasi  barmoqdagi  qonga  tekkizilib,
aylanma harakat qilinib, diametri 1—1,5 sm.ga teng surtma tayyorlanadi.
2. Yupqa surtma tayyorlash. Yog‘sizlantirilgan buyum oynacha-
sining chetki qismiga barmoqdan qon tomiziladi va ikkinchi buyum
oynachasining cheti bilan qon tomchisi oynachada yoyilib chiqiladi.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskopik.
2. Biologik.
Mikroskopik  usul
Bemor harorati ko‘tarilgan vaqtda qon olib, yuqorida ko‘rsatil-
ganidek, surtma preparat tayyorlanadi. Quritilib, fiksatsiya qilinmagan
holda  uning  ustiga  0,5  ml  Gimza  bo‘yog‘i  tomiziladi.  Bir  necha
daqiqadan  so‘ng  tomchida  gemoglobin  bulutchalari  hosil  bo‘ladi.
Shundan  so‘ng  bo‘yoq  to‘kilib,  yangi  bo‘yoq  tomchisi  tomiziladi.
Bu bo‘yoq 20—30 daqiqa ushlanadi, so‘ngra asta-sekin yuviladi va
mikroskop ostida tekshiriladi. Borreliyalar binafsharangda ko‘rinadi.
Diqqat! Òomchi fiksatsiya qilinmaganligini esda tutish lozim.
Òomchini suvli fuksin bo‘yog‘ida ham bo‘yash mumkin. Bunda
borreliyalar pushti rangga kiradi.
Negativ  preparatlarni  qorong‘ilashgan  mikroskopik  maydonda
ko‘rish mumkin.
Biologik  usul
Bemordan 2—3 ml qon olinadi va dengiz cho‘chqachasi terisi
ostiga yuboriladi yoki ko‘z, burun shillig‘iga tomiziladi.
Endemik  qaytalama  tif  mavjud  bo‘lsa,  hayvonlar  5—8  kunda
kasallanadi. Hayvon qonidagi borreliyalar aniqlanadi.
Epidemik qaytalama tif qo‘zg‘atuvchisiga dengiz cho‘chqachalari
sezuvchan emas.
1. Epidemik va endemik qaytalama tif diagnostikasida qanday tekshirish
materiali olinadi?
2. Diagnostikada  qo‘llaniladigan  asosiy  tekshirish  usullarini  aytib
bering.
3. Epidemik va endemik qaytalama tifni qanday farqlash mumkin?
?
Nazorat  uchun  savollar

300
37-bob.
 LEPTOSPIROZ QO‘ZG‘ATUVCHISI
Patogen spiroxetalar Spirochaetaceae oilasiga, Leptospira avlo-
diga kiradi. Leptospiralarni 1915-yili yapon olimlari Inado va Ido
aniqlagan.
Leptospira avlodiga odam va hayvon organizmida kasallik keltirib
chiqaradigan ko‘pgina guruh mikroorganizmlari kiradi.
Morfologiyasi. Leptospiralar spiralsimon, 6—20×0,1—0,25 mkm
uzunlikda, 12—18 ta buramadan iborat bo‘lib, buramalari mayda,
bir-biriga  zich  joylashgan  va  ularning  uchi  ilmoqqa  o‘xshashdir.
Leptospiralar juda harakatchan, spiroxetalarga xos barcha harakat-
lanish usullarida harakatlanadi.
Ular  anilin  bo‘yoqlarida  yaxshi  bo‘yalmaydi.  Shuning  uchun
patologik  materiallarda  va  kulturalarda  ularni  aniqlash  maqsadida
qorong‘ilashgan maydon yoki kumush bilan qoplash usulida o‘rganiladi.
Bunday usullarda ular jigarrang bo‘lib  ko‘rinadi.
Kultural xossasi. Leptospiralar jiddiy aerob. Suyuq va yarimsu-
yuq oziqa muhitlariga quyon zardobi qo‘shilganda, 28—30°C ha-
roratda va pH 7,2—7,4 bo‘lgan sharoitda o‘sadi. Bu muhitlarda ular
sekin (7—10 kun ichida) o‘sadi va leptospiralar bo‘linib ko‘paygan
bo‘lsa  ham  muhit  tiniq  qoladi.  Leptospiralar  o‘sganligini  ezilgan
tomchi preparati tayyorlab, mikroskop ostida (qorong‘i maydonda)
quritib aniqlanadi. Qon zardobi qo‘shilgan zich oziqa muhitida 5—
7  kunlarda  o‘sadi,  sun’iy  oziqa  muhitida  leptospiralar  virulentlik
xossasini yo‘qotadi.
Fermentativ xossasi. Leptospiralarda katalaza, oksidaza, liðaza va
boshqa fermentlar aniqlangan.
Òoksigenligi. Leptospiralarda endotoksin borligi isbotlanmagan.
Antigenligi. Leptospiralarning antigenlik tuzilishi monoretsep-
tor  zardoblar  bilan  mikroagglutinatsiya  reaksiyasi  qo‘yish  orqali
aniqlanadi. Mana shu reaksiyaga asoslanib, leptospiralar 19 ta sero-
guruhga va 159 serovarga bo‘linadi. Har bir seroguruh va serovar
o‘zining nomiga ega.
Chidamliligi. Leptospiralar yuqori haroratga sezgir: 56°C harorat
ta’sirida 30 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Past haroratda ular
(—70—80°C) uzoq vaqt saqlanadi. Leptospiralar quritishga, kislota
va  o‘t  suyuqligiga  ham  sezgirdir.  Dezinfeksiyalovchi  moddalar
ta’sirida bir necha daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Leptospiralar
suvda ikki oygacha, sut mahsulotlarida, nonda bir necha soatgacha
saqlanadi.
Patogenligi.  Leptospira  bilan  kemiruvchilar  kasallanadi,  lekin
ular bilan yirik va mayda shoxli hayvonlar, cho‘chqa, it, qo‘shtuyoq-

301
lilar  va  hatto,  yovvoyi  hayvonlar  ham  kasallanishi  mumkin.  Hay-
vonlarda kasallik surunkali shaklda o‘tadi.
Laboratoriya hayvonlaridan leptospiralarga dengiz cho‘chqachasi,
tillarang olmaxonlar sezgirdir. Lekin ularda kasallikni leptospiralar-
ning ayrim serovarlarigina keltirib chiqarishi mumkin. Kemiruvchi-
larda ham kasallik surunkali shaklda o‘tadi va leptospiralar ularning
siydigi bilan ajraladi.
Infeksiya manbayi. Infeksiya manbayi bo‘lib kasal qishloq xo‘-
jaligi hayvonlari va kemiruvchilar (asosan, kalamushlar) hisoblanadi.
Ular  siydigi  bilan  atrofidagi  tuproq,  ochiq  suv  havzalari  (quduq,
ariq,  hovuz),  oziq-ovqatlarni  ifloslantiradilar.
Òarqalish  yo‘li.  Leptospiralar  ifloslangan  suvda  turli  xil  ishlar
olib borilganda, cho‘milganda, kasal hayvonlarni parvarish qilganda,
ifloslangan oziq-ovqatlarni iste’mol qilganda yuqadi.
Patogenezi. Qo‘zg‘atuvchi organizmga jarohatlangan teri va ko‘z,
og‘iz shilliq pardalari orqali kiradi. Òeri va shilliq qavatlarda birlamchi
belgilar yuzaga kelmaydi.
Leptospiroz sariqlik va sariqsiz shaklda o‘tadi. Organizmga kirgan
leptospiralar limfa yo‘li orqali qonga o‘tadi va qon bilan tanaga tar-
qaladi. Parenximatoz a’zolarga tushadi, jigar va buyrakda joylashib
oladi.  Shu  vaqt  ichida  organizmda  leptospiralarni  parchalovchi
antitelolar  hosil  bo‘ladi.
Leptospiralar parchalanayotgan vaqtda zaharli modda ajraladi va
bu toksin intoksikatsiya va parenximatoz a’zolarda qon quyilishini
yuzaga keltiradi. Og‘ir hollarda sarg‘ayish va  buyrak funksiyasining
o‘tkir buzilishi (nefrit) hosil bo‘ladi. Leptospiralarga sezgir hayvonlarda
ham buyrak funksiyasining buzilishi yuzaga keladi. Yengil shakllarida
parenximatoz  organlarni  shikastlanganligini  maxsus  usullarda  tek-
shirilgandagina aniqlash mumkin.
Immuniteti. Agglutinin va spiroxetolizinlarning hosil  bo‘lishiga bog‘liq
bo‘lib, 3—4 hafta ichida antitelolar miqdori eng yuqori konsentratsiyaga
(1:1000 va undan yuqori) yetadi. Immunitet uzoq vaqt saqlanadi.
Profilaktikasi.  Kemiruvchilarga  qarshi  tadbirlar,  botqoqliklarni
quritish, oziq-ovqat mahsulotlarini sichqon va kalamushlar chiqindisi
bilan  ifloslanishdan  saqlash  choralarini  amalga  oshirish.  Qishloq
xo‘jaligi  hayvonlarini emlab turish lozim.
Maxsus profilaktikasi bo‘yicha infeksiya o‘chog‘ida ishlayotgan
xodimlarni  emlash  lozim.  Ayrim  leptospiralarning  serovarlarini
qizdirish yo‘li bilan olingan o‘lik leptospiroz vaksinasi qo‘llaniladi.
Davosi. Penitsillin, tetratsiklin, leptospirozga qarshi immuno-
globulin (keng tarqalgan leptospira seroguruhlaridan tayyorlangan)lar
qo‘llaniladi.

302
?
Nazorat  uchun  savollar
1. Leptospiralarning morfologik va kultural xossasini bayon eting.
2. Leptospiralarning chidamliligini bilasizmi?
3. Leptospiralarning  patogenligi,  infeksiya  manbayi  va  tarqalish
yo‘llari qanday?
4. Leptospiroz patogenezini izohlang.
5. Leptospirozda immunitet qanday antitelolar hisobiga hosil bo‘ladi?
MIKROBIOLOGIK TEKSHIRISH
TEKSHIRISH MATERIALLARI
1. Qon.
2. Siydik.
3. Orqa miya suyuqligi.
4. Suv va oziq-ovqat mahsulotlari.
5. Murdalardan material.
Tekshirish  materialini  to‘plash
Kasallikning  birinchi
Steril shpris yordamida bilak venasidan
kunlarida qon olinadi.
5 ml olinadi.
Siydik.
Steril kateter bilan steril idishga olinadi.
Orqa miya suyuqligi.
Maxsus igna yordamida steril idishga
olinadi.
Suv, oziq-ovqatlar.
«Sanitariya mikrobiologiyasi» bo‘limi-
ga qarang.
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Mikroskopik.
2. Bakteriologik.
3. Serologik.
4. Biologik.
Mikroskopik usul. Kasallikning 5—7-kunlari qon olinadi. Bemor
qonidan  1—2  ml  olib  natriy  sitrati  bilan  aralashtiriladi  va  1  soat
davomida tindiriladi. Aralashmaning yuza qismidan Paster piðetkasida
1  tomchi  olib  yog‘sizlantirilgan  buyum  oynachasiga  tomiziladi  va
uning usti oynacha bilan yopilib, mikroskopning qorong‘ilashtirilgan
maydonida tekshiriladi. Siydik, orqa miya suyuqligi sentrifuga qilinadi,
cho‘kmasidan surtma tayyorlab, mikroskop ostida tekshiriladi.
Bakteriologik usul. Òekshirish materiallari Ulengut oziqa muhiti
quyilgan 3—5 ta probirkaga ekiladi. Probirkalarni 18—30°C haroratda

303
3 oyga termostatda qoldiriladi. Leptospiralar oziqa muhitda o‘sgan
bo‘lsa  ham  muhit  tiniq  qoladi.  Shuning  uchun  har  5—6  kunda
oziqa muhitidan olib ezilgan tomchi preparati tayyorlab, qorong‘i-
lashgan maydonda tekshirib turiladi. Har bir probirkadan 3 tadan
preparat tayyorlash lozim.
Serologik usul. Bemordan kasallikning 4—5-kunlari qon olinib,
mikroagglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Bemorning qon zardobi 1:50
dan 1:1600 gacha suyultiriladi. Antigen sifatida suyuq oziqa muhitida
o‘stirilgan mikrob kulturasi (tirik leptospiralar) qo‘llaniladi. Aniqlangan
diagnostik  titri  1:100  va  undan  yuqorida  bo‘lsa,  reaksiya  musbat
deyiladi.  Reaksiyaning  natijasi,  albatta,  ezilgan  tomchi  preparati
tayyorlab qorong‘ilashtirilgan maydonda o‘rganiladi. Mikroskop ostida
o‘rgimchakka o‘xshash leptospiralar ko‘rinsa, reaksiya musbat deyiladi.
Biologik  usul.  Bemor  qonidan  2—3  ml  olib  dengiz  cho‘chqa-
chalarining qorin bo‘shlig‘i yoki terisi ostiga yuboriladi. 6—10 kundan
keyin  dengiz  cho‘chqachalari kasallanadi. Zararlangan  hayvonlar
1 oygacha kuzatib turiladi. Vaqt-vaqti bilan ulardan qon olib, oziqa
muhitiga  ekib  natija  o‘rganiladi.  Ular  o‘lgandan  keyin  a’zolaridan
material olib, oziqa muhitiga ekib o‘rganish davom ettiriladi.
Bemordan  olingan  siydik  dengiz  cho‘chqachalarining  qorin
bo‘shlig‘i  yungi  olingan  va  jarohatlangan  terisiga  bir  tomchi  miq-
dorda  tomiziladi.  Òomchi  qurigandan  so‘ng  yana  shuncha  siydik
tomiziladi.  Bu  ish  4—5  marotaba  takrorlanadi.  Hayvonlar  uch  oy
kuzatiladi. Vaqt-vaqti bilan hayvonlardan qon olib, oziqa muhitiga
ekib natija o‘rganiladi, hayvonlar o‘lgandan so‘ng yorib, a’zolaridan
material olib, oziqa muhitiga ekib yana o‘rganiladi.
1. Leptospirozga shubha qilinganda qanday tekshirish materiali olib
tekshiriladi?
2. Asosiy tekshirish usullarini bayon eting.
3. Mikroagglutinatsiyaning natijasi qanday o‘qiladi?
4. Biologik sinamani bayon eting.
Rikketsiyalar
Rikketsiyalar  —  alohida  guruh  polimorf  bakteriyalardir.  Ular
hujayra  ichidagi  parazitlar  bo‘lib  hisoblanadi.  Ular  Rickettsiaceae
oilasiga kiradi. Rikketsiyani birinchi bo‘lib, amerikalik olim Xovard
Rikkets aniqlagan va uning o‘zi  shu kasallikdan o‘lgan.
1913-yili chex olimi Provatsek toshmali tif bilan og‘rigan bemor
qonida rikketsiyalarga o‘xshash mikroblarni aniqlagan. U ham tosh-
?
Nazorat  uchun  savollar

304
mali  tifdan  o‘lgan.  1916-yilda  braziliyalik  olim  Enrike  da  Rosha-
Lima  o‘zining  uzoq  vaqt  tekshiruvlari  natijasida  Meksika  va  Yev-
ropa toshmali tif kasalliklarining qo‘zg‘atuvchisi ham Rikkets aniq-
lagan  mikroblarning  bir  turi  ekanligini  isbotladi.  Shuning  uchun
rikketsiyalarga  Rikkets  nomi  berildi.  Epidemiologik  toshmali  tif
qo‘zg‘atuvchisiga esa Provatsek rikketsiyalari nomi berildi.
Òoshmali tifni o‘rganishda rus olimlari A.A. Krontovskiy, P.F. Zdro-
dovskiy, E.S. Galinevichlar katta hissa qo‘shgan. Rikketsiyalar orasida
odam,  hayvon  uchun  patogen  turlari  ham  uchraydi.  Rikketsiyalar
keltirib chiqaradigan kasalliklarga rikketsiozlar deyiladi. P.F. Zdro-
dovskiy rikketsiyalarni besh guruhga bo‘ladi:
1. Òoshmali tif rikketsioz guruhi.
2. Kanali toshmali isitma guruhi.
3. Sutsugamushi guruhi.
4. Ku-lixoradka (isitma) guruhi.
5. Paroksizmal rikketsioz guruhi.
Morfologiyasi. Rikketsiyalarning sharsimon, mayda va yirik tayoq-
chasimon, iðsimon shakllari uchraydi. Rikketsiyalar spora va kapsula
hosil qilmaydi, harakatsiz, Grammanfiy, Romanovskiy-Gimza, Zdro-
dovskiy usullarida bo‘yalganda qizil rangga bo‘yaladi.
Kultural xossasi. Xo‘jayin to‘qimasida bo‘linib ko‘payadi. Mik-
roblarning har bir turi xo‘jayin to‘qimasining sitoplazmasida, yadrosida,
vakuolalarida rivojlanadi. Ular o‘ziga sezuvchan hayvonlarning to‘qi-
malarida, tovuq embrionida yaxshi rivojlanadi.
Fermentativ xossasi. Faol emas.
Òoksigenligi. Òermolabil endotoksin hosil qiladi.
Antigenligi.  Rikketsiyalar  2  ta  antigen  ishlab  chiqaradi:  guruhli
termostabil va spetsifik termolabil antigenlar.
Chidamliligi. Ku-isitmasidan tashqari, rikketsiyalar yuqori haro-
ratga kam chidamli. Past haroratga va quritishga barcha rikketsiyalar
chidamli va ular antibiotiklarga sezuvchandir.
38-bob. 
ÒOSHMALI  TIF
Epidemik toshmali tif qo‘zg‘atuvchisi Ricketsia prowazekii hisoblanadi.
Morfologiyasi. Polimorf, sharsimon, gantelsimon, iðsimon shakl-
larda uchraydi. Zdrodovskiy usulida bo‘yalganda qizil rangga bo‘yaladi.
Kultural  xossasi.  Xo‘jayini  to‘qimasi  sitoplazmasida  bo‘linib
ko‘payadi, bitlarning ichak epiteliysida, tomir endoteliysida rivoj-
lanadi. Ko‘pincha tovuq embrionining sariqlik qopchasida o‘stiri-
ladi.  8—13  kundan  so‘ng  bo‘linib  ko‘paygan  joyida  blyashka
(pilakcha) hosil qilib o‘sadi.

305
Òoksigenligi. Provatsek rikketsiyasi endotoksin hosil qiladi. Sof
holda ajratib olinmagan, yuqori harorat ta’sirida tez parchalanadi,
bu esa uning oqsil tabiatligidan dalolat beradi. Òoksin tomirlarning
endoteliy  to‘qimalarini  shikastlaydi,  natijada  kapillarlarning  o‘tka-
zuvchanligi oshadi.
Antigenligi. Provatsek rikketsiyasi 2 ta antigen saqlaydi: 1. Yuzaki,
termolabil, kimyoviy tarkibiga ko‘ra liðidopolisaxarid oqsil tabiatli
bo‘lib, tiðospetsifik emas. Endemik toshmali tif, Protey 0X
19
, 0X
2
larning antigenlik xossasi bilan umumiydir. 2. Oqsil polisaxarid ta-
biatli,  tiðospetsifik,  hujayraning  ichki  qismidan  ajraladigan  anti-
gendir.
Chidamliligi.  Yuqori  harorat  va  nam  sharoitda  Provatsek  rik-
ketsiyasi  tez  nobud  bo‘ladi.  Bitning  qurigan  najasida  uzoq  vaqt
saqlanadi. Dezinfeksiyalovchi modda ta’sirida tez nobud bo‘ladi.
Hayvonlar  sezuvchanligi.  Laboratoriya  hayvonlaridan  oq  sich-
qonlar, dengiz cho‘chqachalari, maymunlar sezuvchandir. Maymun-
larda  toshmali  tifning  klinik  belgilari  namoyon  bo‘ladi,  oq  sich-
qonlarda esa zotiljam yuzaga keladi.
Infeksiya manbayi. Kasal odam infeksiya manbayi hisoblanadi.
Òarqalish yo‘li. Òransmissiv yo‘l orqali tarqaladi. 1909-yili fransuz
olimi Nikol maymunlarda tajriba o‘tkazayotib kiyim bitlari Provatsek
rikketsiyasining tarqatuvchisi ekanligini aniqladi. Keyinchalik bosh
bitlari ham tashuvchi bo‘lishi mumkinligi aniqlandi.
Yuqish mexanizmi. Bemor qonini so‘rgan bit 4—5 kunlarda za-
rarli  bo‘lib  hisoblanadi.  Shu  vaqt  ichida  bitlarning  ichak  epiteliy
to‘qimalarida  ular  bo‘linib  ko‘payadi  va  to‘qimalarni  shikastlaydi,
ko‘p miqdorda uning najasi bilan tashqariga chiqariladi. Bit teriga
yopishganda uni tishlaydi va shu zahoti rikketsiya saqlovchi najasini
chiqaradi. Odam esa terini qashib rikketsiyalarni shikastlangan terisi
orqali o‘z organizmiga kiritadi.
Patogenezi. Rikketsiyalar organizmga tushgandan so‘ng tomirlar-
ning endoteliy to‘qimalariga o‘tadi. Bu yerda ular bo‘linib ko‘payadi
va  to‘qimalarni  nobud  qiladi.  So‘ngra  esa  ko‘p  miqdorda  qonga
o‘tadi — rikketsiyemiya yuzaga keladi. Òomirlar yallig‘lanadi va tromb
hosil bo‘ladi. Natijada mayda qon tomirlarining o‘tkazuvchanligini
to‘sib qo‘yadi. Bosh miya tomirlaridagi tromb bo‘lgan joyda granula
hosil bo‘ladi va meningoensefalitga xos yallig‘lanish yuzaga keladi.
Òoshmali  tif  o‘tkir  boshlanadi.  Yuqori  harorat,  intoksikatsiya,
kuchli bosh og‘rig‘i, rozeola, petexial toshmalar yuzaga keladi.
Immuniteti. Kasallik o‘tgandan so‘ng butun umrga mustahkam
antimikrob va antitoksik immunitet hosil bo‘ladi. Qonda antitelolar,
komplement bog‘lanish antitelolari, agglutininlar aniqlanadi.

306
Brill kasalligi
Keyingi yillarda toshmali tif bilan og‘rib o‘tgan bemorlar organiz-
mida uzoq vaqtgacha Provatsek rikketsiyalari saqlanib qolishi aniq-
landi.  Organizmning  kasallikka  qarshi  kuchi  kamaygan  va  unga
beriluvchan bo‘lgan hollarida bir necha yildan (10—30) so‘ng ham
kasallik yuzaga keladi, ya’ni epidemik toshmali tif retsidivi yuzaga
keladi. Birinchi bo‘lib bu kasallikni Brill aniqlagan, N. Sinsser esa
kasallikning qo‘zg‘atuvchisi Provatsek rikketsiyalari ekanligini isbotlab
bergan.  Kasallik  yengil  va  zararsiz  o‘tadi.  Kasallik  diagnostikasida
qo‘llaniladigan Veyl-Feliks reaksiyasida OX
19
 protey bilan aggluti-
natsiya reaksiyasi manfiy, Provatsek rikketsiyalari bilan esa musbat
bo‘ladi. Bundan tashqari, Brill kasalligi — reinfeksiyadir, degan fikrlar
ham  bor.  Kasallikning  yengil  o‘tishiga  organizmda  hosil  bo‘lgan
immunitet sababchidir.
Profilaktikasi. Maxsus profilaktika yuzasidan Provatsek rikketsiya-
larining yuzaki antigenlaridan tayyorlangan konsentrlangan kimyoviy
vaksina qo‘llaniladi. Umumiy profilaktikasi — bemorlarni ajratish va
kasalxonaga yotqizish, bitlarga qarshi kurashdir.
Endemik  toshmali  tif
Bu kasallikning qo‘zg‘atuvchisi 1928-yili X. Muzer tomonidan
aniqlangan va uning nomi bilan Muzer rikketsiyalari deb  yuritiladi.
Hozirgi vaqtda ular R.typhi deb nomlanadi.
Morfologiyasi. Mayda kokksimon (diametri 1 mkm.gacha) yoki
tayoqchasimon (0,3—06×1,5 mkm) mikroorganizmlardir. Provatsek
rikketsiyalariga nisbatan polimorf emas. Zdrodovskiy usulida bo‘yal-
ganda qizil rangga va Grammanfiy bo‘lib bo‘yaladi.
Kultural xossasi. Muzer rikketsiyasi tovuq embrionining sariq-
lik qopchasida 35°C haroratda yaxshi rivojlanadi, pilikchalar hosil
qilib o‘sadi. Bo‘g‘imoyoqlilarning ichki epiteliy to‘qimasi, yadro va
sitoplazmasida yaxshi rivojlanadi.
Òoksigenligi. Muzur rikketsiyasi Provatsek rikketsiyasidan farqla-
nadigan endotoksin hosil qiladi va buni neytrallash reaksiyasi nati-
jasida aniqlash mumkin.
Antigenlik tuzilmasi. Muzer rikketsiyasi 2 ta antigenlik kompleksini
saqlaydi.
1. Provatsek rikketsiyasi hamda OX
19
 va OX
2
 bilan umumiy ter-
mostabil antigeni.
2.  Muzer  rikketsiyasini  Provatsek  rikketsiyasidan  farqlovchi
termolabil, tiðospetsifik antigeni.

307
Chidamliligi. Muzer rikketsiyasi tashqi muhitga kam chidamli,
lekin qurigan holda past haroratda uzoq vaqt saqlanadi. Dezinfek-
siyalovchi moddalar ta’sirida tez nobud bo‘ladi.
Hayvonlarning sezuvchanligi. Endemik toshmali tif bilan kemi-
ruvchilar, asosan, sichqonlar va kalamushlar kasallanadi. Laboratoriya
hayvonlaridan dengiz cho‘chqachalari sezuvchan. Material ularning
qorin bo‘shlig‘iga yuborilganda periorxit yuzaga keladi.
Infeksiya manbayi. Endemik toshmali tif — zoonoz infeksiyadir.
Òabiatda infeksiya manbayi bo‘lib kalamushlar va sichqonlar hisoblanadi.
Òarqalish yo‘llari. Òransmissiv, alimentar, bilvosita aloqa yo‘llari
orqali tarqaladi. Òashuvchisi bo‘lib kalamush va kanalar hisoblanadi.
Patogenezi.  Endemik  toshmali  tif  qonli  infeksiyadir.  Uning
patogenezi epidemik toshmali tifnikiga o‘xshashdir. Klinik belgilari
va  kasallik  ancha  yengil  o‘tadi.  Kasallik  isitma  va  toshma  toshish
bilan tavsiflanadi. Kasallik endemik xarakterga ega.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng mustahkam antimikrob va antitok-
sik immunitet hosil bo‘ladi.
Profilaktikasi.  Kemiruvchilarga  qarshi  kurashish  va  sanitar-gi-
giyenik  sharoitlarni  yaxshilashdan  iboratdir.  Maxsus  profilaktikasi
maqsadida o‘lik Muzer rikketsiyasini saqlovchi vaksinadan foydalaniladi.
Davosi. Òetratsiklin qatoriga tegishli antibiotiklar bilan davolanadi.
1. Endemik toshmali tifning infeksiya manbayi va tarqalish yo‘lini
bilasizmi?
2. Endemik toshmali tif kasalligining oldini olish maqsadida qanday
ishlar olib boriladi?
EPIDEMIK VA ENDEMIK ÒOSHMALI ÒIF DIAGNOSÒIKASI
ÒEKSHIRISH MAÒERIALI
ÒEKSHIRISH USULLARI
Qon.
1. Serologik: a) komplement
bog‘lanish reaksiyasi; b) agglu-
tinatsiya reaksiyasi; d) bevosita
gemagglutinatsiya  reaksiyasi;
e) toksinlarni  neytrallash reak
siyasi;  f)  immunoluminessent
usul  qo‘llaniladi.
Bemor venasidan 5—7 ml qon 2. Biologik usul.
steril probirkaga olinadi.
?
Nazorat  uchun  savollar

308
Serologik  usul
Komplement bog‘lanish reaksiyasi. Bemordan olingan qonning
zardobi ajratib olinadi, parallel holda 2 ta antigen — Provatsek va
Muzer rikketsiyalari bilan reaksiya qo‘yiladi. Bu reaksiya epidemik va
endemik toshmali tifni farqlashda qo‘llaniladi. Umumiy sxema asosida
bemor qon zardobi 1:10 dan 1:640 gacha suyultiriladi. 1:100 va undan
yuqori  suyultirish  darajalarida  eritrotsitlar  cho‘kma  bersa,  reaksiya
musbat deyiladi.
Agglutinatsiya reaksiyasi (AR). Òoshmali tifni Brill kasalligidan
farqlash  uchun  agglutinatsiya  reaksiyasi  qo‘yiladi.  Diagnostikum
sifatida Provatsek rikketsiyasi va OX
19
 o‘lik kulturasi qo‘llaniladi. Brill
kasalligida o‘lik protey kulturasi bilan Veyl-Feliks reaksiyasi manfiy
bo‘ladi.
Bundan tashqari, Brill va epidemik toshmali tifni farqlash uchun
quyidagi usul ham qo‘llaniladi. Buning uchun bemor qon zardobi
sistin  bilan  tozalanadi,  chunki  epidemik  toshmali  tifda  7  antitelo
hosil bo‘ladi va  u sistin ta’sirida tez parchalanadi.
Brill kasalligida esa 19 antitelo hosil bo‘ladi va u sistin ta’sirida
parchalanmaydi. Kengaytirilgan hajmda agglutinatsiya reaksiyasi
qo‘yiladi. Birinchi qatorga sistin bilan tozalangan va ikkinchi qa-
torga tozalanmagan qon zardobi suyultirib solinadi. Brill kasalli-
gida ikkala qatorda ham reaksiya musbat bo‘ladi. Epidemik toshmali
tifda birinchi qatorda reaksiya musbat, ikkinchi qatorda esa manfiy
bo‘ladi.
Bevosita gemagglutinatsiya reaksiyasi. Bemor qon zardobi 1:25
dan  1:1600  gacha  suyultiriladi.  Diagnostikum  sifatida  Provatsek
eritrotsitlar  diagnostikumi  qo‘llaniladi.  Bemorning  qon  zardobida
antitelo  bo‘lsa,  1:100  nisbatda  eritrotsitlar  soyabonsimon  cho‘kma
hosil qiladi. Reaksiya qayta qo‘yilganda, titri ortib boradi.
Biologik  usul
Epidemik va endemik toshmali tifni farqlash uchun biologik usul
ham qo‘llaniladi. Buning uchun dengiz cho‘chqachasining erkagiga
tekshirish materiali yuboriladi. Agar tekshirish materialida epidemik
toshmali  tif  qo‘zg‘atuvchisi  bo‘lsa,  dengiz  cho‘chqachalarining
harorati ko‘tariladi.
Agar tekshirish materialida endemik toshmali tif qo‘zg‘atuvchisi
bo‘lsa, dengiz cho‘chqachalarida periorxit (tuxumdonning yallig‘la-
nishi) yuzaga keladi.

309
1. Epidemik va endemik toshmali tifni farqlashda, qanday serologik
reaksiyalardan foydalaniladi?
2. Epidemik  toshmali  tifni  Brill  kasalligidan  farqlashda  qanday
serologik reaksiyadan foydalaniladi?
Xlamidiyalarga  umumiy  xarakteristika
Morfobiologik  xossalari,  strukturasi  to‘liq  o‘rganilgandan  so‘ng
xlamidiyalar  bakteriyalar  qatoriga  kiritildi.  Xlamidiyalar  —  odam-
larga  xos  bo‘lgan  (antroponoz)  yuqumli  kasalliklar  guruhi  bo‘lib,
Chlamidiaceae oilasiga bitta Chlamidia urug‘i kiritilgan, hujayra qo-
big‘i Grammanfiy bakteriyalarga o‘xshab ketadi, lekin ular peptido-
glikogenlardan  mahrum,  Romanovskiy-Gimza  va  Gram  usullarida
bo‘yab o‘rganiladi. Xlamidiyalar mayda Grammanfiy kokklar shak-
lida bo‘lib, prokariotlarga xos bakteriyalarga o‘xshab ketadi. Morfo-
logik  va  biologik  xossalari  jihatidan  ikki  xil  yashash  shakliga  ega,
elementar va retikular tanachalar sifatida ifodalanadi. Xlamidiyalar
24—48 soatda ko‘payadi, odatda, hujayralar ichida va tashqarisida
yashashga moslashgan. Shu bilan birga ularning patogenlik xususiyat-
lari ham bir-biridan farq qiladi.
Antigenlik  xossasiga  ko‘ra  barcha  xlamidiyalar  o‘ta  murakkab
hisoblanadi, ular yuza urug‘iga xos hamda tashqi membrana oqsilidan
iborat  antigenlardir.  Maxsus  serovarlarini  neytrallovchi  antitelolar
bilan turga xos antigen determinantlarini aniqlash mumkin.
Xlamidiyalar obligat parazit, sun’iy oziqa muhitlarida o‘smaydi,
faqat tirik kultura to‘qimalarida va tovuq embrionining sariqlik xal-
tachasida o‘stirish mumkin.
Barcha xlamidiyalar patogen hisoblanadi, lekin ularning viru-
lentligi hujayra yuzasida joylashgan antigenlarga bog‘liq, shuning
hisobiga makroorganizm hujayralari qarshiligi bartaraf qilinadi.
Xlamidiyalar ekzo va endotoksin ajratadi. Endotoksinlar xususiyat-
lari bo‘yicha Grammanfiy bakteriyalar toksinlariga o‘xshab ketadi,
ekzotoksinlar esa termolabil hisoblanadi. Ekzotoksinni tajriba tari-
qasida oq sichqonlar qon tomiriga yuborilganida, ularni o‘ldiradi.
Antroponoz  xlamidiyalar  polimorf  klinik  belgilari  bilan  ke-
chuvchi, odam organizmigagina xos bo‘lgan yuqumli kasalliklardir.
Qo‘zg‘atuvchi C.trachomatis uch guruhga ajratiladi:
— birinchi guruhga traxoma tarqalishi bo‘yicha endemik hisob-
langan hududlarda doimo aylanib yuruvchi, ko‘zdan ko‘zga yuqishi
bilan kechadigan xlamidiyalar kiradi;
?
Nazorat  uchun  savollar

310
—  ikkinchi  guruhga  esa,  jinsiy  organlar  shilliq  qavatlarining
epitelial hujayralarida yashashga moslashgan xlamidiyalar kiritilgan.
Ular odamdan odamga jinsiy yo‘l orqali yuqadi va urogenital infek-
siyalarni keltirib chiqaradi;
— uchinchi guruhga jinsiy yo‘l orqali yuqadigan va limfotropizm
bilan xarakterlanuvchi tanosil limfogranulemalari kiradi.
Odatda, C.trachomatisning va boshqa xil antroponoz xlamidiya
qo‘zg‘atuvchilarining manbalari ayollar jinsiy organlari hisoblanadi.
Jinsiy  organlarda  yashashga  moslashgan  xlamidiyalar  urogenital
patologik shikastlanishlar bilan bir qatorda oftalmoxlamidioz qo‘z-
g‘atuvchilari ko‘rinishida ham namoyon bo‘la oladi.
Tibbiy alomatda oftalmoxlamidiozlarning turlicha klinik ko‘rinishlari
traxoma va konyunktivit deb ataladi. Kasallikning bu shakllari qo‘zg‘atuv-
chining jinsiy organlardan ko‘zga o‘tishi tufayli kelib chiqadi. Traxo-
maning keng tarqalgan hududlarda qo‘zg‘atuvchi ko‘zdan ko‘zga o‘tib
tarqaladi va aylanish faolligi yuqori virulentlik variantlari shakllanadi.
Davosida antibiotik va sulfanilamid preparatlari beriladi. Kasallikka
qarshi qaratilgan chora-tadbirlar bemor va tashuvchilarni vaqtida aniqlash
hamda davolash, jinsiy yo‘l bilan yuqishning oldini olishda shaxsiy
ehtiyot choralarini qo‘llash, to‘g‘ri va sog‘lom turmush tarzini tashkil
etish, dispanser nazoratini tashkil etish, ish va uy sharoitlarini sog‘lom-
lashtirish, aholining turmush va madaniy darajasini oshirishdan iborat.
1. Xlamidiyalar morfologiyasini bayon eting.
2. Xlamidiyalarning antigånlik xossasini aytib båring.
3. Xlamidiyalarning kultural xususiyati qanday?
4. Xlamidiya qo‘zg‘atuvchilarining guruhlarini aytib o‘ting.
5. Antroponoz xlamidiyalarning infåksiya manbayi, tarqalish yo‘li va
kåltirib chiqaradigan kasalliklari qanday?
Mikoplazmalarga  umumiy  xarakteristika
Mikoplazmalar  juda  mayda  mikroorganizmlar  bo‘lib,  ularning
hujayra devori bo‘lmaydi. Mikoplazmalar oval, cho‘zinchoq va sferik
shaklda bo‘lib, kattaligi 0,2—0,3 mkm. Mikoplazmalarning T-shtamm-
lari o‘zidan ureaza fermentini ajratish xususiyatiga ega. U mochevi-
nani ammiak hamda karbonat angidridga parchalaydi. Bunday xusu-
siyat barcha mikroorganizmlar ichida T-shtammiga xos. Shuning
uchun hozirgi kunda bu shtamm alohida ureoplazma avlodiga kiradi.
Ureoplazma Urealyticum deb nomlanadi.
?
Nazorat  uchun  savollar

311
Mikoplazmalarning ko‘pchilik turlari fakultativ anaerob, ular sun’iy
oziqa  muhitlarga  oqsil,  fosfolipid,  musin,  purin  va  pirimidin
qo‘shilganda yaxshi o‘sadi. Suyuq va yarim suyuq oziqa muhitlarida
ko‘payadi.  Zich  oziqa  muhitlarida  chetlari  notekis  R-shaklidagi
koloniya hosil qiladi, koloniyalar 3–5 kun termostatda saqlangandan
so‘ng yiriklashib, kattaligi 1,5–2 mkm ga yetadi. Qonli agarda kolo-
niya  atrofida  gemoliz  zonasini  hosil  qiladi.  Mikoplazmalar  tovuq
embrionining xorion allantois bo‘shlig‘ida ham ko‘payadi.
Mikoplazmalarni  45—55°C  da  qizdirilganda  15—20  daqiqadan
so‘ng, dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida tezda o‘ladi. Quritish,
ultratovush va boshqa fizik omillar ta’siriga chidamsiz, lekin penitsil-
lin, ampitsillin, sefalosporin va boshqa antibiotiklarga ancha chidamli.
Patogen  mikoplazmalar  nafas  a’zolarini,  yurak-tomir,  siydik-ta-
nosil va markaziy nerv sistemalarini shikastlaydi. Mikoplazmalar odam-
larda rinit, bronxit, bronxiolit, krupoz va ayrim vaqtlarda zotiljam
qo‘zg‘atadi. Bu kasallik bilan 3—7 yoshdagi bolalar kasallanadi. Infeksiya
manbayi bemor, havo-tomchi orqali va bemor bilan uzoq vaqt mulo-
qotda bo‘lganda yuqadi. Mikoplazmalar odam organizmiga tushgach,
traxeya, bronxlarning epiteliysiga yopishadi va alveolotsitlarga kirib,
ular sitoplazmasida ko‘payadi va mikrokoloniyalarni hosil qiladi, so‘ng
qonga o‘tib, qon bilan butun organizmga tarqaladi. Bolalarda nafas
a’zolarini jarohatlash bilan birga jigar, me’da-ichak sistemasi, quloq-
burun-tomoqlarda o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Mikoplazmalar qo‘zg‘a-
tadigan kasallik uzoq davom etadi va turli asoratlarni keltirib chiqaradi.
Kasallikdan so‘ng immunitet hosil bo‘lmaydi, kasallikning immu-
nitetida odam organizmining chidamliligi muhim rol o‘ynaydi.
Bemorlarni davolashda ta’sir doirasi keng antibiotiklardan foy-
dalaniladi. Kasallikning oldini olishda bemorlarni vaqtida aniqlab,
ularni alohida xonaga yotqiziladi va profilaktik choralar ko‘riladi.
Aholi orasida sanitariya-maorif ishlarini olib borish lozim.
1. Mikoplazmalar qanday morfologik xususiyatga ega?
2. Mikoplazmalarning kultural xossasini bilasizmi?
3. Mikoplazmalar chidamliligi qanday?
Zamburug‘larga  umumiy  xarakteristika
XIX asr boshlariga kelib olimlar qushlar, hayvonlar va odamlar
organizmidagi patologik materiallardan zamburug‘larni topa bosh-
ladilar. Y.L. Shenlayn 1839-yili fas yoki kal kasalligining qo‘zg‘atuv-
chisi Achorion schoenleinii ni, Sh.Îben og‘iz shilliq qavatidagi oqa-
?
Nazorat  uchun  savollar

312
rish kasalligini, B. Langenbek og‘iz burchaklaridagi yarani aniqladi
va ularning qo‘zg‘atuvchisi Candida albicans ekanligini isbotladilar
va bu kasalliklarni mikoz deb atadilar.
Keyinchalik mikozlar butun dunyo olimlari va shifokorlarning
e’tiborini  o‘ziga  jalb  etdi.  Tibbiyot  mikologiyasining  asoschilari
N.B. Sorokin, G.A. Nadson, O.N. Podvisotskaya, A.N. Araviyskiy,
A.M. Ariyevich, P.N. Kashkin va ularning shogirdlari hisoblanadi.
XX asrning ikkinchi yarmida zamburug‘lar morfologiyasi, patogen-
lik xususiyati chuqur o‘rganildi. Hozirgi vaqtda zamburug‘larning
100 dan ortiq turlari mavjud.
Zamburug‘lar katta eukariotlar olamiga kiradi, bu, o‘z navba-
tida, ikkita mustaqil Mycota zamburug‘lar olamiga, ular ikkita bo‘-
limga: Myxomycota va haqiqiy Eumycota zamburug‘lariga ajraladi,
bular  ham,  o‘z  navbatida,  anamorf  (jinssiz)  va  telemorf  (jinsiy)
rivojlanish,  bosqichlariga  ko‘ra  yettita  sinfga:  Chytridiomycetes,
Hyphochytridiomycetes, Oomycetes, Zygomycetes, Ascomycetes, Basidio-
mycetes va Deuteromyceteslarga bo‘linadi.
Zamburug‘lar  yosh  kulturasi  dumaloq,  tuxumsimon,  yetilgan
hujayrasi  noksimon,  duksimon  va  amyobasimon  shaklda  bo‘ladi.
Zamburug‘lar  tuzilishi  suv  o‘tlariga  o‘xshash  bo‘lib,  ajralib  turadi,
bir necha yadro, hujayra devori va sitoplazmatik pardadan iborat.
Zamburug‘lar  spora  hosil  qilib,  bo‘linib,  kurtaklanib  va  o‘sib
ko‘payadi. Qulay sharoitda spiralar o‘sib naychalar hosil qiladi, ular
uzayib iplar (giflar)ga aylanadi. Keyinchalik giflarda ko‘ndalang to‘-
siq pardalar, ya’ni septalar hosil bo‘ladi. Bular yuksak zamburug‘-
larda  bo‘lib,  septali  giflar  deyiladi.  Sodda  zamburug‘lar  giflarida
septalar  bo‘lmaydi,  shuning  uchun  ularni  septasiz  giflar  deyiladi.
Spora hosil qilish faqat ko‘payish vazifasini bajaribgina qolmay, balki
zamburug‘larning tashqi muhitda tarqalishiga ham sabab bo‘ladi.
Zamburug‘larning spora hosil qiluvchi qismi sporaforalar deyi-
ladi. Sporalar tashqi va ichki bo‘ladi. Tashqi sporalar ekzosporalar
yoki konidiya, ichki sporalar endosporalar deb ataladi.
Zamburug‘lar,  xlorofillsiz  aerob  yoki  fakultativ  anaerob  bo‘lib,
aerob sharoitda, Saburo, Chapek-Doks, suyuq suslo yoki suslo-agarda,
ya’ni pH 6,0—6,5 bo‘lgan oziqa muhitlarda 22—37°C haroratda yaxshi
o‘sadi, patogen zamburug‘lar pH 3—10 bo‘lgan muhitlarda ham o‘sishi
mumkin va ularning o‘sishiga qo‘shimcha o‘stiruvchi omillar zarur.
Patogen zamburug‘lar agarli muhitda to‘rt xil koloniya hosil qiladi:
1. Teriga o‘xshash, silliq, qattiq;
2. Paxtaga o‘xshash momiqsimon, g‘ovak;
3. Duxobaga  o‘xshash  tukli,  kalta,  juda  ko‘p  mitseliylar  bilan
qoplangan;

313
4. Mo‘rt, pardasimon, tez sinadigan, karton yoki un sepilganga
o‘xshash.
Zamburug‘larning  ko‘p  turlari  suyuq  muhit  yuzasida  parda,
probirka tubi yoki devorida esa, namatga o‘xshash cho‘kma hosil qiladi.
Ular  oq,  sariq,  jigarrang,  qora,  havorang,  yashil,  qizil,  malinaga
o‘xshash va boshqa rangdagi pigmentlarni hosil qiladi, lekin patologik
materialdagi zamburug‘larning ko‘pchiligi pigment hosil qilmaydi.
Patogen zamburug‘larning ayrimlari ekzotoksin, ko‘pgina turlari
esa kuchli toksinlarni hosil qiladi.
Zamburug‘lar qo‘zg‘atadigan kasalliklar — mikozlarda patogen
zamburug‘lar  sporasi  yoki  mitseliyning  bir  qismi  qulay  sharoitda
to‘qimaga tushib, uning ichiga kirib ko‘payadi. Kasallikning yashirin
davri bir necha kundan bir necha oygacha bo‘lishi mumkin. Asosan,
teri, soch tolalari, tirnoq shikastlanadi — dermatomikozlar; o‘pka
jarohatlanganda  —  kandidoz,  blastomikoz,  mog‘orli  mikozlar;
shilliq  qavat  shikastlanganda  —  kandidoz,  rinosporidoz;  limfoid,
makrofagal tizim va ichki a’zolar jarohatlanganda — gistoplazmoz,
limfa bezlarida va terida — sporotrixoz kasalliklari kelib chiqadi. Ay-
rim mikozlarda badan va ichki a’zolar shikastlanib, butun organizmga
tarqaladi.
Zamburug‘ kasalliklarining paydo bo‘lishida unga moyillik ham
muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun dermofitiya bilan, asosan,
maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar; chaqaloqlar va uch yosh-
gacha  bo‘lgan  bolalar  esa  ko‘pincha  kandidoz  bilan  og‘riydilar.
Zamburug‘  kasalliklarining  paydo  bo‘lishiga  gipo-  va  avitaminoz,
disbakterioz, ko‘p terlash, xavfli o‘sma, qon kasalliklari, OITS, turli
yaralar va surunkali kasalliklar, antibiotiklardan noto‘g‘ri foydalanish,
xromomikoz, sporotrixoz va boshqa omillar ham sababchi bo‘ladi.
Patogen zamburug‘lar keltirib chiqaradigan kasalliklar joylanishi,
patogenezi va klinik belgilariga ko‘ra to‘rt guruhga bo‘linadi.
Birinchi  guruhga  yuzaki  mikozlar  yoki  keratomikozlar  (rang-
barang temiratki), qora temiratki, kladosporioz, oq pyedra va qora
pyedra kiradi. Bu kasalliklarda soch va epidermisning muguz qatlami
jarohatlanadi.  Opportunistik  mikoz  qo‘zg‘atuvchilari  ham  shartli
patogen  zamburug‘lar  hisoblanadi.
Ikkinchi  guruhga  epidermomikozlar  kiradi,  bularda  epidermis,
sochlar, tirnoqlar shikastlanadi va bu dermatomikozlar deb ataladi.
Bularga oyoq panjasi epidermofitiyasi, rubromikoz, trixofitiya, mi-
kosporiya, faus va boshqalar kiradi.
Uchinchi  guruh  teri  osti  yoki  subkutan  mikozlar  (sporotrixoz,
xromomikoz, maduromikoz) kirib, ularda teri, teri osti kletchatkasi,
fassiya va suyaklar jarohatlanadi.

314
To‘rtinchi guruhga chuqur mikozlar (blastomikoz, gistoplazmoz,
kriptokokkoz,  koksidioidoz)  kiradi,  bularda  ichki  a’zo  va  turli
to‘qimalar shikastlanadi.
Kasallikning oldini olishda bemorlarni vaqtida aniqlash, ajratib
yo‘qotish,  kasallik  o‘choqlarida  dezinfeksiya  ishlarini  olib  borish,
sanitariya-gigiyenik qoidalarga amal qilish, teri va shilliq qavatlarni
jarohatlanishdan saqlash muhimdir. Zamburug‘lar bilan zararlangan
oziq-ovqatlarni iste’mol qilmaslik, aholi orasida sanitariya maorif ishlari
olib boriladi.
1. Zamburug‘larning kashf qilinish tarixini ayting.
2. Zamburug‘larning morfologiyasini bayon eting.
3. Zamburug‘larning kultural xossasini ayting.
4. Patogån zamburug‘lar kåltirib chiqaradigan kasalliklar qaysilar?
Bir hujayrali sodda patogen jonivorlarga
umumiy  xarakteristika
Sodda  bir  hujayralilar  bakteriya  va  zamburug‘larga  nisbatan
murakkab  tuzilishga  ega.  Ular  tanasining  sirtini  elastik  membrana
qoplab turadi, u pellikula deb nomlanadi. Pellikulalar aslida sitoplazma
membranasining  tashqi  yuzasida  hosil  bo‘ladi.  Sodda  bir  hujayrali
organizmlarning barchasi Protozoa olamiga, Animalia so‘nggi olamiga
kiritilgan bo‘lib, ular beshta tipga ajratilgan. Odamlar uchun ularning
uchtasi — Sarcomastigophora, Sporozoa va Giliophora patogen hisoblanadi.
Sodda  jonivorlar  hujayrasi  mustaqil  bo‘lib,  tirik  organizmning
barcha funksiyasini bajaradi. Bir hujayrali sodda jonivorlarning kattaligi
3—150  mkm.  Ularning  soxta  oyoqlari,  xivchinlari  va  qisqaruvchi
vakuolalari bo‘lib, nafas olish va karbonat angidrid ajratishni boshqaradi.
Bir  hujayrali  sodda  jonivorlar  eukariotlarga  kiradi,  ular  ko‘p
hujayrali  hayvonlar  hujayrasiga  o‘xshaydi.  Ularning  atrofi  mem-
brana  bilan  o‘ralgan,  bir  yoki  bir  nechta  yadro,  yadro  suyuqligi,
xromatin va yadrochalari bor. Sodda jonivorlar sitoplazmasida ko‘p
hujayrali  hayvonlar  hujayrasiga  xos  bo‘lgan  sitoplazmatik  to‘r,
ribosomalar,  mitoxondriya,  Golji  apparati,  lizosoma,  vakuolalar
bor. Ko‘pgina bir hujayrali sodda jonivorlar oddiy soxta oyoqlari
bilan amyobaga o‘xshash harakatlanadi. Ayrimlari esa xivchin va
kiprikchalar bilan harakat qiladi. Bir hujayrali sodda jonivorlar od-
diy bo‘linish orqali, jinsiy va jinssiz yo‘l bilan ko‘payadi. Amyoba,
lambliya va balantidiylar sista hosil qiladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

315
Bir  hujayrali  sodda  jonivorlarning  vegetativ  shakli  va  patogen
turlari tashqi muhitga, fizik va kimyoviy omillar ta’siriga chidamsiz.
Lekin  entoamyoba,  lambliya,  balantidiylarning  sistalari  o‘zining
asosiy biologik xususiyatlarini saqlab, uzoq vaqt yashaydi. Patogen
bir  hujayrali  sodda  jonivorlarga  —  leyshmanioz,  tripanosomoz,
trixomonoz,  lamblioz,  amyobiaz,  bezgak,  toksoplazmoz,  balanti-
diaz qo‘zg‘atuvchilari kiradi.
1. Sodda jonivorlar qanday morfologiyaga ega?
2. Sodda jonivorlarning bo‘linib ko‘payish usulini bayon eting.
3. Sodda jonivorlar chidamliligini aytib o‘ting.
4. Sodda jonivorlar qanday kasalliklarni kåltirib chiqaradi?
39-bob.
 
VIRUSLAR
Virusli  kasalliklar  juda  qadim  zamondan  ma’lum  bo‘lsa-da,
virusologiya alohida fan sifatida XIX asr oxirlaridan rivojlana boshladi.
1892-yilda rus botanik olimi D.I. Ivanovskiy tamaki barglari-
ning mozaik kasalligini o‘rganayotganida bu kasallikni bakteriologik
filtrlaridan ham o‘tib ketadigan juda mayda mikroorganizmlar kel-
tirib chiqarishini aniqladi. Bu mikroorganizmlar filtrlanuvchi virus-
lar  (lotin.  virus  —  zahar)  nomini  oldi.  Keyinchalik  bakteriologik
filtrlardan  oquvchi  boshqa  mikroorganizmlar  ham  aniqlanadi  va
shundan so‘ng filtrlanuvchi barcha viruslarni «viruslar», deb umumiy
nom bilan atala boshlandi.
Viruslarni  o‘rganishda  ko‘pgina  tekshirishlar  va  munozaralar
bo‘lib  o‘tgan.  Ayrim  olimlar  ularni  hujayrasiz  parazit,  tirik  mik-
roorganizmlarning avlodi desalar, boshqalari bu hujayrali mikroor-
ganizmlarning evolutsion o‘zgarishi natijasida yuzaga kelgan, viruslar
hujayra  elementlaridan  ajralib  chiqqan  sistemalardir,  deb  taxmin
qilishgan. Viruslarni o‘rganishda M.A. Morozov, N.F. Gamaleya,
L.A. Zilber, M.P. Chumakov, A.A. Smorodinsev, V.M. Jdanov va
boshqa olimlar  katta hissa qo‘shishgan.
Viruslar — tirik materiyaning hujayrasiz shakldagi mavjudoti. Ular
juda ham mayda  mikroorganizmlardir. V.M. Jdanov viruslar bilan
o‘rta kattalikdagi bakteriyalarni fil bilan sichqonga solishtiradi. Viruslar
elektron mikroskop yaratilganidan so‘ng to‘liq o‘rganila boshlandi.
Hozirgi  vaqtda  viruslar  kimyoviy,  fizik,  molekular-biologik,
immunobiologik va genetik usullarda o‘rganilmoqda. Viruslar olami
?
Nazorat  uchun  savollar

316
odamlarni,  hayvonlarni,  qurt-qumursqalarni,  bakteriyalarni  va
o‘simliklarni zararlovchi virusga bo‘linadi. Viruslar biologik xossasi va
shakliga ko‘ra turlicha bo‘lsa ham, ular umumiy tuzilishga egadirlar.
Yetilgan viruslar «virionlar» deyiladi.
Mikroorganizmlar bir vaqtning o‘zida DNK va RNKni saqlasa,
virion esa faqat bitta DNK yoki RNK, nuklein kislotasini saqlaydi.
Viruslarda nuklein kislotasi bitta yoki ikkita iðli bo‘ladi. RNK saqlovchi
viruslarning asosi bitta. DNK saqlovchi viruslar esa ikkita iðchadan
iborat  bo‘ladi.  Òarkibidagi  nuklein  kislotasiga  ko‘ra  viruslar  RNK
saqlovchi  va  DNK  saqlovchi  viruslarga  bo‘linadi.  DNK  saqlovchi
viruslarga 5 ta, RNK saqlovchi viruslarga 19 ta oila kiradi.
Bu yerda odam uchun patogen bo‘lgan ayrim viruslargina ko‘rsatildi
(32-jadval).
32-jadval
Viruslarning  tasnifi
Virion tuzilishi. Virion markazida nuklein kislotasi joylashgan, u
kapsid (yunon. kapsa — quti) bilan o‘ralgan.
Kapsid  oqsil  tabiatli  kapsomerlardan  tashkil  topgan.  Nuklein
kislotasi bilan kapsid birgalikda nukleokapsid, deb ataladi. Yetilgan
a
li
O
i
r
a
ll
i
k
a
v
i
r
a
l
o
z
’
a
a
li
O
r
a
l
s
u
r
i
v
i
h
c
v
o
l
q
a
s
K
N
D
r
a
l
s
u
r
i
v
s
k
o
P
o
n
e
d
A
s
u
r
i
v
r
a
l
s
e
p
r
e
G
r
a
l
s
u
r
i
v
i
s
u
r
i
v
k
a
h
c
e
h
c
n
i
h
C
i
s
u
r
i
v
k
a
h
c
e
h
c
n
i
h
C
)
ð
it
o
r
e
s
4
3
(
i
s
u
r
i
v
o
n
e
d
a
m
a
d
O
i
s
u
r
i
v
s
e
p
r
e
g
y
i
d
d
O
i
s
u
r
i
v
k
a
h
c
e
h
c
v
u
S
i
h
c
v
o
l
q
a
s
K
Í
Ð
r
a
l
s
u
r
i
v
a
n
r
o
k
i
P
r
a
l
s
u
r
i
v
a
g
o
T
r
a
l
s
u
r
i
v
o
s
k
i
m
o
t
p
O
r
a
l
s
u
r
i
v
o
s
k
i
m
a
r
a
P
r
a
l
s
u
r
i
v
o
d
b
a
R
r
a
l
s
u
r
i
v
:i
s
u
r
i
v
ti
l
e
y
i
m
o
il
o
P
i
r
a
l
s
u
r
i
v
O
H
S
E
a
v
i
k
a
s
k
o
K
i
s
u
r
i
v
it
il
a
f
e
s
n
e
a
n
a
K
i
s
u
r
i
v
a
m
ti
s
i
q
i
r
a
S
i
s
u
r
i
v
i
s
a
m
ti
s
i
k
i
g
a
r
r
o
m
e
g
k
s
m
O
i
s
u
r
i
v
p
ð
i
r
G
-
r
a
l
a
q
h
s
o
b
a
v
q
i
m
a
z
i
q
,i
k
p
e
t
,
p
ð
i
r
g
a
r
a
P
i
r
a
l
s
u
r
i
v
g
n
i
n
i
s
u
r
i
v
h
s
i
r
u
t
u
Q
n
a
g
i
d
y
a
m
n
a
l
a
y
i
s
t
a
k
if
i
s
s
a
l
K
r
a
l
s
u
r
i
v
ti
t
a
p
e
G
i
s
u
r
i
v

317
viruslar  kimyoviy  tuzilishiga  ko‘ra  nukleokapsiddan  tashkil  topgan
bo‘lib,  atrofida  kapsomer  joylashadi  va  bunday  hollarda  viruslar
tayoqchasimon shaklda ko‘rinadi.
Faglar simmetriyaning murakkab turiga ega bo‘lib, uning  bosh
qismi kubsimon, dum qismi esa tayoqchasimon shaklga ega (sperma-
tozoid shaklda). Yanada murakkabroq tuzilishga ega bo‘lgan ayrim
viruslar peplos deb nomlanuvchi qobiqdan iborat. Bu qobiq viruslar
xo‘jayini hujayrasidan ajralib chiqqanida hosil bo‘ladi. Virus kapsidi
xo‘jayini  hujayrasining  sitoplazmatik  membranasi  ichki  qavatida
o‘ralib,  bitta  yoki  bir  nechta  super  kapsid  qobig‘ini  hosil  qiladi.
Bunday  qobiqni  faqat  ayrim  viruslar,  masalan,  quturish,  gerpes,
ensefalit viruslarigina saqlaydi. Bu qobiq fosfoliðidlar saqlaydi va
ular efir ta’sirida parchalanadi.
Ayrim  viruslarning  tashqi  yog‘li  qavatidan  tikanga  o‘xshash
kapsomerlar chiqib turadi (bu tikanlar o‘tmas) va ularni peplomerlar
(masalan,  griðp  virusi)  deyiladi.  Nuklein  kislotasi  nasl  belgilarini
uzatuvchi  bo‘lib  hisoblanadi,  kapsid  va  tashqi  qobiq  esa  himoya
funksiyasini bajaradi. Bundan tashqari, ular virusning hujayra ichiga
kirishiga yordam beradi.
Viruslarning o‘lchami. Viruslar nanometrlarda o‘lchanadi. Ularning
o‘lchami 15—20 dan 350—400 nm.gacha boradi.
Viruslarning  katta-kichikligini  o‘lchash  usullari:  1)  teshiklari
ma’lum bo‘lgan bakteriologik filtrlarda filtrlash usuli; 2) ultrasentrifu-
galash (yirik viruslar tez cho‘kadi); 3) elektron mikroskopda suratga
olish  usuli.
Viruslarning kimyoviy tarkibi. Viruslarda DNK va RNK tuzilishi
va miqdori turlichadir. DNKning molekular massasi 1—10
6
 dan
1,6—10
8
 gacha, RNKda 2—10
6
 dan 9,0—10
6
 gacha bo‘ladi.
Virionlarda oqsillar kam miqdorda bo‘lib, ular 16—20 ta amino-
kislotadan  tashkil  topgan.  Kapsid  oqsilidan  tashqari,  nuklein  kis-
lotasi bilan bog‘lanuvchi ichki oqsil ham mavjud. Oqsillar viruslar-
ning antigenlik xossasini namoyon qiladi. Shuningdek, poliðeptid
zanjiri zich joylashganligi sababli u viruslarni xo‘jayinning hujayra
fermentlaridan himoyalab turadi.
Murakkab  virionlarning  tashqi  qobig‘ida  yog‘lar  va  uglevodlar
aniqlangan.  Yog‘  va  uglevod  manbayi  bo‘lib,  hujayra  qobig‘i  hi-
soblanadi. Ayrim viruslar tarkibiga kiruvchi polisaxaridlar eritrotsit-
larni agglutinatsiyaga uchratish xossasiga egadirlar.
Viruslarning fermentlari. Viruslar o‘zlarining metabolizmiga (modda
almashinish) ega emas va shuning uchun ham modda almashinuvida
ishtirok etadigan fermentlarga muhtojligi yo‘q. Lekin ayrim viruslarda
fermentlar  borligi  aniqlangan  bo‘lib,  ular  viruslarning  xo‘jayin

318
hujayrasiga  kirishida  yordamlashadi.  Masalan,  A  griðp  virusidagi
neraminidaza,  hayvon  hujayrasi  qobig‘ida  saqlanadigan  neytramin
kislotasini  parchalash  xossasiga  ega.  Faglarida  hujayra  qobig‘ini
parchalovchi lizotsim, fosfataza va boshqa fermentlar aniqlangan.
Virus  antigenlarini  aniqlash.  Virus  antigenlarini  kasallangan
xo‘jayin hujayrasida immunofluoressensiya usulida aniqlash mum-
kin. Bunda viruslar bilan kasallangan xo‘jayin hujayrasiga maxsus
immun luminessentlovchi zardob bilan ishlov beriladi. Luminessent
mikroskop  ostida  qaralganda  hujayraning  viruslar  to‘plangan  qis-
mida yorug‘lik ajralayotgani kuzatiladi. Viruslar turini esa ishlov be-
rilgan zardobga qarab aniqlanadi.
Viruslarning  hujayra  bilan  o‘zaro  ta’siri.  Bu  jarayon  bir  necha
davrda kechadi.
I davr. Virus va hujayra retseptorlari hisobiga adsorbsiya ja-
rayoni boshlanadi. Murakkab virionlarda retseptorlar qobiq yuzasida
tikanga o‘xshab (griðp virusi), oddiy virionlarda esa kapsid yuzasida
joylashgan  bo‘ladi.
II davr. Virusning xo‘jayin hujayrasiga kirishi. Bu turli viruslarda
turlicha  o‘tadi.  Masalan,  ayrim  faglar  o‘zlarining  o‘simtalari  bilan
hujayra qobig‘ini zararlaydi va nuklein kislotasini hujayra ichiga ki-
ritib yuboradi. Boshqa viruslar xo‘jayin hujayrasiga vakuola yorda-
mida tortilish yo‘li bilan kiradi, ya’ni virus kirayotgan joyning hu-
jayra qobig‘ida chuqurcha hosil bo‘ladi. So‘ngra chuqurchaning chet-
lari birikadi va virus hujayra ichida qoladi. Bunday tortilish yo‘lini
viropeksis deyiladi.
III davr. «Virusni yechintirish» (dezintegratsiya). Nuklein kis-
lotasi o‘zini himoya qilib turuvchi oqsil qavatidan (qobiq va kapsid)
qutuladi. Yechinish jarayoni adsorbsiya vaqtida yoki virus hujayra ichiga
tushganda kechishi mumkin.
IV davr. Bu davrda nuklein kislotalarining replikatsiyasi  (nusxa
ko‘chirish) va viruslar oqsilining sintezlanishi boshlanadi. Bu davrda
xo‘jayin  hujayrasining DNK yoki RNKsi  ishtirok  etadi.
V davr. Virionni to‘plash. Bu jarayon viruslarning nuklein kislo-
tasi atrofida oqsil bo‘laklarining o‘zlaricha to‘planishi bilan o‘tadi.
Oqsillar sintezi virus nuklein kislotasining  sintezidan so‘ng bir necha
soat  yoki  daqiqa  oralig‘ida  boshlanishi  mumkin.  Ayrim  viruslarda
o‘zlaricha to‘planish sitoplazmada, boshqalarida xo‘jayinning yadro
hujayrasida yuzaga kelishi mumkin. Òashqi qobig‘i (peplos) doimo
sitoplazmada hosil bo‘ladi.
VI  davr.  Xo‘jayin  hujayrasidan  virionlar  uning  qobig‘i  orqali
siqib chiqariladi yoki ular xo‘jayin hujayrasida hosil bo‘ladigan teshik
orqali (bu holda xo‘jayin hujayrasi nobud bo‘ladi) chiqadi.

319
Virus va hujayraning o‘zaro ta’sir turlari
Birinchi turi — samarali infeksiya — xo‘jayin hujayrasida virion-
larning  yangidan  hosil  bo‘lishi  bilan  tavsiflanadi.  Ikkinchi  turi  —
abortiv infeksiya — nuklein kislotasi replikatsiyasining uzilishi bilan
kechadi. Uchinchi turi — xo‘jayin hujayrasida DNK nuklein kislota-
sining yaratilishi bilan tavsiflanadi. Bunda xo‘jayin hujayrasi va virus-
ning  birgalikda  yashash  shakli  (virogeniya)  yuzaga  keladi.  Bunday
holda virus va hujayra DNK replikatsiyasining sinxronligi ta’minla-
nadi. Faglarda esa bu jarayon lizogeniya deb yuritiladi.
Mikroskopik tekshirish. Ayrim virusli infeksiyalarda organizm hu-
jayra sitoplazmasi yoki yadrosida maxsus hujayra ichidagi tanacha-
lar, ya’ni kiritmalar (quturishda Babesh-Negri, chechakda Gvarniyeri
tanachalari) kuzatiladi va bu hol tashxisda katta ahamiyatga ega. Virus
bo‘laklari va tanacha — kiritmalarni sun’iy ravishda, maxsus usullarda
ishlov  berish  yordamida  kattalashtirib  mikroskop  immersion  siste-
masida o‘rganiladi. Mayda virionlar esa elektron mikroskop ostida
kuzatiladi. Hujayra ichidagi kiritmalar haqida turlicha nuqtayi na-
zarlar mavjud. Ayrim olimlar ularni viruslarning to‘planishi natijasi
desalar, boshqalari virusni hujayra ichiga kirishi natijasida hosil bo‘l-
gan reaksiya natijasidir, deb hisoblaydilar.
Viruslarning chidamliligi. Ko‘pgina viruslar yuqori harorat ta’si-
rida parchalanadi. Lekin ayrim viruslar, masalan, gepatit virusi yuqori
haroratga chidamlidir.
Past  haroratga  viruslar  sezuvchan  emas.  Quyoshning  ultrabi-
nafsha nurlari viruslarga parchalovchi ta’sir ko‘rsatadi. Quyoshning
tarqoq nurlari esa ularga kamroq ta’sir ko‘rsatadi. Viruslar glitseringa
chidamli bo‘lib, bu ularni glitserinda uzoq vaqt saqlanishiga imkon
yaratadi. Ular antibiotikka chidamli (viruslarni kultivatsiya qilishda
ularni  qo‘shimcha  mikrofloradan  ozod  qilish  uchun  antibiotiklar
bilan  ishlov  beriladi).
Ishqor, kislota va dezinfeksiyalovchi moddalar viruslarga ha-
lokatli ta’sir ko‘rsatadi. Lekin ayrim viruslar formalin ta’sirida parcha-
lansa ham immunogenlik xossasini saqlab qoladi. Bu vaziyat vaksinalar
olishda formalindan foydalanishga imkon beradi (quturishga qarshi
vaksina).
Patogenligi. Ayrim viruslarga sezuvchan hayvonlar katta doirani
tashkil etadi. Masalan, quturish  virusiga  ko‘p  hayvonlar  sezuvchan
bo‘ladi. Ayrim viruslar esa faqat bitta tur hayvonni zararlaydi. Masalan,
it toun virusi faqat itlarni zararlaydi. Shunday viruslar borki, hayvonlar
ularga umuman sezuvchan emas (masalan, qizamiq virusi).

320
Viruslarning tashqi muhitga chiqishi va tarqalishi
Bemor organizmidan poliomiyelit virusi va boshqa enteroviruslar
najas  bilan,  quturish  virusi  so‘lak  bilan,  griðp  virusi  va  boshqalar
nafas shilliq pardalari orqali tashqariga chiqadi. Viruslar havo-tomchi
(griðp,  chechak),  alimentar  (gepatit,  poliomiyelit),  bilvosita  aloqa
(quturish), transmissiv (ensefalit) yo‘llar bilan tarqaladi.
Viruslarni  undirish  usullari.  Viruslar  faqat  to‘qimalarda  o‘sadi.
Ular  tovuq  embrionida,  kultura  to‘qimalarida,  sezuvchan  hayvon
organizmida, bo‘g‘imoyoqlilar organizmida o‘stiriladi.
Viruslarni  o‘rganishning  dastlabki  davrida  olimlar  hayvonlarga
yuqtirib kuzatishgan. Lekin bu usul juda murakkab bo‘lib, ko‘pgina
viruslarga  esa  hayvonlar  sezuvchan  ham  emas  edi.  Virusologiya
rivojlanishida  ularni  tovuq  embrionida,  odam  va  hayvon  kultura
to‘qimalarida o‘stirish katta natijalar berdi.
Òovuq embrionini zararlash. Viruslar bilan zararlash uchun 7—
12 kunlik tovuq embrioni olinadi va u 37°C li termostatda qoldiriladi.
Havodagi namlik yetarli bo‘lishi uchun esa termostatga idishda suv quyiladi.
Òovuq embrionining tajribaga yaroqliligi embrionning harakat-
lanishi va xorion allantois qobig‘idagi qon tomirlarining ko‘rinishiga
qarab aniqlanadi. Buning uchun ovoskopdan foydalaniladi.
Òovuq  embrionining  quyidagi  qatlamlariga  zararli  materiallar
yuboriladi:
1)  xorion  allantois  qobig‘iga;
2)  allantois  bo‘shlig‘iga;
3) amniotik bo‘shlig‘iga;
4) sariqlik qopchasiga.
Òovuq  embrionini  zararlash  bokslarda,  steril  sharoitda,  steril
asboblar yordamida olib boriladi. Ishni boshlashdan avval tovuq em-
brioni ikki marta spirtga namlangan paxta bilan artib yuborilishi lozim.
Xorion allantois qobig‘ini zararlash. Òuxum spirt bilan zararsiz-
lantirilgandan  so‘ng  uning  to‘mtoq  qismining  po‘stlog‘i,  so‘ngra
po‘stloq  ostidagi  parda  olinadi  va  shunda  xorion  allantois  qobig‘i
ko‘rinadi. Zararli materialdan steril shpris yoki piðetka yordamida
0,1—0,2 ml olib, xorion allantois qobig‘iga yuboriladi. So‘ng tuxum
po‘stlog‘i yana yopilib, ustidan eritilgan parafin quyiladi.
Òuxumning  boshqa  butun  joyiga  unga  qanday  zararli  material
yuborilganligi oddiy qalamda yoziladi.
Amniotik bo‘shlig‘ini zararlash. Òuxum ovoskopga qo‘yilib, uning
yon  tomonidan  qon  tomirlari  kam  bo‘lgan  xorion  allantois  qavati
qatlam bilan belgilab olinadi. Òuxum gorizontal holatda zararsizlanti-
riladi. Maxsus steril nayza bilan uning po‘sti 2—3 mm chuqurlikda

321
teshiladi va shu teshik orqali steril shpris yordamida zararli material
amniotik bo‘shlig‘iga yuboriladi. Yuborilayotgan suyuqlik toshib ketmas-
ligi uchun tuxumni havo qopi tomonidan teshib qo‘yish lozim. Zararli
material yuborilgandan so‘ng har ikki teshik parafin bilan bekitiladi.
Allantois  bo‘shlig‘iga  yuborish.  Zararlash  qorong‘ilashtirilgan
boksda  olib  boriladi.  Òuxumning  havo  qatlami  belgilab  olinadi  va
zararsizlantiriladi. So‘ngra uning po‘stidan bo‘shliq ochib, steril shprisda
zararli material embrion tomon harakatlantiriladi. Agarda igna allan-
tois bo‘shlig‘iga yetgan bo‘lsa, embrion soyasi o‘z joyini o‘zgartiradi.
Zararli material yuborilgandan so‘ng teshik parafin bilan bekitiladi.
Virusning biologik xossasiga qarab zararlangan tuxumni saqlash
vaqti va harorati belgilanadi. Zararlangan tuxumni har kuni ovoskopga
qo‘yib, embrionning tirikligi tekshiriladi. Embrion birinchi kuniyoq
nobud  bo‘lsa,  u  zararli  material  yuborilayotganda  shikastlangan,
degan xulosaga kelinadi. Bunday tuxumlar tajribadan chetlashtiriladi.
Embrionning har bir qatlamini o‘rganish talab qilinadi. Buning
uchun material ma’lum tartibda to‘planadi. Dastlab  allantois suyuq-
ligi, so‘ngra amniotik suyuqligi piðetkada so‘rib olinadi, xorion al-
lantois qobig‘i, amniotik qobig‘i, embrion sariqlik qopchasi va shun-
dan so‘ng xorion allantois qobig‘i ajratiladi. Xorion allantois qobig‘i-
dagi  o‘zgarishlarning  tavsifiga  qarab  zararlangan  embrionda  virus
borligi aniqlanadi.
Gemagglutinatsiya faolligiga ega bo‘lmagan viruslar komplement
bog‘lanish reaksiyasi yordamida aniqlaniladi. Allantois yoki amniotik
suyuqlikda virusni aniqlash uchun gemagglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi.
Kultura  to‘qimalarida  undirish  usuli
Sezgir to‘qima kulturalarida viruslarni undirish uchun odam va
turli  xil  hayvonlar  to‘qimalaridan  foydalaniladi.  Birlamchi  triðsin-
langan  bir  qatlamli  kulturalar  va  organizmda  qaytadan  ishlangan
to‘qimalar yuborish amaliyotda keng qo‘llaniladi.
Bir qatlamli kultura to‘qimalar yassi shisha — matraslarda undiriladi.
Suyuq oziqa muhitning to‘qima suspenziyalari 37°C haroratda ma’lum
gistologik tuzilishga ega bo‘lgan «In vitro» to‘qima qatlamlari o‘zga-
rishiga (degeneratsiyaga) qarab viruslarning bor-yo‘qligi aniqlanadi.
Virus saqlovchi materialni unga mos bo‘lgan ma’lum turdagi zardobni
qo‘shib, viruslarning neytrallanishiga qarab aniqlash mumkin.
Bu usullar tekshirish natijalarini tezroq olishga yordam beradi va
ancha  tejamli  hisoblanadi.  Agar  viruslar  sitopatologik  o‘zgarishlar
keltirib chiqarmasa yoki tovuq embrionida o‘smasa, bunday hollarda
laboratoriya hayvonlarini zararlash usulidan foydalaniladi.

322
Viruslarni  undirish  uchun  qayta  ishlangan  to‘qimalardan  foy-
dalaniladi.  Bu  to‘qimalar  xavfli  o‘smalardan  olinadi.  Bir  qatlamli
to‘qimalar odam, tovuq, hayvon embrionlaridan olinadi. Bir qatlamli
to‘qimalar ularda viruslar undirish usulining oddiyligi va natijaning
osongina o‘qilishi bilan ustun turadi.
Òo‘qimalarning  organizmdan  tashqarida  rivojlanish  qobiliyati
ularning differensiyalanish darajasiga bog‘liq. Kamroq differensiya-
langan  to‘qimalar katta proliferatsiya (to‘qima elementlarining ko‘-
payishi) qobiliyatiga ega (masalan, biriktiruvchi, epitelial to‘qimalar).
Birlamchi  kultura  to‘qimalarini  tayyorlash  usulining  mohiyati
hujayralararo to‘qimalarni parchalash va ularni ajratib bir qatlamli
to‘qimalar hosil qilishdan iborat.
Òo‘qimalarni  ajratish,  asosan,  ularga  proteolitik  fermentlardan
triðsinni  ta’sir  ettirish  yo‘li  bilan  olib  boriladi.  Òriðsin  eritmasi  hu-
jayralarning bo‘linib, ko‘payish xususiyatini saqlab qolgan holda, ular-
ning ajralishini ta’minlaydi. Òo‘qimalar kulturasini o‘stirish uchun ma’lum
oziqa muhitlar kerak. Oziqa muhitlar tarkibi juda murakkab bo‘lib,
qator  ingrediyentlar  (aminokislota,  glukoza,  vitamin,  mineral  tuzlar,
kofermentlar va b.)ni o‘z ichiga oladi. Òo‘qimalar kulturasi aseptik sharoitda
olinadi. Bakterial florani o‘ldirish uchun oziqa muhitlariga antibiotiklar
(1 ml oziqa muhitiga 500 birlik penitsillin va 250 birlik streptomitsin)
qo‘shiladi. Òayyorlangan to‘qimalarga 0,25 % li isitilgan triðsin eritmasi
quyiladi va termostatda 37°C ga qoldiriladi. Òo‘qima o‘stirilayotgan
davrda kolbani vaqt-vaqti bilan aylantirib turiladi. Òriðsinlangan to‘qi-
malar 5 daqiqa davomida 800—1000 aylanma tezlikda sentrifuga qilinadi.
Òo‘qimalarni jarohatlamaslik uchun triðsinlash va sentrifuga-
lashni juda ehtiyotlik bilan olib borish lozim. Sentrifuga qilingan-
dan so‘ng cho‘kma ustidagi suyuqlik to‘kiladi, cho‘kmasi esa oziqa
muhitiga joylashtiriladi. Bir xil to‘qima aralashmasi hosil bo‘lishi
uchun cho‘kma bir qavatli steril  dokali voronka orqali filtrlanadi.
Òo‘qima aralashmasini sterillikka tekshirish uchun 0,1 ml.dan olib,
ikkita probirkadagi shakarli sho‘rvaga ekiladi.
Òo‘qimalar kulturasining yaxshi o‘sishi ekilayotgan to‘qimalarning
miqdoriga  bog‘liq.  Shu  sababli  triðsinlangandan  keyin  Goryayev
kamerasidagi to‘qimalar hisoblanadi. Òo‘qima aralashmasi bo‘lingan-
dan so‘ng 1 ml.da 500000—1000000 ta to‘qima nisbatida oziqa muhitida
suyultiriladi va probirkalarga hamda matraslarga quyiladi. Òo‘qima
kulturasi bo‘lgan probirkalar termostatda qiyshaytirilgan holda qoldiriladi.
Ekilgan  kulturalar  o‘sayotganligini  bilish  uchun  ular  har  kuni
mikroskopning kichik obyektivida o‘rganib turiladi. Normal prolifera-
tsiyalangan hujayralar yorug‘ va bir qatlamli bo‘lib o‘sadi. Agar hujay-
ralar qorong‘i, donador va proliferatsiyalangan bo‘lmasa, muhit iflos-

323
langanligidan (idishlar yaxshi tozalanmagan yoki ingrediyentlar iflosli-
gidan) dalolat beradi. Bunday kulturalar tajribadan chetlashtiriladi.
Oziqa muhitlar kultura ekilgandan so‘ng 2—3 kunda almashtirib
turiladi, bu proliferatsiya kuchini yaxshilaydi. Normal, yaxshi prolife-
ratsiyalangan hujayralargina tekshirilayotgan material bilan zararlanadi.
Qayta ishlangan kulturalar xavfli o‘smalardan olinadi. Hela shtammi
Helena ismli ayolning bachadon bo‘yin saratonidan (1950-yil), Her-2
shtammi  yutqin  saratonidan  olingan.  Bu  hujayralar  laboratoriya
sharoitida ketma-ket ekish yo‘li bilan o‘stiriladi. Ularning o‘ziga xosligi
shundan iboratki, hujayralar uzoq vaqt davomida bo‘linib ko‘payadi.
Hozirgi  vaqtda  bu  hujayralar  minglab  (generatsiyadan)  avloddan
almashib o‘tgan. Ekish jarayonida ular ayrim morfologik va biokimyoviy
xossalarini yo‘qotadi, ya’ni mutatsiyaga uchraydi. Shunday bo‘lsa ham,
ular  viruslarni  o‘ldirish  qobiliyatiga  egadirlar.  Bunday  to‘qima
kulturalaridan butun dunyo laboratoriyalarida foydalaniladi. Òo‘qima
kulturalarida  viruslarning  bo‘linib  ko‘payish  muddati  ularning  o‘z
xossalariga va to‘qima turiga bog‘liqdir.
Viruslarning borligi to‘qimalarning sitopatologik ta’siriga qarab
baholanadi. Mikroskop ostida qaralganda hujayralarda o‘zgarishlar
kuzatiladi. Virusning  xossasi  va  miqdoriga  qarab,  to‘qimaning
sitopatologik ta’siri va faoliyati o‘zgaradi. Ayrim viruslarda sitopato-
logik ta’siri bir necha kundan keyin (chechak virusida), ayrimlarida
1—2 haftada (gepatit virusi va b.) ko‘rinadi.
Hozirgacha  odamni  jarohatlovchi  yuzlab  viruslar  aniqlangan.
Virusli infeksiyalarga qarshi kurashish bir necha usullarda olib boriladi.
Emlash  eng  yaxshi  usul  hisoblanadi.  Emlash  yordamida  chechak
batamom yo‘qotilgan. Poliomiyelit kasalligi esa keskin kamaygan. Virusli
infeksiyalarga qarshi kurashda umumiy profilaktika — daydi itlarni
yo‘qotish (quturishda), shaxsiy va umumiy gigiyena qoidalariga rioya
qilish va boshqalar katta ahamiyatga ega.
Lekin bu tadbirlarning hammasi ham virusli kasalliklarni to‘liq
yo‘qota olmaydi. Hozirgi vaqtda olimlar hujayrani jarohatlamagan
holda viruslarni yo‘qotish yo‘llarini izlashmoqda.
Asosiy tekshirish usullari
1. Gemagglutinatsiya reaksiyasi, bevosita gemagglutinatsiya reak-
siyasi, komplement bog‘lanish reaksiyasi.
2. Immunofluoressensiya usuli.
3. Òo‘qima kulturalarida viruslarni neytrallash reaksiyasi.
4.  Gistologik usul — kiritmalar (quturishda Babesh-Negri kirit-
masi, chechakda Pashen tanachalari va b.) aniqlanadi.
5. Biologik usul.

324
40-bob.
 RNK SAQLOVCHI VIRUSLAR
Griðp  qo‘zg‘atuvchisi
Griðp  nafas  yo‘lining  keng  tarqalgan  o‘tkir  yuqumli  kasalligi
bo‘lib,  u  epidemiologik  xarakterga  ega  va  ko‘pgina  odamlarni
shikastlantiradi.
XX asr boshlarida M.I. Afanasyev va P.B. Vaks kasallik virus
tabiatli ekanligini aytib o‘tishgan. 1903-yili U. Smits, K. Endryus va
P.  Leydlou  bemorlardan  ajratib  olingan  griðp  virusining  turini
o‘rgandilar va uni griðp virusining A turi deb nomladilar. 1930-yili
Ò. Frensis va Ò. Medjilm B griðp virusini, 1847-yili R. Òeyler C griðp
virusini aniqlashgan. Griðp virusi Orthomyxoviridae  oilasiga kiradi.
Bu oilaga odamlarda, hayvonlarda va qushlarda kasallik keltirib
chiqaruvchi viruslar ham kiradi.
Morfologiyasi. Griðp virusining tuzilishi murakkab. Uning tarkibiga
bitta RNK iðchasi kiradi va u nukleokapsid, spiralsimon va liðiduglevod
proteinli (yog‘, uglevod, oqsil) qobiq bilan himoyalangan. Kapsomer-
larining miqdori to‘liq aniqlanmagan. Virusning, asosan, sferik shakli,
kamroq hollarda iðsimon shakllari ham uchrab turadi. RNK xo‘jayin
to‘qimasi yadrosida sintezlanadi. Virusning oqsili esa sitoplazmada
sintezlanadi. Virus tarkibi to‘qima qobig‘iga yaqin holda tashkil topgan.
Kultural xossasi. Griðp virusi tovuq embrionining aminotik va
allantois qobig‘ida yaxshi rivojlanadi. Bundan tashqari, maymun buyrak
to‘qimasi kulturasida va odam embrionida yaxshi rivojlanadi.
Antigenlik tuzilishi. Griðp virusi S-antigenini saqlaydi, komple-
ment bog‘lanish reaksiyasida ular A, B, C  turlariga bo‘linadi. A viru-
sida yana 2 ta antigen — gemagglutinin va neytraminidaza antigen-
lari aniqlangan. Gemagglutinin 4 ta (H
0
, H
1
, H
2
, H
3
), neyraminidaza
2 ta (N
1
 va N
2
) hisoblanadi. B tur virusi chidamli, C tur virusi eng
chidamli hisoblanadi.
Griðp virusi o‘z tarkibida kichik turlarini saqlaydi.
Chidamliligi. 65°C harorat ta’sirida 5—10 daqiqada, 50°C ta’sirida
bir necha daqiqada nobud bo‘ladi. Uy haroratida bir necha daqiqa-
dan  so‘ng  inaktivatsiyalanadi.  Kislota,  ishqor,  efir,  dezinfeksiya-
lovchi moddalar ta’sirida tez nobud bo‘ladi. UBN (ultrabinafsha
nur) ta’siriga sezgir.
Infeksiya manbayi. Kasal odam infeksiya manbayi hisoblanadi.
Òarqalish yo‘li. Havo-tomchi (gaplashganda, aksirganda, yo‘tal-
ganda) yo‘li orqali tarqaladi.
Patogenezi. Virus yuqori nafas yo‘li shilliq pardalari orqali kirib,
uning epitelial hujayralariga kiradi va qonga so‘riladi hamda intoksika-

325
tsiyani  keltirib  chiqaradi.  Viruslar  shilliq  qavatdagi  to‘qimalarni
nobud qiladi. Bu esa boshqa mikroblarning ham organizmga kirib
kasallik  keltirib  chiqarishiga  sababchi  bo‘ladi  (masalan,  zotiljam,
bronxit va b.).
Bundan tashqari, u sil kasalligining kelib chiqishiga ham qulay
sharoit  yaratib  beradi.  Kasallikdan  so‘ng  tiðospetsifik  immunitet
yuzaga keladi.
Profilaktikasi. Bemorlarni izolatsiya, gospitalizatsiya qilish, xona-
larni shamollatish, namli sharoitda tozalash va boshqalar. Organizm
sovuq  olishining  oldini  olish,  ya’ni  interferon  kam  ishlab  chiqa-
rilishining oldini olish.
Maxsus profilaktikasi. Òirik vaksina qo‘llaniladi. Uning tarkibida
A va B turli kuchsizlangan viruslar mavjud. Bolalarning og‘zidan
yuboriladigan tirik vaksina ham ishlab chiqilgan. Griðpdan saqlanish
uchun  interferonli  va  oksalinli  surtmalar  qo‘llaniladi.  Sanitariya
maorifi  ishlarini  olib  borish  kasallikning  oldini  olishda  muhim
ahamiyatga ega.
Davosi. A griðp virusida yo‘talning oldini olish uchun reman-
tadin qo‘llaniladi. Ikkilamchi infeksiyaning oldini olish uchun anti-
bakterial  preparatlar  beriladi.
LABORATORIYA  DIAGNOSTIKASI
TEKSHIRISH UCHUN MATERIAL
1. Burun shilliq qavatidan surtma (kasallikning o‘tkir davrida).
2. Burun-yutqin ajratmasi.
3. Qon.
Òekshirish  materiallarini  to‘plash
i‘
g
il
li
h
s
n
u
r
u
b
a
d
i
m
a
d
r
o
y
n
o
p
m
a
t
a
t
x
a
P
a
h
c
a
n
y
o
a
h
s
i
h
s
n
a
g
n
a
l
z
o
d
r
a
p
a
v
i
d
a
n
a
l
a
z
o
t
n
a
g
li
t
i
r
i
k
a
g
n
u
r
u
B
.i
d
a
li
t
i
r
i
k
a
g
i
h
c
i
n
u
r
u
b
i
d
a
li
s
o
b
a
g
i
m
s
i
q
i
k
t
s
a
p
g
n
i
n
n
u
r
u
b
a
h
c
a
n
y
o
.i
d
a
n
il
o
b
i
r
a
q
i
h
c
a
t
s
a
-
n
i
k
e
s
a
v
1
.l
u
s
u
-
k
i
g
o
l
o
i
z
if
l
m
5
1
—
0
1
a
g
r
o
m
e
B
i
d
a
li
t
e
fi
l
k
a
t
h
s
i
y
a
h
c
i
n
i‘
g
o
m
o
t
n
a
li
b
a
m
t
i
r
e
.i
d
a
n
a
l
r
o
r
k
a
t
a
t
r
a
m
3
—
2
h
s
i
y
a
h
c
y
a
d
-
n
u
b
a
v
.i
d
a
li
‘
g
i
y
a
g
h
s
i
d
i
g
n
e
k
i
z
‘
g
o
i
n
v
u
s
i
d
n
i
y
a
h
C
n
u
r
u
b
a
v
n
i
q
t
u
y
n
a
li
b
n
o
p
m
a
t
q
u
r
u
q
g
n
‘
o
S
.i
d
a
li
t
r
a
i‘
g
il
li
h
s
Burun shilliq
qavatidan surtma
(tezlashtirilgan  usul).
Burun-yutqindan
ajratma.

326
Asosiy  tekshirish  usullari
1. Burun-yutqin yuvindisini tovuq embrionida undirish.
2. Rinotsitoskopik usuli.
3. Immunofluoressensiya usuli.
4. Serologik usul — juft zardoblar bilan komplement  bog‘lanish
va tormozlangan gemagglutinatsiya reaksiyasi qo‘yiladi.
Burun-yutqindan olingan yuvindi maxsus usulda zararsizlanti-
riladi va unga 500 birlikdan penitsillin va 250 birlikdan streptomitsin
qo‘shiladi, so‘ngra u bilan 9—11 kunlik tovuq embrioni zararlanadi.
Viruslar 3—4 kundan so‘ng bo‘linib ko‘payadi va buni gemagglu-
tinatsiya  reaksiyasi  yordamida  aniqlanadi.  Antigen  sifatida  tovuq
embrionining allantois suyuqligida o‘sgan viruslar qo‘llaniladi. Qaysi
shtammga tegishli ekanligini unga mos immunologik zardob bilan
tormozlangan gemagglutinatsiya reaksiyasi qo‘yib aniqlanadi.
Òezlashtirilgan  reaksiya
Burun shillig‘idan olingan surtma tezlashtirilgan reaksiya asosida
tekshiriladi.
Rinotsitoskopik tekshirish taxminiy hisoblanadi. Burun shillig‘i-
dan surtma tayyorlanib, Romanovskiy usulida bo‘yaladi va mikros-
kop ostida tekshiriladi. Grið kasalligida kiðrikchalardan mahrum
bo‘lgan hujayralardan silindrsimon epiteliysida o‘zgarishlar kuzati-
ladi.  Bundan  tashqari,  silindrsimon  hujayralarni  Romanovskiy
usulida bo‘yalganda binafsharangga bo‘yalgan kiritmalarni ko‘rish
mumkin.  Silindrsimon  epiteliylardagi  o‘zgarishlar  va  kiritmalar
kasallikning birinchi davrlarida aniqlanadi.
.l
u
s
u
-
2
n
a
li
b
a
m
t
i
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
i
k
o
y
q
u
r
u
Q
g
n
i
n
n
i
q
t
u
y
a
d
i
m
a
d
r
o
y
n
o
p
m
a
t
n
a
g
n
a
l
m
a
n
.
i
d
a
l
i
t
r
a
i
r
o
v
e
d
a
q
r
o
h
s
a
l
m
a
n
i
n
n
o
p
m
a
Ò
n
o
v
y
a
h
n
a
g
n
a
l
a
y
i
s
t
a
v
i
t
k
a
n
i
i
l
%
5
n
u
h
c
u
g
n
i
n
n
i
q
t
u
Y
.
n
i
k
m
u
m
h
s
a
ll
‘
o
q
m
a
h
i
n
i
b
o
d
r
a
z
a
d
n
i
s
‘
o
y
y
a
d
n
u
h
s
i
r
o
v
e
d
a
q
r
o
a
t
r
a
m
3
—
2
.i
d
a
n
i
l
o
n
o
p
m
a
t
i
g
n
a
y
r
a
f
a
s
r
a
H
.i
d
a
li
t
r
a
g
a
d
a
k
r
i
b
o
r
p
n
o
p
m
a
t
n
a
g
n
il
o
n
a
d
r
o
m
e
B
i
.i
d
a
n
il
o
s
a
g
a
v
r
‘
o
h
s
l
m
5
b
i
n
il
o
n
o
q
l
m
4
—
3
n
a
d
a
n
e
V
,
i
b
o
d
r
a
z
.i
d
a
li
t
a
rj
a
i
h
c
n
i
k
k
i
a
v
a
d
i
r
v
a
d
i
h
c
n
i
r
i
b
g
n
i
n
k
il
l
a
s
a
K
y
a
d
n
u
h
s
a
d
i
r
v
a
d
n
a
g
t
o
y
a
l
a
z
u
t
r
o
m
e
b
a
t
r
a
m
h
s
i
y
‘
o
q
a
y
i
s
k
a
e
r
n
a
li
b
b
o
d
r
a
z
t
f
u
j(
i
d
a
n
il
i
q
.
)
i
d
a
n
il
o
n
u
h
c
u
Qon.

327
Òezlashtirilgan usulga immunofluoressensiya usulini ham kiri-
tish mumkin. Surtma preparatga turga xos immunofluoressensiya anti-
zardob bilan ishlov beriladi. Epitelial hujayralarda griðp virusi aniq-
lansa, yashil-sariq yorug‘lik ajraladi.
Serologik  diagnostika
Retrospektiv  diagnostika  uchun  juft  zardob  usuli  qo‘llaniladi.
Bemordan kasallik boshlanishida va sog‘ayish davrida qon olinadi.
Zardobi  ajratib  olingandan  so‘ng  komplement  bog‘lanish  va  tor-
mozlangan gemagglutinatsiya reaksiyalari qo‘yiladi. Antigen sifatida
diagnostik griðp antigenidan foydalaniladi.
Reaksiya musbat bo‘lsa, ikkinchi usuli zardobi bilan natija to‘rt
marta va undan ham yuqori antitelo titriga teng bo‘ladi.
1. Griðp virusining morfologiyasini bayon eting.
2. Griðp virusi qanday undiriladi?
3. Griðp virusining antigenlik tuzilishi qanday?
4. Griðp virusining tashqi muhitga chidamliligi qanday?
5. Nima sababdan griðp kasalligida ikkilamchi infeksiya yuzaga keladi?
6. Griðp kasalligining laborator tashxisida qanday usullar qo‘llaniladi?
41-bob.
 QUTURISH QO‘ZG‘ATUVCHISI
Quturish virusi Rhabdoviridae (rhabdovirus) oilasiga kiradi. Bu
oilaga quturish virusi, vezikular stomatit, hayvonlar va hasharotlarda
kasallik keltirib chiqaruvchi viruslar kiradi.
Ming yillar davomida insoniyat bu qo‘rqinchli kasallik — qutu-
rishdan aziyat chekib kelgan. Bu kasallik haqida Aristotel va Abu Ali
ibn Sino kitoblarida ham qayd qilib o‘tilgan. Eramizdan I asr ilgari
Rim olimi Selskiy it tishlagan joyni nurlantirilgan temir bilan kuy-
dirishni  taklif  etgan.  Bu  og‘riqli  ishlarni  faqat  it  tishlagan  joyning
yuzasi katta bo‘lmagan hollarda va shu zahoti qilish lozim edi. Bun-
day davolash ishlarini tarixdan ko‘plab keltirish mumkin. O‘z dav-
rida ular ham foydali natija bergan.
Quturish virusini birinchi bo‘lib, 1880-yili L. Paster aniqlagan.
1886-yili odessalik shifokorlar o‘z mablag‘laridan N.F. Gamaleyani
Parijga, L. Paster huzuriga, quturishga qarshi vaksina qanday usulda
tayyorlanishni o‘rganishga jo‘natadilar. U Odessaga qaytib kelgani-
dan so‘ng laboratoriya ochildi va bu yerda antirabik vaksina tay-
yorlana boshlandi.
?
Nazorat  uchun  savollar

328
Morfologiyasi. Quturish virusi tayoqchasimon (o‘qsimon) shaklga
ega,  bir  uchi  yassi,  ikkinchi  uchi  esa  biroz  cho‘ziq.  80—180  nm
kattalikda. Tarkibida bitta iðli RNKni saqlaydi, atrofi kapsid bilan
o‘ralgan. Kapsid esa tashqi tarafidan glikoproteid va glikoliðidlarni
saqlovchi qobiq bilan o‘ralgan. Qobiqda peplomeri mavjud.
Virus bilan zararlangan hujayra sitoplazmasida Babesh (1882)
va Negri (1903) aniqlagan kiritmalarni hosil qiladi. Shuning uchun
ularni Babesh-Negri tanachalari, deb yuritiladi. Bu tanachalarning
kattaligi 3—4 dan 20 mkm.gacha. Ular turli shakllarda, ko‘pincha
sferik, ovalsimon va ko‘p qirrali bo‘lishi mumkin. Kislotali bo‘yoq-
larda ular qizil rangga kiradi. Babesh-Negri tanachalari bosh miya
nerv  hujayralari  sitoplazmasida  joylashadi.  Babesh-Negri  tanacha-
larini aniqlash tashxisda katta ahamiyatga ega.
Kultural  xossasi.  Quturish  virusi  sichqon,  jo‘ja,  quyon  miya
to‘qimasida, tovuq embrioni, buzoq, qo‘y embrionlarida va turli xil
hayvonlarning to‘qima kulturalarida undiriladi.
Antigenlik xossasi. Quturish virusi antigenlik turlariga ega emas.
Ikki  xil  quturish  virusi  mavjud  bo‘lib,  birinchisi  yovvoyi—ko‘cha
virusi, hayvonlar orasida aylanib yuradi. Odam uchun ham patogen
hisoblanadi. Ikkinchi quturish virusini L. Paster uzoq vaqt (133 marta)
ketma-ket quyon miyasiga yuborish yo‘li bilan olgan. Bunda quyonni
zararlashdagi virusning yashirin davri 21 kundan 7 kungacha qisqar-
gan. Keyingi zararlashlar virusning yashirin davrini qisqartirmadi. U
yetti kunligicha qoldi va bu virus fiksatsiyalangan (Virus fixe) virus
deb nomlanadi. Virusni quyon miyasiga yuborish jarayonida u quyon
miyasiga joylashadi va kasallik keltirib chiqarish xossasini yo‘qotadi.
Lekin u antigenlik xossasini to‘liq saqlab  qoldi. Shuning uchun bu
virus quturishga qarshi antirabik vaksina tayyorlashda qo‘llaniladi.
Patogenligi.  Quturish  bilan  uy  va  yovvoyi  hayvonlar,  qushlar
kasallanadi. Ko‘pincha it, bo‘ri, tulki, ko‘rshapalaklar va boshqalar
kasallanadi. Ko‘rshapalaklarda kasallik belgisiz o‘tadi. Ular quturish
virusini saqlovchi manba bo‘lib hisoblanishi mumkin.
Infeksiya manbayi. Kasal hayvon, odam.
Òarqalish yo‘li. Quturish virusi bevosita aloqa yo‘li orqali, ya’ni
quturgan hayvon tishlaganda yoki kasal hayvonning so‘lagi shikast-
langan teri va shilliq pardalarga tushishi natijasida tarqaladi.
Patogenezi.  Quturgan  hayvon  tishlaganda  yoki  so‘lagi  tushgan
vaqtdan kasallik yuzaga kelguncha bo‘lgan davr 15—45 kundan 3—6
oygacha davom etadi (hatto yashirin davr 1 yildan ortiq bo‘lganligi
ham  aniqlangan).  Yashirin  davrning  uzoqligi  infeksiyaning  kirish
darvozasiga va jarohatlangan to‘qimaning tabiatiga hamda joylanishiga
bog‘liqdir. Bosh va yuz qismini tishlaganda, yashirin davr qisqa bo‘ladi.

329
Viruslar organizmga kirgan joydan nerv to‘qimalari orqali tar-
qaladi  va  markaziy  nerv  sistemasi  hujayralariga  tushadi.  Viruslar
giðpokampda,  cho‘zinchoq  miya,  bosh  suyak  nerv  yadrolari  va
orqa miyaning bel qismida ko‘p miqdorda to‘planadi. Nerv hujay-
ralarida  viruslar  bo‘linib  ko‘payadi.  Natijada  nerv  sistemasi  shi-
kastlanib, yurak reflektor qo‘zg‘alishi — tomir tortishishi, nafas va
yutqin  mushaklari-ning  changak  bo‘lishi  kuzatiladi.  Hansirash,
havodan  cho‘chish  (aerofobiya)  va  suvdan  qo‘rqish  (gidrofobiya)
yuzaga keladi. Suv haqidagi birgina xabar bemorda kuchli og‘riqli
changak  keltirib  chiqaradi.  Havo  harakati,  shamol,  ba’zan  har
qanday shovqin, ravshan yorug‘lik va shu kabilar bemorda talvasa
tutishiga sabab bo‘ladi, bemor bezovta bo‘lib, ko‘pincha atrofdagi
kishilardan  birontasini  urish,  timdalash,  hatto,  tishlashga  payt
poylaydi. 4—5 kundan so‘ng kasallik o‘lim bilan tugaydi. Davolan-
magan bemorlarda o‘lim 100 % ni tashkil qiladi.
Itlarda quturish belgilari quyidagicha namoyon bo‘ladi: itlarning
qovog‘i  solingan,  xo‘mraygan,  so‘lagi  oqib  turgan  bo‘ladi.  Itlar
yeb bo‘lmaydigan narsalar (toshlarni, qisqich, otashkurak va b.)ni
yemoqchi bo‘ladilar va keyin ularda o‘ta qo‘zg‘alish davri boshlanadi.
Itlar boshlarini past qilib to‘g‘ri chiziq bo‘yicha chopadilar. Yo‘lda
uchragan odamga hurmasdan birdaniga tashlanadilar va tishlaydilar.
Qo‘zg‘alish  davri  falajlanish  bilan  almashinadi  va  o‘lim  bilan
tugaydi.
Immuniteti.  Infeksiyadan  keyingi  immunitet  to‘liq  o‘rganilma-
gan. Emlangandan keyin immunitet 2 haftadan so‘ng hosil bo‘ladi.
Bu vaziyat virusni neytrallovchi antitelolarga bog‘liq. Shuningdek,
u ko‘cha va fiksatsiya viruslarining interferensiyasiga ham bog‘liq.
Interferensiyaning  ajoyib  xususiyati  shundan  iboratki,  bunda  fik-
satsiyalangan virus asab hujayralariga tez yetib boradi va ularda bo‘-
linib ko‘payadi hamda ko‘cha virusining hujayralarga kirishiga to‘s-
qinlik qiladi. Immunitet 6 oygacha saqlanadi.
Profilaktikasi. Quturgan itlarni, hayvonlarni, daydi itlarni yo‘qo-
tish,  itlarni  ro‘yxatga  olish  va  albatta,  quturishga  qarshi  emlash.
Tishlagan hollarda jarohatni sovunlab yuvish, tibbiy ko‘rikdan o‘tkazib
jarohatni tozalash.
Maxsus profilaktikasi. Paster tomonidan taklif etilgan antirabik
vaksinasini yuborish lozim. Vaksina fiksatsiyalangan quturish virusi
bilan  zararlangan  hayvon  (quyon,  sichqon  va  b.)  miya  to‘qima
aralashmasidan tashkil topgan ikki xil vaksina mavjud — Fermi va
Filliðs vaksinalari. Ular konservantlarning miqdori va sifatiga ko‘ra,
bir-biridan farqlanadi. Fermi vaksinasi 1 % li fenol, Filliðs vaksi-
nasi esa glitserinni saqlaydi.

330
Keyingi yillarda amaliyotda Flori vaksinasi ham qo‘llanilmoqda.
Bu tirik antirabik vaksinadir. Qush embrionida undirilgan viruslardan
tayyorlangan bo‘lib, ularning ta’sir mexanizmi hali o‘rganilmagan.
Òishlangan yoki kasal hayvon so‘lagi tushgan bemorlarning barchasi
emlanishi shart. Vaksinatsiyaga qarshilik yo‘q, lekin yetarli ko‘rsat-
malar  bo‘lmagan  odamlarga  vaksina  yuborib  bo‘lmaydi,  chunki
fiksatsiyalangan  virus  turli  asoratlar  keltirib  chiqarishi  mumkin.
Bemorlarga vaksina o‘z vaqtida va ko‘p miqdorda qilinishi lozim. Vak-
sina  tananing  qorin  qismi  teri  ostiga  qilinadi.  Qancha  miqdorda
yuborilishini  shifokor  belgilaydi.
Xavfli  hollarda,  yuqori  natijaga  erishish  uchun,  bemorga  vak-
sinadan tashqari antirabik immunoglobulin ham yuboriladi. Immu-
noglobulin fiksatsiyalangan virus bilan otlarni giðerimmunizatsiya
qilib,  ularning  ham  zardobidan  olinadi.  Immunoglobulin  viruslar
ta’sirini neytrallash xossasiga ega. Bundan tashqari, u emlangandan
so‘ng yuzaga keladigan asoratlarning (allergik ensefalomiyelit va b.)
oldini oladi.
Butun  dunyoda  antirabik  vaksinalar  asoratlar  qoldirmasligiga
doimo tekshirilib turiladi.
Davosi. Ishlab chiqilmagan.
Virusologik  tashxis
Bemor  o‘lgandan  keyingi  tashxis  quyidagilarga  asoslanadi:
1) miya to‘qimalaridan Babesh-Negri tanachalarini aniqlash; 2) fluo-
ressensiya antitelolari yordamida mos antigenlarni aniqlash; 3) la-
boratoriya hayvonlarida biologik sinama orqali viruslarni aniqlash.
1. Babesh-Negri tanachalarini aniqlash. Miya to‘qimalaridan
tayyorlangan surtmalarni fiksatsiya qilmasdan, ulardan tayyorlan-
gan gistologik preparatlarni (hatto miya chirib ketgan bo‘lsa ham)
bo‘yab, Babesh-Negri tanachalari aniqlanadi. Bir nechta prepa-
ratlar  tayyorlash  lozim,  chunki  tanachalar  ularda  kam  bo‘lishi
mumkin.  Muromsev  usulida  bo‘yalganda  nerv  hujayralarining
sitoplazmasi  havorangga,  Babesh-Negri  tanachalari  binafsha-
pushti  rangga  va  to‘q  binafsharangga  bo‘yaladi.  Babesh-Negri
tanachalari so‘lak bezlaridagiga nisbatan miya hujayralarida ko‘proq
aniqlanadi.
2.  Fluoressensiya  zardoblari  yordamida  aniqlash  usuli.  Bu  usul
kam hollarda qo‘llaniladi.
3. Biologik sinama usuli. Bu usul maxsus laboratoriyalarda olib
boriladi. Zararli materialni olish, jo‘natish, saqlash ishlari o‘ta xavfli
infeksiyalarni tekshirish qoidalariga rioya qilingan holda olib boriladi.

331
1. Quturish virusining shakli va kattaligi qanday?
2. Babesh-Negri tanachalari nima?
3. Fixe virusi nima?
4. Quturish virusiga hayvonlarning sezuvchanligi qanday?
5. Quturish virusi qanday tarqaladi?
6. Vaksinani tayyorlashda qanday virus qo‘llaniladi?
7. Quturishga shubha qilinganda virusologik  tashxis nimaga asoslangan?
42-bob.
 POLIOMIYELIT QO‘ZG‘ATUVCHISI
Poliomiyelit avvaldan ma’lum bo‘lgan kasallikdir. Misr ibodat-
xonalarida tekis yuzaga chizilgan yapaloq halqasimon naqsh topilgan
bo‘lib, unda qurbon qilinayotgan odamning bir oyog‘i ikkinchisidan
ozg‘in (qurigan oyoq), tovoni esa «ot tovoni»ga o‘xshash joylashganligi
ifodalangan. Endi aniqlanishicha, poliomiyelit kasalligining natijasi
aks ettirilgan.
Poliomiyelit  virusi
Poliomiyelit virusi Picornaviridae oilasiga kiradi. Lotin tilidan
olingan  bo‘lib,  pico  —  kichkina,  rna  —  RNK  saqlovchi  degan
ma’noni bildiradi. Bu oila uchta avlodni o‘z ichiga oladi va odam
uchun eng patogen bo‘lib enterovirus — poliomiyelit virusi, koksaki
va ESNO (Enteric cytopathic human orphan viruses) bo‘lib hisob-
lanadi. Kasallikning virusologik etiologiyasi K. Landshteyner va
Y. Popper tomonidan 1909-yili maymunlarda o‘tkazilgan tajribada
aniqlangan.
Morfologiyasi. Mayda virusdir (15—30 nm). RNK iðchasi va oqsilli
kapsiddan tuzilgan. 32 ta kapsomeri bor. Kubsimon shaklda, tashqi
qobig‘i yo‘q. Uglevod va yog‘ moddasi borligi aniqlangan. Yuqumlilik
xossasi RNKga bog‘liq.
Kultural  xossasi.  Poliomiyelit  virusi  maymun  buyragi  to‘qima
kulturasida, odam embrionining fibroblastida va organizmga yubo-
riladigan kultura to‘qimasida yaxshi rivojlanadi. Viruslarning bo‘linib
ko‘payishi to‘qimalarda sitopatologik o‘zgarishlar bilan o‘tadi.
Antigenlik  xossasi.  Poliomiyelit  virusining  3  ta  serologik  turi
aniqlangan (I, II, III). Kasallikning 65—90 % ini I turi, 10—20 %
ini II turi keltirib chiqaradi. III turi esa sporalik kasalliklarni kel-
tirib chiqaradi. Poliovirusning serotiðlari neytralizatsiya reaksiyasi
yordamida aniqlanadi.
?
Nazorat  uchun  savollar

332
Chidamliligi. Qaynatilganda shu zahoti, 50°C harorat ta’sirida
30 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi. Uy haroratida 3 oygacha saqla-
nadi. Past haroratda yaxshi saqlanadi. Sovuqda najasda 6 oygacha,
sutda 3 oygacha saqlanadi.
Òuproq,  ochiq  suv  havzalarida  uzoq  vaqt  saqlanadi  va  epide-
miologik ahamiyat kasb qiladi. Oshqozon shirasi va 1 % li fenol ta’si-
riga chidamli. Xloramin, formalin, vodorod peroksidi, kaliy perman-
ganatiga sezgir.
Patogenligi. Poliomiyelitning I va II turlariga maymunlar (shim-
panze va makaka), III turiga esa kemiruvchilar sezgir (paxta kala-
mushlari, sichqonlar). Laboratoriya sharoitida ularda kasallik kelib
chiqadi va falajlanishga olib keladi.
Infeksiya manbayi. Kasal odam va virus tashuvchilardir.
Òarqalish  yo‘li.  Mexanik  (pashshalarning  oyoqchalari  orqali),
havo-tomchi  (kasallikning  birinchi  kunlarida  burun-halqum  orqali
chiqariladi), alimentar (oziq-ovqatlar orqali tarqaladi). 40 kungacha
ular najas bilan chiqariladi.
Patogenezi. Kirish darvozasi  og‘iz bo‘lib, nafas shilliq pardalar
orqali kirib, halqum va ingichka ichak limfa tugunlariga so‘riladi va u
yerda bo‘linib ko‘payadi, so‘ngra qonga so‘riladi. Qonda viruslarni
neytrallovchi  antitelolar  hosil    bo‘lib,  ularning  markaziy  nerv  sis-
temasiga o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Shularni yengib o‘tgan viruslar
markaziy  nerv  sistemasiga  o‘tib,  orqa  miya  oldingi  ortig‘ining
harakatlantiruvchi  to‘qimalari  va  po‘stloq  osti  qavatining  kulrang
moddasida joylashadi va degenerativ yallig‘lanish jarayonlarini keltirib
chiqaradi. Natijada, bemor oyoqlarining falajlanishiga olib keladi.
Poliomiyelit kasalligi uch  shaklda o‘tadi: 1. Abortiv. 2. Falajlik.
3. Falajsiz (meningial) shakllari. Poliomiyelit bilan ko‘pincha 5 oy-
dan boshlab 5—6 yoshgacha bo‘lgan bolalar kasallanadi. Poliomiyelit
virusi najas va  burun halqum shillig‘i orqali tashqi muhitga chiqariladi.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng mustahkam, butun umrga yetarli
immunitet qoladi.
Profilaktikasi. Vaqtida tashxis qo‘yish, bemorlarni izolatsiya qilish
va kasalxonaga yotqizish lozim.
Maxsus profilaktikasi. XX asrning 40-yillarida Solk birinchi vaksi-
nani taklif etgan. Bu vaksina tarkibida formalin bilan inaktivatsiya
qilingan  poliomiyelit  virusining  I,  II,  III  turlari  mavjud  bo‘lgan.
Lekin bu vaksina mustahkam immunitet hosil qilmagan va mushak
ichiga yuborilganda kuchli og‘riq bergan. Ikkinchi vaksinani Sebin
tavsiya etgan. U tirik va kuchsizlantirilgan poliomiyelitning uchala tu-
ridan tashkil topgan vaksinadir. Bu shtammlar yuqumli xossasidan
mahrum bo‘lsa-da, lekin immunogenlik xossasini saqlab qolgan. O‘t-

333
gan asrning 60-yillarida M.P. Chumakov va A.A. Smorodinsev  Sebin
tayyorlagan  kuchsizlantirilgan  vaksina  shtammlaridan  drojji  konfet
shaklidagi  vaksinalarni  tayyorlashni  ishlab  chiqdilar.  Bu  bemorlar
tomonidan vaksinani qabul qilishni osonlashtirdi. Buning natijasida
kasallik to‘liq yo‘qotildi.
Davosi. Simptomatik. Immunoglobulin qo‘llaniladi.
VIRUSOLOGIK DIAGNOSTIKASI
ÒEKSHIRISH UCHUN MATERIAL
1. Bemor najasi (kasallikning 1 va 2-haftasida olinadi).
2. Burun-yutqindan ajratma (kasallikning birinchi kunlarida olinadi).
3. Bosh va orqa miya bo‘lakchalari, ingichka va yo‘g‘on ichak
bo‘laklari, limfa tugunlari olinadi (murdalardan material).
Materialni to‘plash usuli
Asosiy tekshirish usullari
1. Òo‘qima kulturani zararlash yo‘li bilan virus ajratib olinadi.
2. Serologik usul, neytralizatsiya va komplement bog‘lanish reak-
siyasi o‘tkaziladi.
Bemordan  olingan  najas  ustiga  undan  besh  marotaba  ortiq
fiziologik eritma quyiladi, idish og‘zi 3 % li xloramin yoki 5 % li
lizol eritmasi bilan namlangan sochiq yopilib, bir xildagi aralashma
hosil bo‘lguncha chayqaltirib aralashtiriladi. Hosil bo‘lgan aralashmani
-
l‘
o
t
a
h
c
a
g
i
m
s
i
q
5
/
1
g
n
i
n
h
s
i
d
i
n
il
li
s
t
i
n
e
P
.i
d
a
li
r
i
h
s
k
e
t
i
h
s
u
l
u
3
—
2
g
n
i
n
s
a
j
a
N
.i
d
a
li
r
i
d
-
r
i
b
o
r
p
,
b
i
n
il
o
a
d
i
m
a
d
r
o
y
n
o
p
m
a
t
q
u
r
u
Q
.i
d
a
n
il
o
s
a
g
a
m
ti
r
e
il
z
u
t
i
g
a
d
a
k
Z
b
il
o
i
g
il
q
u
y
u
s
a
y
i
m
a
q
r
o
a
d
it
i
g
n
i
n
e
m
b
o
d
r
a
-
x
e
t
h
s
il
o
i
n
i
g
il
q
u
y
u
s
a
y
i
m
a
q
r
O
.i
d
a
li
r
i
h
s
k
e
t
z
i
g
n
i
h
s
ir
‘
o
k
a
d
is
a
k
it
s
o
n
g
a
i
d
ti
g
n
i
n
e
m
i
n
is
a
k
i
n
.
n
i
k
m
u
m
m
il
‘
o
a
d
i
r
a
l
r
v
a
d
i
k
b
a
lt
s
a
d
k
il
l
a
s
a
k
,
a
d
r
a
g
A
b
it
a
rj
a
n
a
d
a
y
i
m
i
n
s
u
r
i
v
,
a
s
l‘
o
b
n
a
g
a
g
u
t
n
a
li
b
l
o
g
n
i
n
a
y
i
m
n
a
g
n
il
o
b
it
a
r
j
A
.
n
i
k
m
u
m
h
s
i
a
y
i
m
a
q
r
o
n
a
d
.
m
s
2
—
1
n
a
d
i
m
s
i
q
a
h
c
e
n
r
i
b
a
v
n
o
‘
g
‘
o
y
,
i
r
a
l
n
u
g
u
t
a
f
m
il
g
n
‘
o
s
,
i
d
a
n
il
o
-
il
o
n
a
d
r
a
lt
o
l
u
s
h
a
m
i
g
a
d
i
h
c
i
k
a
h
c
i
a
k
h
c
i
g
n
i
.i
d
a
n
Najas.
Burun-yutqin ajratmasi.
Orqa miya suyuqligi.
Murdalardan material.

334
1500—2000 aylanma tezlikda 30 daqiqa sentrifuga qilinadi. Cho‘kma
ustidagi suyuqlik piðetka yordamida ajratib olinadi va unga 1 ml hiso-
bida 1000 birlikda penitsillin, 500 birlikda streptomitsin qo‘shiladi.
Uni 40 daqiqa xona haroratida qoldiriladi va zararlanguncha muz-
latib qo‘yiladi (zararlashdan avval sterillikka  tekshiriladi).
Burun-yutqindan olingan material bilan ishlash ham shu  usulda
olib  boriladi.  Murdalardan  olingan  materiallarga  alohida-alohida
hovonchalarda steril qum va 10 % li fiziologik eritma solib aralashma
tayyorlab olinadi. Qolgan ishlar najasni tayyorlagandek olib boriladi.
Viruslarni ajratib olish uchun birlamchi va qayta ishlangan to‘qima
kulturalariga zararli material yuboriladi. Viruslar borligini hujayralarda
sitopatologik o‘zgarishlar yuzaga kelishiga qarab aniqlanadi.
7—10 kun ichida hujayralarda o‘zgarishlar yuzaga kelmasa, viruslar
yo‘qligidan dalolat beradi. Ikkinchi marotaba to‘qima kulturalarini
zararlash uchun birinchi ekilgandagi kultura suyuqligidan foydalaniladi.
Ikkinchi safar zararlanganda ham hujayralarda o‘zgarishlar yuzaga
kelmasa, natija manfiy degan xulosaga kelinadi. Agarda natija musbat
bo‘lsa, virus turini aniqlash maqsadida poliomiyelitning uch turi zardobi
bilan neytralizatsiya va komplement bog‘lanish reaksiyalari o‘tkaziladi.
Serologik  diagnostikasi
Retrospektiv  diagnostika  usuli.  Tashxisni  tasdiqlash  uchun
bemorning juft zardobi bilan neytralizatsiya reaksiyasi qo‘yiladi. Birinchi
zardobni kasallikning birinchi kunlarida, ikkinchisini kasallik boshla-
nishidan  bir  oy  o‘tgandan  keyin  olinadi.  Ikki  zardob  bir  vaqtning
o‘zida neytrallash reaksiyasi qo‘yish bilan tekshiriladi. Buning uchun
zardoblarni 56°C haroratda 30 daqiqa davomida qizdiriladi va Xenks
eritmasida  aralashtiriladi. 1:4 dan 1:1024 gacha suyultiriladi. Har bir
aralashma virusining I, II, III tur standart dozasi bilan aralashtiri-
ladi, xona haroratida bir soatga qoldiriladi. So‘ng har bir aralashma-
dan olib, 2 ta probirkadagi to‘qima kulturalariga yuboriladi, termo-
statga 4—9 kunga qoldiriladi. Reaksiyaning natijasi muhit rangining
o‘zgarishiga qarab aniqlanadi (qizil rangdan sariq ranggacha). Muhit
rangining o‘zgarishi antitelo borligidan dalolat beradi. Probirkadagi
hujayralar tirik bo‘lib, ularda modda almashinuvi yuzaga keladi. Bu-
ning natijasida muhitning pH ko‘rsatkichi va rangi o‘zgaradi. Mos
zardob ta’sirida virus neytrallanadi, hujayralar yashashi uchun sha-
roit yuzaga keladi.
Virusni neytrallovchi antitelolar 4 marotaba ortgandagina reaksiya
musbat  deyiladi.  Masalan,  birinchi  zardobda  1:8,  1—2  oydan  keyin
olingan ikkinchi zardobda titr 1:32 ga teng bo‘lsa, reaksiya musbat deyiladi.

335
43-bob. 
EPIDEMIK PAROTIT
Epidemik  parotit  yoki  tepki  —  o‘tkir  bolalar  kasalligi  bo‘lib,
butun dunyoda keng tarqalgan.
Morfologik va biologik xossasi
1934-yili  Jonson  va  Gudbaschur  tomonidan  kasallik  virusi
aniqlangan. O‘lchami 150—230 nm, Morozov usulida bo‘yalganda
mikroskopda  yaxshi  ko‘rinadi.  Shikastlangan  to‘qimada  virus
kiritmalari  ko‘rinadi.  7—8  kunlik  tovuq  embrionining  amnionida,
buyrak to‘qimasida va Hela to‘qimalarida yaxshi rivojlanadi.
Chidamliligi. Òashqi muhitga chidamsiz. Glitserinda 40 kungacha
saqlanadi. Past haroratga chidamli.
Epidemiologiyasi. Infeksiya manbayi bo‘lib kasal odam va tuzalish
davridagi  bemor  hisoblanadi.  Havo-tomchi,  bilvosita  aloqa  yo‘li
orqali tarqaladi.
Patogenezi va klinikasi. Yashirin davri 2—3 hafta. Kasallik tana
harorati  ko‘tarilib  boshlanadi.  Quloq  oldi  va  quloq  orqa  bezi
kattalashadi va og‘riq yuzaga keladi. So‘ng til osti va jag‘ osti bezlari
kattalashib  og‘riydi.  Bemorning  yuzi  cho‘chqa  bolasining  yuziga
o‘xshab qoladi. Kasallik 7—10 kun kechadi. Kasallik og‘ir o‘tganda
o‘g‘il bolalarda moyaklar yallig‘lanishi (orxit), polinevrit, eshitish va
ko‘rish a’zolarini shikastlaydi.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng bir umrga qoladigan mustahkam
immunitet yuzaga keladi.
Diagnostikasi. Kasallik belgilariga qarab, tashxis qo‘yiladi.
Profilaktikasi va davosi. Bemorni vaqtida aniqlash, gospitalizatsiya
qilish, 10 yoshgacha bo‘lgan bolalarni 21 kungacha aloqadan ehtiyot
qilish. Maxsus profilaktikasida gammaglobulin qo‘llaniladi va A.A.
Smorodinsev, N. S. Klyachko taklif etgan tirik vaksina qo‘llaniladi.
Davosi. Simptomatik.
44-bob.
 QIZAMIQ VIRUSI
Qizamiq — o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, bolalar orasida keng
tarqalgan.  Bolalar  yuqumli  kasalliklariga  kiradi.  1938-yilda  Plots
tomonidan virusi aniqlangan.
Morfologik va kultural xossasi
Qizamiq virusi 100—140 nm kattalikda bo‘ladi.
Maymun eritrotsitlarini agglutinatsiyalaydi. Òo‘qima kulturalarida
bo‘linib ko‘payganda yadro ichida kiritma hosil bo‘ladi.

336
Chidamliligi. Òashqi muhitda bir necha daqiqadan so‘ng nobud
bo‘ladi. Shuning uchun bu kasallikda dezinfeksiya ishlari olib borilmaydi.
Òabiiy sharoitda qizamiq bilan faqat odamlar kasallanadi.
Epidemiologiyasi. Infeksiya manbayi bo‘lib kasal odam hisoblanadi.
Bemor  prodromal  davrining  birinchi  kunidan  boshlab  toshma
toshgandan keyingi 4—5 kun ichida tashqi muhitga qo‘zg‘atuvchini
chiqarib turadi. Havo-tomchi yo‘li orqali virus tarqaladi. Ayniqsa,
5 yoshgacha bo‘lgan bolalar orasida u ko‘p uchraydi. Qizamiq bilan
kattalar ham kasallanishi mumkin.
Patogenezi va klinikasi. Yashirin davri 10 kun. Kasallik prodro-
mal davrida tana haroratining ko‘tarilishi, yuqori nafas yo‘li va ko‘z
shillig‘ining yallig‘lanishi bilan boshlanadi. Lunj va lab shilliq qavatiga
toshma toshadi va u Filatov-Koplik toshmasi deyiladi. 3—4 kundan
keyin  bemorning  ahvoli  og‘irlashadi,  avval  yuzga,  so‘ng  tanaga
toshmali  papulalar  toshadi,  harorat  ko‘tariladi.  Kasallik  7—9  kun
kechadi. Asoratlardan zotiljam, kam hollarda ensefalitni yuzaga keltirish
mumkin.
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng butun umrga mustahkam immunitet
yuzaga keladi.
Profilaktikasi  va  davosi.  Maxsus  profilaktikasida  aloqada  bo‘l-
ganlarning  mushagi  orasiga  1,5—6  ml  gammaglobulin  yuboriladi.
Sog‘lom bolalarning terisi ostiga qizamiqqa qarshi tirik vaksina yuboriladi.
Umumiy profilaktikasida bemorni ajratish va gospitalizatsiya qi-
lish, bolalar guruhida karantin tashkil qilish, aholi orasida tushuntirish
ishlarini olib borish asosiy tadbirlar hisoblanadi.
Davosi. Maxsus davosi yo‘q, antibiotiklar yuboriladi.
45-bob.
 ÒAVSIFLANMAYDIGAN VIRUSLAR. GEPATIT VIRUSI
Infeksion gepatit uzoq yillardan beri ma’lum bo‘lib, Giðpokrat
bu  jigar  yuqumli  kasalligining  sariq  shakli  ekanligini  aytib  o‘tgan.
1883-yilda rus shifokori S.P. Botkin uzoq vaqt kuzatishlar va izlanishlar
natijasida  bu  yuqumli  kasallik  ekanligini  isbotlab  berdi.  Shundan
boshlab bu kasallik Botkin nomi bilan ataldi va «Botkin kasalligi»,
deb yuritila boshlandi.
Gepatit epidemiyasi vaqtida kasallik etiologiyasi yetarlicha tad-
qiq qilindi. Ayniqsa, 1939-yilda harbiy askarlarni emlash natijasida
vujudga kelgan kasallik epidemiyasi vaqtida uning etiologiyasi atrof-
licha o‘rganildi. Hozirgi vaqtda virusli gepatitning 7 ta qo‘zg‘atuvchisi
va ularning mustaqil kasalliklari — A gepatiti, B gepatiti, C gepatiti
va  D,  E,  F,  G  turlari  mavjud.  Shulardan  A,  B,  C,  D,  E  viruslari
hozirgi davrda yaxshi o‘rganilgan.

337
Virusli A gepatiti
Bemor najasidan elektron mikroskop yordamida kasallik  virusi
1973-yilda Feyston va boshqa olimlar tomonidan ajratib olingan.
Morfologiyasi. Mayda (20—25 nm) bo‘lib, virus tarkibidagi nuklein
kislotasi to‘liq o‘rganilmagan. Lekin u RNK saqlaydi, deb taxmin
qilinadi. Virus kubsimon shaklda, u nuklein kislotasi va tashqi qobiq-
dan iborat. Virusning A turini HAV (hepatitis A virus) deyiladi.
Kultural  xossasi.  A  gepatiti  virusi  to‘qima  kulturalarida  yaxshi
o‘smaydi, lekin ularni Amerika maymunlarida o‘stirish mumkin.
Antigenligi. A gepatiti virusining serotiðlari aniqlanmagan. U faqat
HAV antitelosi bilan o‘zaro ta’sir qiladi.
Chidamliligi.  A  gepatiti  virusi  ancha  chidamli.  30—40  daqiqa
davomida qaynatilganda ularning to‘liq inaktivatsiyasi sodir bo‘ladi.
U  past  haroratda  quritishga,  kislota,  efir  ta’siriga  chidamli,  ultra-
binafsha nurlar ta’sirida parchalanmaydi. Dezinfeksiyalovchi modda-
lar ta’sirida 40—60 daqiqadan so‘ng nobud bo‘ladi.
Patogenligi. A gepatiti virusiga maymunlar (shimpanze) sezuvchan.
Infeksiya  manbayi.  Kasallikning  sariqlik  va  sariqsiz  shaklidagi
bemor odamlar infeksiya manbayi bo‘lib hisoblanadi.
Òarqalish yo‘li. HAV turi alimentar, ya’ni oziq-ovqat, suv, mexa-
nik (pashsha tashuvchisi orqali), maishiy aloqa, ya’ni iflos qo‘l, idish-
tovoq va boshqalar orqali tarqaladi.
Patogenezi.  Kirish  darvozasi  bo‘lib  og‘iz  shilliq  qavati  hisob-
lanadi.  Oshqozon-ichak  yo‘liga  tushgan  HAV  ichak  shilliq  qavati
epiteliysiga o‘tadi va undan qonga so‘riladi. Natijada virusemiya yuzaga
keladi. Qon bilan virus butun organizmga, parenximatoz a’zolarga
tushadi.  HAV  jigar  hujayralari  sitoplazmasida  oqsil  va  uglevod  al-
mashinish  jarayonlarini  buzadi.  Qonda  o‘t  kislotasi  hosil  bo‘ladi,
aldolaza va transferaza fermentlari miqdori ortadi. HAV  bilan, asosan,
1 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan bolalar kasallanadi. Kasallikning
2—3-kunlarida tana harorati qisqa vaqtga ko‘tariladi, bemorning tin-
kasi  quriydi,  ayrim  hollarda  boshi  og‘riydi,  ko‘ngli  aynib  qusadi,
o‘ng qovurg‘a ostida yoqimsiz holat yuzaga keladi. So‘ng tana harorati
normaga tushgani bilan tinkasining qurishi, ko‘ngil aynishi, ishtaha-
ning yo‘qligi saqlanib qoladi. Sekin-asta siydikning rangi to‘q rangga
o‘tadi, najas oqaradi, jigar kattalashadi. 5—7 kundan keyin shilliq
qavatlarda va terida sarg‘ayish yuzaga keladi. Bir necha kundan keyin
sarg‘ayish to‘qroq bo‘ladi. Jigar kattalashadi, siydik to‘q rangga o‘tadi,
najas loyga o‘xshab qoladi. Bemorlar o‘jar, barcha narsalarga qoni-
qishsiz, asablangan holatga o‘tadi. Sariqlik 2—3 haftagacha saqlanib
qoladi. Bir necha haftadan so‘ng sog‘ayish yuzaga keladi.

338
Immuniteti. Kasallikdan so‘ng mustahkam immunitet hosil bo‘ladi.
Profilaktikasi. Bemorlarni ajratib qo‘yish, kasalxonaga kamida
4 haftaga yotqizish lozim. Bemor bilan aloqada bo‘lganlarni nazorat
qilish zarur. Aholi orasida sanitariya maorifi, dezinfeksiya ishlarini
olib  borish,  xona,  buyumlar,  bemorning  idish-tovoqlarini  3  %  li
xloramin (1 chelak suvga 300 g quruq kukundan) yoki 3 % li xlor
aralashmasining eritmasi bilan zararsizlantirish muhim ahamiyatga
ega.
Maxsus profilaktikasi. 3 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan bolalarga
va bemorlar bilan aloqada bo‘lgan odamlarga immunoglobulin yubo-
riladi. Bu kasallikning kamayishiga va yengilroq o‘tishiga yordam beradi.
Davosi. Maxsus davosi yo‘q. Kasallik belgilariga qarab, davolash
ishlari o‘tkaziladi.
Virusli B gepatiti
Zardob gepatitini virusning B turi keltirib chiqaradi. U HBV (hepa-
titis B virus) deb ataladi.
1961-yilda  Blumberg  bemor  qon  zardobida  uning  antigenini
aniqladi va uni Avstraliya antigeni, deb nomladi. 1970-yili Deyn bemor
qon zardobida yirik qo‘shimcha bo‘lakchalarni topdi.
Morfologiyasi. HBV uch shaklda uchraydi:
1. Mayda sferik shaklda — 22 nm.
2. Òurli xil uzunlikdagi silindr shaklida.
3. Virusga o‘xshash — 30 nm kattalikdagi Deyn bo‘lakchalari.
Ularda  ikki  iðchali  DNK  mavjud.  Ularda  yog‘lar,  uglevodlar,
oqsillar va 2 qavat qobig‘i aniqlangan.
Kultural xossasi. HBV odam embrioni, gepatotsit kulturalarida,
odam  jigari  hujayralarida,  shuningdek,  maymun  (shimpanze)  a’zo
va to‘qimalarida o‘sadi. HBVni o‘stirish juda qiyin, shuning uchun
tashxisda biroz qiyinchiliklar yuzaga keladi.
Antigenligi. Deyn bo‘lakchalarida HBV-antigeni aniqlangan. Bu
antigen  juda  murakkab  bo‘lib,  uning  tarkibiga  yog‘,  uglevod  va
oqsillar kiradi. Bu antigenga qarshi antitelo — anti-HB
3
 hosil bo‘ladi.
Deyn bo‘lakchasining markazida soch antigeni mavjud, unga qarshi
hosil bo‘lgan antiteloni anti-HBs deb yuritiladi.
Chidamliligi. 60°C da virus 3—4 soatgacha saqlanadi. Past harorat
ularga ta’sir  ko‘rsatmaydi. Muzlatilgan qon preparatlarida 20 yilgacha
tirik qoladi. HBV efirga chidamli, 4 % li formalin eritmasi ularni
12 soatdan keyin, 3 % li xloramin eritmasi tezda ularni inaktivatsiyalaydi.
Infeksiya manbayi. Bemor va antigen tashuvchining qoni infeksiya
manbayi hisoblanadi.

339
Òarqalish  yo‘li.  Virus  bilan  ifloslangan  shpris,  igna  va  asboblar
orqali, jinsiy aloqa orqali boshqalarga yuqadi.
DG — delta gepatiti virusi mustaqil ravishda kasallik  qo‘zg‘at-
maydi.  U  faqat  HBs  antigeni  bor  qon  zardobida  rivojlana  oladi.
Delta gepatiti virusi bemor organizmiga B gepatiti virusi bilan bir
vaqtda yoki B gepatiti kasalligi boshlanganidan so‘ng tushishi mum-
kin. Shuningdek, delta gepatiti virusi HBs  antigen tashuvchilarga
ham yuqishi mumkin.
CG —  C  gepatitini ilgari «parenteral» yo‘l bilan yuqadigan,
«A ham, B ham bo‘lmagan gepatit», deb atalar edi. Keyingi yillardagi
tekshirishlar asosida u mustaqil C gepatiti, deb ataladigan bo‘ldi. Bu
virus odamga faqat parenteral yo‘l bilan, asosan, virus tutgan qon va
qon  zardoblarini  quyish  natijasida  yuqadi.  EG  —  E  gepatiti  virusi
aloqa, ya’ni iflos qo‘l, idish-tovoq, sochiq va boshqalar orqali tarqalsa
ham, A gepatiti virusidan farq qiladi.
Patogenezi. Yashirin davri 2—6 oy (A gepatiti 3—6 hafta)ni tashkil
qiladi. Qo‘zg‘atuvchi organizmga kirib gematogen, limfogen yo‘llari
orqali o‘tib jigarga tushadi. Kasallikning qolgan kechinmalari HAV
gepatitiga o‘xshash kechadi. Kasallik belgilariga qarab A va B gepatitini
farqlash juda qiyin.
C  gepatitida yashirin davri 35—45 kunni tashkil etadi. U ko‘-
pincha yengil va o‘rta og‘irlikda kechayotgan A virusli gepatitdan
farq qilmaydi. Bu gepatit virusini «muloyim o‘lim», deb ham ata-
shadi. Chunki u kasallik belgilarisiz, ya’ni yashirin holda o‘tadi. 15 %
gacha  hollarda  surunkali  turga  o‘tadi  yoki  o‘lim  bilan  tugaydi.
Surunkali C gepatitining jigar sirroziga aylanishi ko‘p uchrab turadi.
Jigar saratoni ham C virusli gepatit bilan uzviy bog‘liqligi keyingi
yillarda aniqlandi.
Profilaktikasi. Umumiy profilaktikasida tibbiyot asboblari, shpris
va ignalarni to‘liq sterilizatsiya qilish lozim. Qon beradigan donor-
larni to‘g‘ri tanlash va gepatitga, antigen HBsga tekshirish, bemorlar
bilan ishlaydigan tibbiyot xodimlarining shaxsiy gigiyena qoidala-
riga rioya qilishi  muhim omildir. Bemor qoni bilan ishlaganda eh-
tiyot  bo‘lish  (qo‘lni  2  %  li  vodorod  peroksidi  bilan  zararsizlan-
tirish)  lozim.
Maxsus profilaktikasi. Zararlanish xavfi bo‘lgan odamlarga immu-
noglobulin yuboriladi. Hozirgi vaqtda HBs-antigenidan tayyorlangan
vaksina ishlab chiqilgan.
Davosi. Kasallik belgilariga qarab davolanadi. Maxsus davosi
yo‘q. Bemorga yog‘siz oziq-ovqatlar, vitaminlar beriladi. Parhez saq-
lash lozim. Ko‘p suyuqlik beriladi. Dorilar kamroq berilishi lozim,
chunki dorilarni jigar orqali chiqarilishi organizmda susaygan bo‘ladi.

340
Virusologik  diagnostikasi
A va B gepatitlari diagnostikasida bemor qon zardobini bio-
kimyoviy tekshirish keng qo‘llaniladi. Jigar funksiyasi pigment al-
mashinuvining buzilishi qondagi erkin va bog‘langan bilirubinga
qarab baholanadi. Oqsil sintezining buzilishini esa timol sinamasi
qo‘yib o‘rganiladi va bularning barchasi klinik laboratoriyalarda
olib boriladi.
HAV  virusologik  test  diagnostikasi
Bemor qonidagi antigen va antitelolarni virusologik diagnostika
yordamida aniqlanadi. Buning uchun sezgir serologik usul qo‘llaniladi
(Gele pretsiðitatsiya reaksiyasi, immunoelektroforez va b.). Kasal-
likning o‘tkir shakllarida bemor najasida immunoelektron mikros-
kopda viruslar borligi aniqlanadi.
HBV  virusologik  test  diagnostikasi
1. O‘tkir shaklda bemor qon zardobida HBs  antigenini aniqlash.
2. Bemor qon zardobida kasallikning 2—4-haftasida komplement
bog‘lanish reaksiyasi yordamida anti-HBs aniqlanadi.
1. Gepatit kasalligi qanday yo‘l orqali tarqaladi?
2. Gepatit viruslarining chidamliligi qanday?
3. Gepatitdagi  kasallik belgilarini bilasizmi?
4. Gepatitning oldini olish uchun qanday ishlar olib  borilishi lozim?
46-bob.
 OIÒS VIRUSI ÒARQALISHI (EPIDEMIYASI)NING
RIVOJLANISHI
OIÒV — bu odam  immunitet tanqisligi virusi bo‘lib, u ma’lum
yo‘llar  orqali  yuqadi  va  boshqa  viruslardan  farqli  ravishda,  OIÒV
inson organizmi immun tizimini jarohatlashi bois organizmni kasallik
va infeksiyalar oldida himoyasiz qilib qo‘yadi. Hozircha OIÒVning
oldini  oluvchi  yoki  davolashi  mumkin  bo‘lgan  vaksina  yoki  dori
topilmagan.
OIÒS — bu orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi bo‘lib, u
OIÒVning so‘nggi va o‘lim bilan yakunlanuvchi bosqichi. Hozirda
tibbiyot OIÒSning rivojlanishini faqat sekinlashtirishi mumkin, xolos.
Inson  kasallikning  biron-bir  simptomini  sezgunga  qadar,  virus
?
Nazorat  uchun  savollar

341
organizmda o‘n yil va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Bu davr ichida
odam o‘zini mutlaq bardam his qilishi va sog‘lom ko‘rinsa-da, ammo
virusni o‘zgalarga yuqtirishi mumkin.
Òarixga nazar tashlasak, OIÒS virusi Afrikada ayrim donorlarning
qonida 1970-yilning boshlanishida qayd etilib, 1976-yilda donor —
qora tanli ayolda topilgan. AQSH va Yevropada 10 yildan so‘ng qayd
etilgan. Avvalo, shuni aytish kerakki, OITS virusi aniqlanib, kasallik
tashxisi qo‘yilgunga qadar, AQSHning Los-Anjeles, Nyu-York, Ka-
liforniya kabi shaharlarida noma’lum virus keltirib chiqargan kasal-
liklarga — pnevmotsistoz, sarkoma kaloshi (saraton), surunkali lim-
fodenopatiya kabi tashxislar bilan og‘rigan bemorlar aniqlangan.
OIÒS sindromi birinchi bor 1981-yilda Amerikada qayd etildi.
Xabar berilishicha, immuniteti pasaygan bemorlarda sarkoma ka-
loshi  va  pnevmoniya  tashxisi  bilan  kasallik  qayd  etilib,  ularning
gomoseksualist ekanligi ham aniqlangan. Ularda «immun yetishmaslik
sindromi» ham mavjud bo‘lgan. Ilgari bunday kasallik boshqacharoq
nomlarda bo‘lgan. OIÒS kasalligini keltirib chiqaruvchi virus 1983-
yilda kashf etildi va uni hozirda «OITS virusi», deb ataladi. Keyin-
chalik afrikalik bemorda uning bosh-
qacha xili — OITS-2 ham qayd etildi.
1987-yilning  iyul  oyida  AQSHda
37785  kishida  va  527  bolada  OIÒS
ro‘yxatga  olingan.  Ko‘pchilik  kasal-
langanlarning  (78  %)  orasidan  biri-
ning onasi OIÒS bilan og‘rigan, 12 % i
qon quyishi orqali yuqqan bo‘lib, 6 % i
gemofilik hisoblangan, 4 % ida oilasi
haqidagi  ma’lumot  aniq  bo‘lmagan.
Hisoblarga qaraganda, AQSHda 1987-
yilda qayd etilgan OIÒS bilan og‘ri-
gan  1000000  bemorlar  turli  joylarda
har xil bo‘lgan. Masalan, Nyu-Yorkda
991  nafar  bo‘lsa,  San-Fransiskoda
996 nafar, Mayamida 584, Nyu-Yorkda
393,  Los-Anjelesda  363  nafar bemor
qayd  etilgan.  San-Fransisko  va  Nyu-
Yorkda  OIÒS  yosh  yigitlarning  bar-
vaqt o‘lishiga sababchi bo‘lgan.
Yevropada 4549 nafar katta yosh-
dagilarning  OIÒS  bilan  og‘riganligi
qayd etilgan. Buyuk Britaniyada 926
kishi (1987, iyul) bemor bo‘lsa, VICH
OITV virusi:
1—virus membranasi — bu
odam  hujayrasining  membra-
nasi; 2—oqsilli qobiq;
 3—oqsilli qobiqning trans-
membranali  komponenti;
4—matreksli  oqsil;
5—nukleoidli qobiq; 6—OITV
genomi  —  bir  zanjirli  ikki
molekulali RNK. OITV
fermentlari:  7—qaytuvchi
transkriðtaza; 8—integraza va
RNKaza;  9—proteaza.

 
!
"
#
$
%
&
'

342
virusi bilan zararlanganlarning soni 25 marta ortiq bo‘lgan. Ular ichida
gomoseksualistlar AQSHda 73 % bo‘lsa, Buyuk Britaniyada 89 %
ni tashkil qilgan. JSSÒ ma’lumotiga ko‘ra, 1989-yilning mart oyida
dunyo  bo‘yicha  146569  nafar  OIÒS  kasalligi  aniqlangan  bo‘lib,
ular  qit’alar  bo‘yicha:
Shimoliy va Janubiy Amerikada — 101831 bemor;
Afrikada — 23201 bemor;
Yevropada — 19817 bemor;
Okeaniyada — 1300 bemor;
Osiyoda — 360 bemor bo‘lgan.
1990-yilning fevral oyiga kelib (1 yildan kam vaqt ichida), 21544
nafarga ko‘paygan, ya’ni 113613 nafar (2 baravardan ko‘p)ga oshgan.
AQSH va Buyuk Britaniyada epidemiya (tarqalishi)ning birinchi to‘l-
qini  gomoseksualistlar  ichida,  ikkinchisi  giyohvandlar,  fohishalar
(asosan,  inyeksiya  yo‘li  bilan)  ichida  bo‘ladi  va  so‘ngra  u  getero-
seksualistlar  orqali,  jinsiy  aloqa  orqali,  erkaklardan  ayollarga  yoki
ayollardan erkaklarga (65 %) tarqaladi.
Afrikada OITV infeksiya, asosan, geteroseksualistlar ichida jinsiy
aloqalar orqali tarqalganligi aniqlangan va ularning nisbati 1:1 ga teng
bo‘lgan. OITV virusining tarqalishida jinsiy aloqa yo‘lidan boshqa,
zararlangan qon quyish, ignaning zararlanishi hamda vertikal bo‘yicha
— onadan bolaga yuqish yo‘llarining ahamiyati ham katta, deb qaraladi.
Qator  Afrika  mamlakatlarida  olib  borilgan  epidemiologik  izla-
nishlar shuni ko‘rsatdiki, OITV virusining tarqalishi fohishalar ora-
sida yuqori (80—90 %) ekanligi aniqlangan; ularning mijozlari 30 %
venerologik bo‘limlarga qatnaydiganlarga, 10 % o‘zida virus tutuvchi
homiladorlar orqali o‘tishligi aniqlangan. Shunday qilib, OITV virusi,
asosan, Markaziy Afrikadan butun qit’aga tarqala boshlagan va be-
morlar  ichida  o‘lim  sodir  bo‘lish  hollari  ham  borgan  sari  ko‘paya
borgan, aniqrog‘i, tezlashgan. Shuning uchun ham OIÒS tarqalishi-
ning oldini olish Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining muhim va
dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda.
OIÒVning  morfologiyasi.  OIÒV  virusi  ribonuklein  kislotadan
tashkil topgan. U retroviruslar oilasiga kiradi. Morfologiyasi, struktu-
rasi va boshqa belgilari bo‘yicha lentiviruslar — sekin rivojlanuvchi
infeksiyalar oilasiga kiradi. Ular dumaloq shaklda bo‘lib, 100—120
nm.ni tashkil etadi. Òashqari membranasi xo‘jayin hujayralarining
oqsillari bilan qurilgan va orasiga virusning o‘z oqsillari o‘ralgan —
bu qobiq oqsillari deb ataladi. Virus moddasini qobiq bilan o‘ralgan
yadro tashkil etadi. Yadroda ikkita virusli RNK, orqa transkriðtaza
(reveraza), integraza va proteazalar bor.
Qobiqda ikki xil oqsillar ajratiladi:

343
• transmembranalik glikoprotein (molekular massasi 41 kd);
• tashqari glikoprotein (120 kd).
Òashqi muhit omillariga chidamliligi. Òabiiy sharoitda OIÒV saqlanishi:
• quritilgan biosubstratda bir necha soat davomida;
• ko‘p miqdordagi virus moddachalaridan tarkib topgan qon va
eyakulat suyuqliklarida bir necha kun davomida;
• muzlatilgan qon zardobida bir necha yil davomida.
30 daqiqa davomida 56°C haroratgacha isitilsa, virusning titri
100 marotaba kamayadi, 70—80°C haroratida esa 10 daqiqa davomida
o‘ladi.   70°  etil  spirti,   0,5  gipoxlorit  Na,   1  %  glutaraldegid,   6  %
vodorod peroksidi bilan 1 daqiqa davomida inaktivatsiya bo‘ladi.
UF nurlariga OIÒVning sezuvchanligi past.
OIÒV inson organizmiga, asosan, uch yo‘l orqali kirishi mumkin:
• jinsiy (seksual) yo‘l;
• qon orqali (parenteral);
• onadan bolaga (vertikal).
 Jinsiy yuqish yo‘li:
•  OITVning  jinsiy  yo‘l  bilan  yuqishi  vaginal,  anal  yoki  oral
himoyalanmagan jinsiy aloqa bilan shug‘ullanganda kuzatiladi. Shilliq
qavatdagi  jarohatlar,  ochiq  yaralar  va  yallig‘lanishlar  zararlanish
xavfini oshiradi.
•  Venerik kasalliklar (jinsiy yo‘l bilan yuquvchi kasalliklar), jinsiy
a’zolar shilliq qavatidagi yallig‘lanishlar yoki yaralar kasallik rivojla-
nishiga omil bo‘lishi mumkin.
Parenteral yuqish yo‘li:
• OITV bilan zararlanish qon orqali muloqotda kuzatiladi;
• inyeksion giyohvand moddalar qabul qilganda, umumiy shpris
yoki idishni ishlatish;
• turli teri qoplam butunligi buzilib, qon chiqishi bilan bog‘liq
muolajalarda (masalan, tatuirovkalar uchun steril bo‘lmagan mashinka-
larni qo‘llash);
• infeksiyalangan qon quyish (tekshirilmagan donor qoni, donor-
ning  seronegativ  davri);
• sterillanmagan tibbiy anjomlarni ishlatish;
• qon orqali virusning o‘tishi hamda OITV infeksiyasining paren-
teral yo‘l bilan yuqishi.
Vertikal yuqish yo‘li:
• OITV infeksiyasi homiladorlik vaqtida zararlangan onadan bo-
laga o‘tishidir;

344
• bu platsentar baryer butunligining buzilishi, tug‘uruq vaqtida
(tug‘uruq  yo‘llaridan o‘tayotganda, ona qoni bilan muloqotda bo‘lishi)
yoki ko‘krak suti bilan boqilganda (ona suti orqali) yuqishidir.
1) OIÒVni yuqtirgan yoki OIÒS bilan kasallangan bemor bilan
himoyalanmagan tarzda jinsiy aloqada bo‘lganda yuqadi. Infeksiya
yuqishi  virusning  yetarli  miqdoriga  ega  bo‘lgan  organizm  suyuq-
liklarining sog‘lom odam shilliq qavatidagi mikrojarohatlar va yoriq-
lari bilan aloqasi hisobiga yuz beradi.
2) Sog‘lom odam organizmiga OIÒV yuqtirgan yoki OIÒS bilan
kasallangan bemor qoni tushganda yuqadi. Sterillanmagan tibbiyot
yoki kosmetologik asboblar qo‘llanilganda sodir bo‘lishi mumkin.
OIÒV ushbu yuqish yo‘li giyohvand moddalarni tomir ichiga qabul
qiluvchi  shaxslar  o‘rtasida  ko‘p  tarqalgan,  chunki  giyohvandlar
guruhida  ko‘pincha  sterillanmagan  umumiy  shpris  va  ignalardan
foydalanadi.
3) OIÒV yuqtirgan yoki OIÒS bilan kasallangan ona orqali bolaga
yuqadi.  Bu  homiladorlik,  tug‘ish  va  go‘dakni  emizish  vaqtida  yuz
berishi mumkin.
Odamlar  oddiy  turmushdagi  muloqotda  OIÒVni  yuqtirishdan
qo‘rqadi. Aslida, bu qo‘rquv asossiz. OIÒV yuqishning barcha yo‘llari
yaxshi o‘rganilgan va ilmiy asoslangan.
 OIÒV quyidagi hollarda yuqmaydi:
• o‘pishganda;
• teriga tekkanda yoki quchoqlaganda, qo‘l berganda, silash va
erkalashda;
• ichki kiyim va ko‘ylaklar orqali;
• yo‘talganda va aksirganda;
• ter va ko‘z yoshlari orqali;
• hasharotlar  orqali;
• umumiy cho‘milish havzasi va hojatxonadan foydalanilganda;
• umumiy idish-tovoqdan foydalanganda.
OITVning  diagnostikasi.  Hozirgi  kunda  OITV  virusining  odam
organizmida bor yoki yo‘qligini aniqlash bir necha zamonaviy usullar
bilan maxsus tibbiy bo‘lim va kasalxonalarda olib boriladi. Natijada
bemorlarning haqiqiy OIÒS virusi orqali kasallanganligi hamda uning
OIÒS virusi tashuvchi ekanligi aniqlanadi. Bemorlarga nisbatan te-
gishli  davo  chora-tadbirlari  ko‘riladi.  OIÒS  virusi  tashuvchilar  esa
doimiy shifokor nazoratida bo‘lishadi. Bajariladigan ishlar bemor va
shifokor imkon boricha, boshqalarga oshkor etmagan holda — maxfiy
ravishda olib boriladi.

345
Ular  quyidagilardan  iborat:
1. OITV infeksiyaga antitelo hosil bo‘lganligini aniqlash usuli.
Ma’lumki,  OITV  virusi  organizmga  kirgach,  3  oylardan  so‘ng
qonda antitelo hosil bo‘la boshlaydi va natijada antigenlar yordamida
serologik  reaksiyalar  tufayli  hosil  bo‘lgan  antitelo  va  uning  kon-
sentratsiyasini  aniqlash  mumkin.  Buning  uchun  uch  xil  usuldan
foydalaniladi.
Birinchi usulda konyugat sifatida antigen-ferment, ikkinchisida
antigen-fluoressein (radioizotop) va uchinchisida immunoglobulinlar
fraksiyasini aniqlash yo‘li bilan izlanish ishlari olib boriladi. Hozirgi
kunda yangi usullardan foydalanilmoqda.
2. OITV-antigen va viremiya usuli.
Ushbu  usul  bilan  qonda  antigen  borligi  aniqlanadi.  Bunda
laboratoriya tekshiruvi kasallikning boshlang‘ich davrida bajariladi.
U kasallikning boshlang‘ich davri hamda bolalarda infeksiya borligini
aniqlashda diagnostik ahamiyatga ega. Agarda xastalikning so‘nggi davrida
qonda antigen topilsa, u bemorda immunitet sustligini ko‘rsatadi va
shunga qarab, davolash kerakligi lozim.
Viremiya — bu qonda limfotsitlardan OITV virusi ajratib olish
mumkinligidan darak beradi.
3. Bemorlarni va donorlarni tekshiruvdan o‘tkazish usuli.
Ushbu  antitelo  borligini  aniqlash  usulidan  Buyuk  Britaniyada
laboratoriyalar va qon quyish markazlarida keng foydalaniladi. Buning
uchun bemor terapevt yoki urolog qabulida bo‘lib maslahatlashadi.
Òekshiruv ishlari uchun eng yangi tegishli reaktivlar mavjud. Amaliy
jihatdan ushbu usul kasallikni tez aniqlashga yordam beradi.
1. OIÒS qanday kasallik?
2. OIÒS virusining morfologiyasini bayon eting.
3. OIÒS kasalligining tarqalishi.
4. OIÒS kasalligining diagnostikasini bilasizmi?
?
Nazorat  uchun  savollar

346
Sanitariya mikrobiologiyasining vazifasi tashqi muhit (suv, tuproq,
havo, oziq-ovqat va b.)da mikroorganizmlarning rivojlanishini keltirib
chiqaradigan  jarayonlarni  aniqlash  va  patogen  mikroorganizmlarni
yo‘qotish  hisoblanadi.  Shuning  uchun  tashqi  muhit  ifloslanish
ko‘rsatkichi sifatida mikroblarning sanitariya ko‘rsatkichi qabul qilinadi.
Mikroorganizmlarning sanitariya ko‘rsatkichi odam va hayvon
organizmida  uchraydigan,  tashqi  muhitga  chiqarilib  turiladigan
mikroorganizmlar hisobiga aniqlanadi. Har bir tashqi muhitning o‘z
sanitar ko‘rsatkichi mavjud. Sanitar-mikrobiologik tekshirish tadbirlari
maxsus  standartlar,  ÃÎÑÒ  yoki  uslubiy  ko‘rsatmalar  asosida  olib
boriladi va baholanadi.
3.1.  Sanitariya-bakteriologik  tekshirishlar
uchun  oziqa  muhitlari
A.  Eykman  muhiti.
a) Konsentrlangan Eykman muhiti, 100 ml distillangan suv, 5 g
NaCl,  10  g  pepton  solib  qaynatiladi  va  filtrlanadigan  10  g  glukoza
solib, pH ni 7,4—7,6 gacha to‘g‘rilanib, 3 ta kolbaga 10 ml.dan solinadi.
Gazni yig‘ish uchun ichiga suzgich (paxta) ham solib qo‘yiladi va yana
shu muhitdan 1 ml.dan 3 ta suzgichli (paxtali) probirkaga solib chiqiladi.
b) Suyultirilgan Eykman muhiti — uni tayyorlash uchun 3 ta
suzgichli (paxtali) probirkaga 1 ml.dan muhit va 9 ml distillangan
suv solinadi. So‘ngra 20 daqiqa 112°C harorat va 0,5  atm bosimida
sterillash uchun avtoklavga qo‘yiladi.
B. Kessler muhiti.
100 ml distillangan suv, 1 g pepton, 5 ml o‘t suyuqligi solib,
qaynatib, filtrlab, so‘ngra unga 1 g laktoza qo‘shiladi, pH ni 7,4—7,6
ga teng qilib to‘g‘rilanadi. Keyin unga 0,4 ml 1 % li gensian binafsha-
ning suvli eritmasi qo‘shiladi. So‘ngra 5 ml suzgichli (paxtali) pro-
birkalarga solinadi. 15 daqiqa 112°C haroratda va 0,5 atm  bosimida
avtoklavda sterillash uchun qoldiriladi.
D. Yarimsuyuq glukozali muhit.
100 ml distillangan suv, 20 g glukoza, 0,5 g GPAlarni qaynatib,
pHni 7,2—7,4 ga to‘g‘rilab, 5 ml.dan probirkalarga quyiladi, 100°C da
30 daqiqadan 3 kun davomida Kox apparatida sterillanadi.
E. Òukayevning oziqa muhiti.
III  qism. 
SANIÒARIYA  MIKROBIOLOGIYASI

347
100 ml distillangan suv, 1 g pepton, 0,5 p/g NaCl, 5—6 ml yog‘-
sizlantirilgan sut solinib, kolbada aralashtiriladi, so‘ngra 5 ml.dan pro-
birkalarga solib chiqiladi va 100°C da 3 kun davomida sterilizatsiya qilinadi.
3.2.  Suvni  sanitariya-bakteriologik  tekshirish
Buning uchun quduqlar, ochiq suv havzalari, basseyn, chiqindi
suvlar, markazlashgan suv havzalaridan sinama olinadi.
Sanitariya jihatidan suvga baho berish uchun quyidagi tekshirishlar
olib boriladi:
1. 1 ml tekshiriladigan suvda mikroblarning umumiy sonini aniqlash.
2. Koli-titr va koli-indeksni aniqlash (koli-indeks 3, koli-titr 333
va undan yuqori).
3.3. Suvdan sinama olish
Vodoprovod suvini tekshirganda, kolbaga 10 g NaSO
3
 solinadi
(xlorni yo‘qotish uchun) va jo‘mrakning og‘zi spirtovka yoki spirtga
namlangan tampon bilan sterillanib, 10—14 daqiqa oqizib qo‘yiladi.
Sinamaga 500 ml suv olinadi. Ochiq suv havzalaridan suv sinamaga
barometr asbobi yordamida olinadi. Suv tushuntirish xati bilan bir-
galikda laboratoriyaga jo‘natilishi lozim. Òushuntirish xatida qayerdan
va kim tomonidan olingani, olingan vaqti, maqsadi, olingan vaqtdagi
suv  va  havoning  harorati,  qaysi  laboratoriyaga  jo‘natilayotganligi
ko‘rsatilishi lozim. Bunda suv olingan vaqtdan 2 soatdan ko‘p o‘tmas-
ligi kerak. Laboratoriyaga keltirilgan sinama maxsus jurnallarga yoziladi.
3.4.  Mikroblarning  umumiy  sonini  aniqlash
Vodoprovod suvi tekshirilganda alohida Petri kosachalariga 1 va
0,1 ml tekshirilayotgan suvdan quyib, ustiga eritilgan va 45°C gacha
sovitilgan GPA solinadi. Ariq suvi bo‘lsa, kosachalarga 0,01, 0,001,
0,0001 ml.dan ekiladi. Òermostatga 37°C haroratda 2 soatga qoldiriladi.
2-kuni ekilgan muhitlar tekshiriladi. Koloniyalar kam bo‘lsa, ular
oddiy ko‘z bilan lupa yordamida sanaladi. Agar koloniyalar soni ko‘p
bo‘lsa, ularni koloniya sanaydigan asbobda hisoblanadi, so‘ngra suyultirish
soniga ko‘paytirib, kosachalar soniga bo‘linadi. O‘rtacha arifmetik hisobda
1 ml tekshiriladigan suvdagi mikroblarning umumiy soni aniqlanadi.
3.5. Suvdagi koli-titr va koli-indeksni aniqlash
Ikki usulda aniqlanadi:
1. Bijg‘itish usuli.
2. Membranali filtr usuli.

348
3.6.  Bijg‘itish  usuli
1-kuni.  Òekshiriladigan  suv  glukoza  peptonli  Eykman  muhiti
solingan  uchta  flakonga  100  ml.dan,  uchta  probirkaga  10  ml.dan,
suyultirilgan Eykman muhiti bo‘lgan 3 ta probirkaga 1 ml.dan ekiladi.
Ekilgan muhit 43°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
2-kuni. Ekilgan muhit tekshiriladi. Agar oziqa muhiti  tiniq va
gaz hosil bo‘lmasa, ichak tayoqchasi aniqlanmadi, deb  javob beriladi.
Agar  loyqalanish  va  gaz  hosil  bo‘lsa,  tekshirish  ishlari  davom
ettiriladi. Har bir flakon va probirkalardan olib  sektorlarga bo‘lingan
Endo muhitga ekiladi. Òermostatda 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
3-kuni. Ekilgan muhit tekshiriladi. Endo oziqa muhitida ichak
tayoqchasi yaltiroq metall, malina rangli koloniya hosil qilib o‘sadi.
Shunday shubhali koloniyadan olib:
1) oksidaza sinamasi o‘tkaziladi: buning uchun shubhali koloniyadan
olib, dimetilparafenilendiamin reaktivi shimdirilgan filtr qog‘ozga surti-
ladi. Agar reaksiya musbat bo‘lsa, surtilgan joyda ko‘k rang hosil bo‘ladi;
2) har bir sektordan koloniya olib, alohida yarimsuyuq glukozali
muhitga ekiladi. Ekilganlarni termostatga 37°C haroratda 24  soatga
qoldiriladi.
4-kuni. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. Agar yarimsuyuq glukozali
muhitning  rangi  o‘zgarib  gaz  hosil  bo‘lgan  bo‘lsa,  davlat  standart
jadvaliga asoslangan holda koli-titr va koli-indeks aniqlanadi.
3.7. Membranali filtr usuli
Òekshirilayotgan suv Zeyts asbobi orqali filtrlanadi. Steril pinset
yordamida filtr olinib Endo muhitiga o‘rnatiladi. Òermostatga 37°C
haroratda 24 soatga qoldiriladi.
2-kuni ekilgan muhit tekshiriladi. Agar Endo muhitida yaltiroq
metall, malina rangli koloniya hosil bo‘lgan bo‘lsa, yuqorida aytilgandek
tekshirish ishlari o‘tkaziladi.
3.8.  Alkogolsiz  ichimliklarni  sanitariya-
bakteriologik  tekshirish
Alkogolsiz  ichimliklarni  sanitar-bakteriologik  tekshirish  ÃÎÑÒ
13273-75 talabi asosida olib boriladi. Òekshirishga korxonadan chiq-
qan, qopqog‘i muhrlangan butilkalar keltirilishi lozim. Òekshirishdan
oldin butilka qopqog‘i va bo‘yin qismi artiladi, kuydiriladi, qopqog‘i
ochiladi, steril paxta-dokali qopqoq bilan yopiladi. Gaz chiqib ketishi
uchun 43°C  haroratda termostatda 1 soatga qoldiriladi. Kislotali

349
sharoitga ega bo‘lgan ichimliklarning kislotasini neytrallash uchun
10 % li natriy bikarbonati eritmasidan solinadi. Ichimliklarni tekshi-
rish ichimlik suvlarini tekshirgandek olib boriladi.
Achitish  natijasida  tayyorlangan  ichimliklarda  mikroblarning
umumiy soni aniqlanmaydi, chunki ularning tarkibida mikroblar-
ning  o‘zi  ko‘p  bo‘ladi.  Koli-titrni  aniqlash  uchun  Kessler  yoki
glukoza-peptonli muhitga 2 ta 100 ml va 10 ta probirkaga 10 ml.dan
ekiladi. Siroplar 10 marta suyultiriladi, kvas, pivo va boshqa achitqi
mikroblarni saqlovchi ichimliklar esa 10; 1; 0,1 va 0,01 ml.dan eki-
ladi.  Qolgan  tekshirish  ishlari  suvnikiga  o‘xshash.  Gazi  bo‘lgan
alkogolsiz  ichimliklarda  koli-titr  300  dan,  gazsizlarda  100,  non
kvaslarida 10 dan oshmasligi lozim.
1. Sanitar mikrobiologiyasining asosiy vazifalari nimadan iborat?
2. Òekshirishga suv qanday olinadi?
3. Koli-titr, koli-indeks, mikroblarning umumiy soni deganda nimani
tushunasiz?
4. Koli-titr va koli-indeks qanday usullarda aniqlanadi?
3.9.  Havoni  sanitariya-bakteriologik  tekshirish
Òashqi muhit omillaridan havo organizmga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Havo mikroflorasini o‘rganadigan fanga aeromikrobiologiya deyiladi.
Mikroblarning yashashi uchun havo qulay sharoit bo‘lib hisoblan-
maydi, chunki unda mikroblarning yashashi uchun oziqa moddalar
yo‘q  va  u  doimo  harakatda  bo‘ladi.  Shunga  qaramasdan,  unda
ayrim mikroblar — sil, klostridiy sporalari, zamburug‘lar va boshqa
mikroblar saqlanadi. Havoni sanitariya-bakteriologik tekshirish ÃÎÑÒ
talabiga  asosan  olib  boriladi.  Rejali  va  epidemiologik  ko‘rsatkich
bo‘yicha tekshiriladi. Ya’ni operatsion xona, tug‘uruqxona, bog‘lov
xonasi, dorixona va boshqa xonalarning havosi tekshiriladi.
Havoni  sanitariya-bakteriologik  tekshirishda  quyidagi  ko‘rsat-
kichlar aniqlanadi:
1) 1 m
3
 havodagi mikroblarning umumiy soni aniqlanadi;
2) 1 m
3
 havodagi patogen va shartli-patogen mikroblar aniqlanadi.
Sinama olish. Havodan sinama ikki usulda olinadi:
1) sedimentatsion usul — mikroblarning mexanik ravishda cho‘ki-
shiga asoslangan;
2) aspiratsion usul — havoni aktiv ravishda so‘rib olishga asoslangan.
?
Nazorat  uchun  savollar

350
3.10.  Sedimentatsion  usul
GPA solingan kosachalarni ochiq va gorizontal holda poldan
turli xil balandlikda 10—20 daqiqaga (havoning iflos-tozaligiga qarab)
ochiq qoldiriladi. Patogen mikroblarni aniqlash uchun elektiv mu-
hitlar  qo‘llaniladi.
Ekilganlarni termostatga 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
Ertasi kuni olib tekshiriladi.
3.11.  Aspiratsion  usul
Rechmenskiy, Dyakonova, PAB-1, Krotov asboblaridan foyda-
laniladi.
Krotov  asbobida  havoni  sinamaga  olish  Petri  kosachasidagi
muhitga havo urilishiga asoslangan. Krotov asbobi uch qismdan iborat:
havoni sinamaga oluvchi qismi, rotometr va elektr mexanizmi qismi.
1-kun. Havoni so‘ruvchi qismiga ochiq holdagi Petri kosachasi
o‘rnatiladi, qopqog‘ining teshigi orqali havo oziqa muhitiga ekiladi,
kosacha esa bir daqiqada 4000—5000 marta aylanadi. Havo muhitga
bir  xil  o‘tiradi.
Krotov asbobining kamchiligi shundan iboratki, u elektr ener-
giyasida ishlaydi va hamma sharoitda qo‘llashning iloji yo‘q. Oziqa
muhitini termostatga 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
2-kun. Ekilgan muhitlar tekshiriladi, koloniyalar sanaladi. 1 m
3
havodagi mikroblar aniqlanishiga qarab elektiv oziqa muhiti qo‘lla-
niladi.  Agar  patogen  mikroblar  aniqlansa,  xuddi  shu  qo‘zg‘atuv-
chiga tekshirish ishlari o‘tkaziladi.
1.  Havo  mikroorganizmlar  yashashi  uchun  qulay  sharoit  hisob-
lanadimi?
2. Qaysi hollarda havoni rejali tekshirish ishlari olib boriladi?
3. Havo qanday usullarda tekshiriladi?
3.12.  Òuproqni  sanitariya-bakteriologik  tekshirish
Òuproq mikroblarning yashashi uchun eng qulay sharoit bo‘lib
hisoblanadi. Ular tuproq orqali suvga, havoga o‘tib, ularni ifloslantiradi.
Òuproqni mikrobiologik tekshirish katta ahamiyatga ega. Òuproqni
kasalxona,  bog‘cha,  lager  va  boshqa  obyektlarni  qurishdan  oldin
sanitariya-bakteriologik tekshiriladi.
Òuproqni tekshirganda quyidagi ko‘rsatkichlar aniqlanadi:
?
Nazorat  uchun  savollar

351
1) 1 kg tuproqdagi mikroblarning umumiy sonini aniqlash;
2) koli-titr va klostridiy perfringensni aniqlash;
3) 1 kg tuproqdagi termofil bakteriyalarni aniqlash;
4)  epidemiologik  ko‘rsatkich  bo‘yicha  patogen  mikroblardan
salmonellalar,  shigellalar,  botulizm,  qoqshol  qo‘zg‘atuvchilari  va
boshqa mikroblarni aniqlash.
Sinama  olish.  Sanitariya  shifokori  va  bakteriolog  tomonidan
tuproqdan maqsadga qarab, sinama olinadi. 1000 m
3
 hudud tanlanadi.
Biri  ifloslantiruvchi  manbalarga  yaqin,  ikkinchisi  undan  uzoqroq
bo‘lishi lozim. 25 m
2
 maydonidan 5 ta nuqta: 4 ta chetidan va 1 ta
o‘rtasidan olinadi yoki diagonal bo‘yicha 5 ta nuqtadan olinadi.
Material  tuproqni  yuza  qismidan  steril  lopatkachalar  bilan  20
sm chuqurlikkacha olinadi, chuqur qismidan sinama Nekrasov buri
yordamida olinadi. Sinama eng kamida 1 kg olinishi lozim. Sinamani
steril  bankalarga  solib,  pergament  qog‘ozga  o‘rab,  raqamini,  eti-
ketkasini yopishtirib, qutilarga solib, tushuntirish xati bilan labora-
toriyaga yuboriladi. Agar tuproqni shu kunning o‘zida tekshirish-
ning iloji bo‘lmasa, muzlatgichga 1—2°C haroratda 1 kun qoldiriladi.
Sinamani  tayyorlash.  Olib  kelingan  tuproq  yirik  qismlardan
tozalanadi,  steril  hovonchada  eziladi,  steril  to‘rdan  o‘tkaziladi.
Òo‘rdan o‘tgan tuproqdan 30 g olinib, steril kolbaga solinadi va
270  ml  steril  suv  quyiladi.  Natijada,  1:10  nisbatda  suyultirilgan
eritma hosil bo‘ladi. Mana shu eritmani 1:100; 1:1000: 1:10000 gacha
suyultiriladi.
Mikroblarning  umumiy  sonini  aniqlash
Har  bir  tuproqning  suyultirilgan  eritmasidan  olib,  steril  Petri
kosachasiga  solinadi,  ustiga  45°C  gacha  sovitilgan  GPA  solinadi.
Òermostatga 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi. Vaqt o‘tgach kolo-
niyalar sanalib, mikroblarning soni aniqlanadi.
Koli-titrni  aniqlash
1-kun.  1 : 10  ga  suyultirilgan  eritmadan  10  ml  olib,  50  ml.li
Kessler muhitiga ekiladi. Qolgan suyultirilgan eritmalardan 1 ml.dan
olib, 1 ml.li Kessler muhitiga ekiladi. Ekilganlarni termostatga 37°C
haroratda 24 soatga qoldiriladi.
2-kun. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. Agar hech narsa o‘smagan
bo‘lsa, yana 1 kunga qoldiriladi. Agar 48 soatda ham loyqalanib, gaz
hosil  bo‘lmasa,  ichak  tayoqchasi  aniqlanmadi,  deb  javob  beriladi.
Agar loyqalanish va gaz hosil bo‘lgan bo‘lsa, sektorlarga bo‘lingan
Endo muhitiga ekiladi, termostatga 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.

352
3-kun. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. Agar Endo oziqa muhitida
ichak  tayoqchasiga  xos  koloniyalar  hosil  bo‘lgan  bo‘lsa,  shubhali
koloniyadan olib:
1) surtma tayyorlab, Gram usulida bo‘yab mikroskopda tekshiriladi;
2) oksidaza sinamasi qo‘yiladi;
3) yarimsuyuq glukozali muhitga ekiladi.
4-kun. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. Oziqa muhitida gaz hosil
bo‘lib, rangi o‘zgarsa, ichak tayoqchasi bor, degan xulosaga kelinadi.
Membranali filtr usuli
Bu usul kam ifloslangan tuproqlarni tekshirishda qo‘llaniladi.
Har bir suyultirilgan aralashmadan 10 ml.dan olib filtrdan o‘tkazi-
ladi. Filtratni yuqorida aytilgandek, tekshirish ishlari o‘tkaziladi.
C.perfringens titrini aniqlash.
Har bir suyultirish darajasidan 1 ml.dan olib, ikki qator steril
probirkalarga  solinadi.  Bit qatordagi  probirkalar  80°C  haroratda
15 daqiqa qizdiriladi. Barcha probirkalarga eritilgan va 45°C gacha
sovitilgan Vilson-Bler muhitiga material ekiladi. Òermostatga 43°C
haroratda 24 soat qoldiriladi.
C.perfringens oziqa muhitining pastrog‘ida qora koloniya hosil qilib
o‘sadi. Gaz hosil bo‘lgani oziqa muhitining yorilib ketganidan bilinadi.
Koloniyadan olib surtma tayyorlanadi. Gram usulida bo‘yalib, mikros-
kop ostida tekshiriladi. Agar tayoqchasimon, sporali, Grammusbat
bo‘lgan bakteriyalar  ko‘rinsa, C.perfringens bor, deb xulosa qilinadi.
Bu qo‘zg‘atuvchining tuproqda uchrashi unda boshqa klostridiylarning
borligidan dalolat beradi. Masalan, qoqshol, botulizm qo‘zg‘atuvchilari.
1. Qachon tuproq sanitariya-bakteriologik tekshiriladi?
2. Sinamaga tuproq qanday olinadi?
3. Òuproqda qanday ko‘rsatkichlar aniqlanadi?
4. Enteropatogen ichak tayoqchasi qanday usullarda aniqlanadi?
3.13. Sut va sut mahsulotlarini sanitariya-
bakteriologik  tekshirish
Sut va sut mahsulotlari mikroblar rivojlanishi uchun  eng qulay
sharoit bo‘lib hisoblanadi. Ayrim sutdan tayyorlanadigan mahsulot-
larning o‘zi mikroblar ta’sirida tayyorlanadi.
?
Nazorat  uchun  savollar

353
Sut  orqali  sil,  brutselloz,  salmonelloz,  kuydirgi,  poliomiyelit
virusi,  anaerob  batsillalar  va  boshqa  mikroblar  tarqalishi  mumkin.
Bu mikroblar sut, uni sog‘ayotgan va jo‘natilayotgan vaqtda, saqlash
va  boshqa  hollarda  tushishi  mumkin.  Sut  va  sut  mahsulotlarini
bakteriologik tekshirish ÃÎÑÒ 9225-68 asosida olib boriladi.
Sinama  olish.  Suyuq  va  yarimsuyuq  mahsulotlar  aralashtirilib,
50—100 ml.li steril kolbalarga solinadi. Sariyog‘, pishloq, tvorog mah-
sulotlarining  chuqur  qismidan  material  steril  qisqichlarda  olinadi.
Ularning ustki qismi tozalanib, so‘ngra tekshirish uchun olinadi. Qadoq-
langan mahsulotlardan 2 ta qadoq olinadi. Olingan materiallar labora-
toriyaga tushuntirish xati bilan jo‘natiladi. Material 4 soat ichida tekshi-
rilishi lozim. Sut va sut mahsulotlarida quyidagi ko‘rsatkichlar aniqlanadi.
1  g  (ml)  tekshiriladigan  materialdagi  mikroblarning  umumiy
sonini  aniqlash.  Epidemiologik  ko‘rsatkichni  aniqlash  yuzasidan
patogen mikroblardan stafilokokk, salmonella, brutselloz va boshqa
mikroblar  aniqlanadi.
Mikroblarning  umumiy  sonini  aniqlash
Sinamalarni tekshirishga tayyorlash. Sut va sut mahsulotlarini
1:10, 1:100, 1:1000 nisbatlarda suyultiriladi.
Ekish.  Har  bir  suyultirish  darajasidan  1  ml.dan  olib,  2—3  ta
steril Petri kosachasiga solinadi va ustiga eritilgan va 45°C gacha sovi-
tilgan GPA solinadi. Òermostatga 37°C haroratda 48 soatga qoldiriladi.
Vaqt o‘tgach kosachalar termostatdan olinadi. Koloniyalar kam bo‘lsa
oddiy ko‘z bilan, ko‘p suyultirish darajasiga ko‘paytirilib, kosachalar
soniga bo‘linadi va 1 ml sut tarkibidagi mikroblarning umumiy soni
aniqlanadi. Achitish natijasida tayyorlangan mahsulotlarda mikroblarning
umumiy soni aniqlanmaydi. Mahsulotlardan surtma preparat tayyorlab
mikroflora nazorat qilib turiladi. Materialda spetsifik mikroblarning
aniqlanishi uning eskirganidan yoki ifloslanganidan dalolat beradi.
Ichak  tayoqchasi  guruhi  bakteriyalarini  aniqlash
Ichak  tayoqchasi  guruhi  bakteriyalarini  aniqlash  —  achitish-
bijg‘itish  usulida  aniqlanadi.  ÃÎÑÒ  9225-68  asosida  bakteriologik
tekshirish ishlari o‘tkaziladi.
1-kun. 3 ta 5 ml.li Kessler muhitiga 1 ml.dan tekshirilayotgan
material va 3 ta Kessler muhitiga 1 : 10 suyultirilgan materialdan 1
ml.dan yana ekiladi. Òermostatda 37°C haroratda 18—24 soat qoldiriladi.
2-kun. Agar Kessler muhitida loyqalanish va gaz hosil  bo‘lgan
bo‘lsa, sektorlarga bo‘lingan Endo muhitiga ekiladi.  Òermostatga 37°C
haroratda 24 soatga qoldiriladi.

354
3-kun. Agar Endo muhitida yaltiroq metall, malina  rangli koloniya
hosil bo‘lgan bo‘lsa, surtma tayyorlab Gram usulida bo‘yab tekshi-
riladi,  oksidaza  sinamasi  o‘tkaziladi,  Kozer  muhitiga  ekib  termo-
statga 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
4-kun. Ekilgan material glukozali muhitni kislota va gazgacha
parchalasa, Kozer muhitida o‘sish hosil bo‘lmasa, koli-titr maxsus
jadval asosida aniqlanadi.
Sut va sut mahsulotlarida patogen mikroorganizmlarning bo‘lishi
mumkin emas.
3.14. Kremli mahsulotlarni sanitariya-
bakteriologik  tekshirish
Kremli mahsulotlarni sanitariya-bakteriologik tekshirish Sog‘-
liqni saqlash vazirligining buyrug‘iga asosan olib boriladi. Quyidagi
ko‘rsatkichlar  aniqlanadi:
1. Ichak tayoqchasi titrini aniqlash.
2. 1 g mahsulotdagi plazmani koagulatsiya qiluvchi stafilokokkni
aniqlash.
Sinama olish. Kremli mahsulotning yuzasidan va ichki  qismidan
50 g sinama olinadi. Sinama steril qoshiqchalar bilan idishlarga oli-
nib, laboratoriyaga tushuntirish xati bilan jo‘natiladi.
Ichak  tayoqchasi  titrini  aniqlash
1-kun.  Olingan  sinama  termostatda  yoki  suv  hammomida
43—45°C ga qoldiriladi. Erigan kremning pastki qismidan sinama
olib tekshiriladi.
Krem 1:10, 1:100, 1:1000 nisbatda suyultiriladi.
1 : 10 nisbatda suyultirilgan eritmadan 10 ml olib 50 ml.li Kessler
muhitiga ekiladi. Qolgan (1:100, 11000) suyultirilgan eritmalardan
1 ml.dan olib, 5 ml.li Kessler muhitiga ekiladi. Òermostatga 43°C
haroratda 24 soatga qoldiriladi.
2-kun.  Ekilgan  muhitlar  tekshiriladi.  Kessler  muhitining  rangi
o‘zgarib gaz hosil bo‘lsa, sektorlarga bo‘lingan Endo muhitiga ekiladi.
Òermostatda 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
3-kun. Agar shubhali koloniyalar hosil bo‘lmasa, ichak tayoq-
chasi yo‘q, deb javob beriladi. Agar shubhali koloniya hosil bo‘lsa,
surtma tayyorlab, Gram usulida bo‘yab tekshiriladi. Agar Gramman-
fiy bo‘lgan tayoqchasimon, tartibsiz joylashgan bakteriyalar ko‘rinsa,
ichak tayoqchasi guruhiga tekshirish ishlari o‘tkaziladi. Bunda koli-
titr 0,3 g.dan kam bo‘lmasligi lozim.

355
Plazmani  koagulatsiyalovchi  stafilokokkni  aniqlash
1-kun. Eritilgan kremdan 0,1 g olib, sut-tuz agarga (MSA) va
0,5 ml li 2 ta tuzli sho‘rvaga ekiladi. Òermostatga 37°C haroratda
24 soatga qoldiriladi.
2-kun. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. Petri kosachasining bir kunga
pigment hosil qilinishini aniqlash uchun xona haroratida qoldiriladi.
Boyituvchi tuzli sho‘rvadan olib, tuxum sarig‘i qo‘shilgan tuzli agarga
ekiladi (JSA). Òermostatga 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi.
3-kun. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. Petri kosachasida stafilo-
kokka  xos  koloniyalar  hosil  bo‘lgan  bo‘lsa,  plazmakoagulatsiya
reaksiyasi qo‘yiladi.
1. Sut va sut mahsulotlari sinamaga qanday olinadi?
2. Sut va sut mahsulotlarida, krem mahsulotlarida qanday mikroblar
ko‘rsatkichi aniqlanadi?
3.15. Go‘sht va kolbasa mahsulotlarini
sanitariya-bakteriologik  tekshirish
Go‘sht  va  go‘sht  mahsulotlari  mikroorganizmlar  bilan  turli
sabablar  tufayli  ifloslanadi:
1. Birlamchi ifloslanish. Hayvonlar organizmining kasallikka
qarshi kurashishi susaygan hollarda mikroblar ichak orqali qon va
a’zolarga o‘tadi.
2.  Hayvonlar  so‘yilgan  vaqtida,  go‘shti  bo‘linganda,  noto‘g‘ri
saqlangan  hollarda  ifloslanishi  mumkin.  Mahsulotlar  noto‘g‘ri
tayyorlanganda ham ifloslanadi. Go‘sht va kolbasa mahsulotlari
ÃÎÑÒ 9858-74 asosida tekshiriladi.
I. 1 g mahsulotdagi mikroblarning umumiy soni aniqlanadi.
II. 1 g mahsulotdagi ichak tayoqchasi guruhi bakteriyalari aniqlanadi.
III. 5 g mahsulotdagi salmonella, protey va klostridiylar aniqlanadi.
Sinama olish. Har bir partiyaning turli qismlaridan ikki bo‘lak
go‘sht, kolbasa olinadi. Sosiska va sardellalardan bir qancha bo‘lakchalar
olinadi. Liqildoq, pashtet va boshqa qadoqlanmagan mahsulotlarning
2—3 qismidan 200—250 g.dan olinadi. Har birini alohida pergament
qog‘ozlarga o‘rab, tushuntirish xati yozilib laboratoriyaga jo‘natiladi.
Òekshirishga tayyorlash. Qattiq mahsulotlarning ustki qismi spirtli
tampon bilan artilib yondiriladi, turli qismlaridan bo‘lakchalar olinadi.
Dudlangan mahsulotlarning esa suyakka yaqin qismlaridan olinadi.
?
Nazorat  uchun  savollar

356
Qobig‘i  bo‘lmagan  mahsulotlardan  namlangan  tampon  yordamida
surtma olinib «XB», Xeyfes yoki Kessler muhitlariga ekiladi. So‘ngra
bu mahsulot spirtga namlangan tampon bilan artilib kuydiriladi va
20 g.dan bo‘lakchalar olinadi. Uni steril hovonchada steril qum va
fiziologik eritma bilan eziladi (80 ml).
1  g  mahsulotdagi  mikroblarning  umumiy  sonini  aniqlash
1-kun. Òekshirish materialidan 1,0 va 0,1 ml olib, Petri kosa-
chasiga solinadi, ustiga eritilgan va 45°C gacha sovitilgan GPA solinadi.
Proteylar  o‘smasligi  uchun  4—5  ml  och  agar  solinadi.  Ekilgan
muhitlar termostatga 37°C haroratda 48 soatga qoldiriladi.
Koloniyalar kam bo‘lsa, oddiy ko‘z bilan, ko‘p bo‘lsa, koloniya
sanaydigan  asbob  bilan  sanaladi,  suyultirish  soniga  ko‘paytirilib,
kosachalar soniga bo‘linadi. 1 g mahsulotdagi mikroblarning umumiy
soni aniqlanadi.
Ichak  tayoqchasi  guruhi  bakteriyalarini  aniqlash
1-kun. Har bir suyultirilgan materialdan 5 ml.dan olib  «XB»,
Xeyfes yoki Kessler muhitlariga ekiladi. 43°C haroratda 18—20 soatga
qoldiriladi.
2-kun. Ekilgan muhitlar tekshiriladi. «XB», Xeyfes muhiti ko‘k
rangdan sariq rangga  aylanadi. Kessler muhitining rangi o‘zgarib, gaz
hosil bo‘ladi. Shunday o‘zgarishlar bo‘lsa, ichak tayoqchasiga tek-
shirish ishlari o‘tkaziladi.
Salmonellalarni  aniqlash
Òayyorlangan aralashmadan 25 ml olib Myuller, Kaufman yoki
selenitli sho‘rvaga ekiladi, termostatga 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
Vaqt o‘tgach, olib tekshiriladi. Ulardan olib Endo, vismut-sulfit
agarga ekiladi. Òermostatga 37°C haroratda 24 soatga qoldiriladi. Vaqt
o‘tgach, olib tekshiriladi. Agar salmonellalarga xos koloniyalar hosil
bo‘lsa,  tekshirish  ishlari  o‘tkaziladi.
Proteylarni  aniqlash
0,5  ml  tekshirish  materialidan  olib,  qiyshiq  agarning  konden-
satsion suyuqligiga ekiladi (Shukevich usuli). Òermostatga 37°C ha-
roratda  24  soatga  qoldiriladi.  Vaqt  o‘tgach,  olib  tekshiriladi.  Agar
muhitning yuzasida koloniyalar yoyilib o‘sgan bo‘lsa, proteylar bor
deb, faqat kondensatsion suyuqligida o‘sgan bo‘lsa, proteylar yo‘q,
deb javob beriladi.

357
1. Go‘sht va go‘sht mahsulotlari qachon mikroblar bilan ifloslanadi?
2. Go‘sht va go‘sht mahsulotlari sinamaga qanday olinadi?
3. Go‘sht va go‘sht mahsulotlarida sanitariya ko‘rsatkichi qanday?
4. Proteylar borligi qanday aniqlanadi?
3.16.  Konservalarni  sanitariya-bakteriologik  tekshirish
Konservalarda aerob  va anaerob mikroblar bo‘lishi mumkin. Ular
ifloslangan mahsulotlarni konservalash yoki konservalarni noto‘g‘ri
sterilizatsiya qilish natijasida tushadi.
Sinama  olish.  ÃÎÑÒ  8756-070  asosida  olib  boriladi.  Har  bir
konserva partiyasidan sinama olinadi. 1 litr hajmdagi shisha polimer
idishlarda bo‘lsa, 3 ta idishda olinadi. 1—3 litrli idishda bo‘lsa, bitta
qadoq olinadi. Bochka va qutilarda bo‘lsa, 500 g olinadi.
Òekshirishga tayyorlash. Òekshirishga keltirilgan bankalarning avval
tashqi ko‘rinishi tekshiriladi (zanglaganligi, pachoqlanganligi). Oqqan
joyi bor yoki yo‘qligi tekshiriladi.
Germetik yopiqligini tekshirish. Konserva bankasi suvli kastrulkaga
solib qaynatiladi. Suv konserva hajmidan 4 marta ko‘p bo‘lishi lozim.
Konserva bir necha daqiqa qaynatiladi. Agar havo chiqsa, germetik
yopiq emasligini ko‘rsatadi.
Bombajga tekshirish. Banka termostatga 37°C haroratda 5—6 kunga
qoldiriladi. Bombaj bo‘lganligini qopqoqning shishib qolganligidan
bilamiz. Agar bombaj bo‘lmasa va germetik yopiq bo‘lsa, tekshirilmaydi.
Bankalarni  sanitariya-bakteriologik  tekshirish  uchun  tayyorlash.
Òekshirish aseptik sharoitda bokslarda olib boriladi. Banka qog‘ozdan
tozalanadi. Ko‘rsatkichlari yozib olinadi. Sovunlar yuvilib, chayiladi,
quruq qilib artiladi. Ular, odatda, spirtga namlangan tampon bilan
artiladi. Konservani ochadigan asbob ham spirtda yondiriladi, so‘ng
banka ochiladi. Bankaga shisha naycha kiritilib, material olinadi va
steril Petri kosachasiga solinadi.
Ekish. Mezofil aeroblarni aniqlash uchun 5—6 ml 1 % li glukozali
ikkita probirkaga ekiladi. Òermostatga 37°C haroratda 5 kunga qoldi-
riladi. Har kuni tekshiriladi. Agar mikroblar o‘sgan bo‘lsa, surtma
tayyorlab, Gram usulida bo‘yaladi va mikroskop ostida tekshiriladi.
Konservalarda aerob mikroblari bo‘lishi mumkin emas.
Mezofil anaeroblarni aniqlash uchun tekshirish materialidan olib
(2 sm), 20 daqiqa qizdirilgan, 40°C gacha sovitilgan Òarossi muhitiga
ekiladi. Òermostatga 37°C haroratda 5 kunga qoldiriladi. Agar mikrob
kulturalari  o‘sgan  bo‘lsa,  surtma  tayyorlab,  Gram  usulida  bo‘yab
?
Nazorat  uchun  savollar

358
tekshiriladi, katalaza sinamasi qo‘yiladi. Agar surtmada Grammusbat
bo‘lgan bakteriyalar ko‘rinsa, katalaza sinamasi manfiy bo‘lsa, 2 ml
olib  steril Petri kosachasiga solinadi va ustiga eritilgan 1 % li glukozali
agar solinadi. Oziqa muhiti yuzasiga buyum oynachasi havo qoldiril-
masdan yotqiziladi. Òermostatga 37°C haroratda 48 soatga qoldiriladi.
Agar buyum oynasining tagida mikrob kulturasi o‘sgan bo‘lsa yoki
muhit yorilib ketgan bo‘lsa, 3—4 mm uzoqlikda buyum oynachasi
atrofida mikroblar o‘smagan bo‘lsa, anaeroblar bor, deb xulosa qilinadi.
Qanday konserva bo‘lishidan qat’i nazar, sanitariya-epidemiologik
ko‘rsatkich bo‘yicha stafilokokk, gazli gangrena, termofil aerob va
anaeroblar, botulizm toksinlari, achitqi va boshqalarga tekshirish ishlari
o‘tkaziladi. Konservalarda patogen mikroblar bo‘lishi mumkin emas.
3.17.  Yuvindilarni  sanitariya-bakteriologik  tekshirish
Ovqatlanish obyektlari, oziq-ovqat korxonalari, davolash va bo-
lalar muassasalari tozaligi, xodimlarning sanitariya-gigiyena qoida-
lariga rioya qilayotganliklariga yuvindilar olib tekshirib baho beriladi.
Òekshirish maqsadiga qarab, quyidagi ko‘rsatkichlar aniqlanadi:
1. BGKP (ichak tayoqchasi guruhidagi bakteriyalar) borligi aniqlanadi.
2. Stafilokokkning borligi aniqlanadi.
3. Mikroblarning umumiy soni aniqlanadi.
Patogen mikroblarga epidemiologik ko‘rsatkich bo‘yicha tekshiriladi.
Ovqatlanish va bolalar muassasalarida ichak tayoqchasi va stafilokokka
tekshirish  bilan  chegaralanadi.  Operatsion,  reanimatsiya,  bog‘lov,
intensiv  terapiya,  tug‘uruqxona  va  boshqalarda  ichak  tayoqchasi,
stafilokokkdan tashqari mikroblarning umumiy soni ham aniqlanadi.
Sinama olish. Yuvindilar paxta tampon yoki salfetka yordamida
olinadi. Òampon yoki salfetka fiziologik eritmaga namlab olinadi,
so‘ng sinama olinadi.
Qo‘ldan  sinama  olish.  Sinama  chap  qo‘ldan  boshlab  olinadi.
Avval qo‘lning yuzasidan barmoqlar tomon harakatlantiriladi, so‘ng
shu yo‘sinda qo‘lning ichki qismidan barmoqlar orasidan va tirnoqlar
orasidan olinadi. Mana shu tampon bilan yuqorida aytib o‘tilgandek,
o‘ng qo‘ldan ham olinadi.
Buyumlardan sinama olish. Yuzasi keng bo‘lgan buyumlarning bir
necha qismidan 50×50, 100×100 sm.li trafaret yordamida olinadi. Òrafaret
simdan yasalgan bo‘lib, ishlatishdan oldin spirt alangasida qizdirib olinadi.
Ichak  guruhi  bakteriyalariga  tekshirish
1-kun. Laboratoriyaga keltirilgan sinamalar Koda muhitiga eki-
ladi. Òermostatga 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.

359
2-kun. Agar tekshirish materialida ichak tayoqchasi bo‘lsa, mu-
hitning  rangi  o‘zgaradi.  Mana  shu  muhitdan  olib,  Endo  muhitiga
ekiladi. Òermostatga 37°C haroratda 24 soat qoldiriladi.
3-kun.  Endo  muhiti  tekshiriladi.  Agar  yaltiroq  metall,  malina
rangli koloniyalar hosil bo‘lgan bo‘lsa, surtma tayyorlab tekshiriladi
va sxema asosida ishlar o‘tkaziladi.
Stafilokokka  tekshirish
Òekshirishga olib kelingan yuvindi tuxum sarig‘i qo‘shilgan tuzli
agarga va 6,5 % li tuzli sho‘rvaga ekiladi. Òermostatga 37°C  haro-
ratda  24  soat  qoldiriladi.  Agar  stafilokokka  xos  koloniyalar  hosil
bo‘lgan bo‘lsa, stafilokokka tekshirish ishlari o‘tkaziladi.
Mikroblarning  umumiy  sonini  aniqlash
1-kun. 2 ml.li fiziologik eritmadagi yuvindiga 8 ml fiziologik
eritma qo‘shiladi. Shunda 1 : 5 nisbatli eritma hosil bo‘ladi. Òampon  u
bilan yaxshilab aralashtiriladi. 1 ml olib  45°C gacha sovitilgan GPA
solinadi va  Petri kosachasiga quyiladi. Òermostatga 37°C haroratda
14  soat qoldiriladi.
2-kun. Ekilgan muhit tekshiriladi. Koloniyalar kam bo‘lsa, oddiy
ko‘z bilan, agar ko‘p bo‘lsa, koloniya sanaydigan asbobda sanaladi.
So‘ng 1 sm yuzadagi koloniyalar soni sanaladi.
3.18. Jarrohlik va bog‘lov materiallarini
sterillikka  tekshirish
Òekshirish aseptik sharoitda bokslarda olib boriladi. Aerob va
anaerob mikrofloraga tekshiriladi.
Òekshirish olib borish uchun quyidagilar kerak bo‘ladi:
1. Steril asboblar to‘plami (qaychi, kornsanglar, pinsetlar).
2. 10 % li steril giðosulfit eritmasi.
3. Steril distillangan suv.
4. Xottinger shakarli sho‘rvasi. Saburo muhiti va tioglikol muhitlari.
Material sterilizatsiya qilingan kuni olinib, yopiq va muhrlangan
byukslarda tekshirishga yuboriladi. Òekshirishga bint, tampon, paxta
sharchalar, doka salfetkalar va bog‘lov (ketgut va iðak) materiallari
olinadi. Òekshirishga keltirilgan materiallar steril pinsetda olinib, spirt
alangasi  oldida  har  xil  qismlaridan  qirqib  olinadi  va  steril  Petri
kosachasiga solinadi. Har bir sinamadan olib,  shakarli sho‘rva va
Saburo muhitlariga ekiladi.
Bog‘lov materiallari. Ketgut spirtli yod eritmalarida saqlanadi. Yodni
neytrallash uchun 24 soatga 10 % li  giðosulfit eritmasiga solinadi,

360
so‘ng 24 soat steril distillangan suvda saqlanadi. Shundan so‘ng steril
pinset bilan ketgut olinib, steril Petri kosachasiga solinadi.
Steril qaychi bilan 2—5 sm uzunlikda qirqib, 2 ta probirkadagi
shakarli sho‘rvaga va Saburo muhitiga ekiladi. Òermostatga 37°C
haroratda 12—14 kunga qoldiriladi. Ipak spirtda saqlanadi. Ekishdan
oldin  iðak  bog‘lamini  olib,  24  soatga  steril  distillangan  suvda
qoldiriladi. Vaqt o‘tgach, steril pinset yordamida bo‘laklarga bo‘lib,
shakarli sho‘rva va Saburo muhitiga ekiladi. Òermostatga 37°C haro-
ratda 14 kunga qoldiriladi. Har kuni tekshiriladi. Agar mikrob kul-
turasi o‘sgan bo‘lsa, steril emasligini ko‘rsatadi.
1. Qo‘l va buyumlardan yuvindi qanday maqsadlarda olinadi?
2. Qanday sanitariya ko‘rsatkichlarida tekshiriladi?
3. Sterillikka tekshirish maqsadida qanday materiallar olinadi?
1-vaziyatli masala.
Laboratoriyaga ochiq suv havzasidan olingan 500 ml suv namu-
nasi yo‘llanma xati bilan keltirildi. Suv qanday ko‘rsatkichlarga tek-
shiriladi va qanday muhitlarga ekiladi?
2-vaziyatli masala.
Jarrohlik xonasidan Krotov asbobida havodan namuna olindi va
laboratoriyaga yo‘llanma xati bilan keltirildi. Uni oziqa muhitiga ekib
o‘rganilganda patogen stafilokokklar aniqlandi. Bunday holatda qan-
day chora-tadbirlarni olib borish lozim deb o‘ylaysiz?
3-vaziyatli masala.
Bozorda sotilishi lozim bo‘lgan go‘sht sanitariya xonasiga olib
kelindi.  Laborant  keltirilgan  go‘shtni  tekshirish  uchun  go‘shtning
qaysi qismidan qancha olishi va nima ish qilishi lozim?
4-vaziyatli masala.
Minimarketga  kelgan  sanitar  shifokor  yordamchisi  magazinni
tekshirganda baliq konservasining muddati o‘tib ketgani, biroz shi-
shish  borligini  aniqladi.  U  konservani  laboratoriyaga  tekshirishga
topshirdi. Bu konservani nima qilish lozim, tekshirish lozim bo‘lsa u
qanday ko‘rsatkichlarga tekshiriladi?
5-vaziyatli masala.
Laboratoriyaga sut va sut mahsulotlari tekshirishga yo‘llanma xati
bilan keltirildi. Laborant ularni nimalarga tekshirishi va qanday oziqa
muhitiga ekishi lozim?
?
Nazorat  uchun  savollar

361
Darslikda uchraydigan ayrim atamalar izohi
Agglutinatsiya (lot. agglutinatio — yopishish) — suyuqliklardagi
zarrachalar  (bakteriyalar,  eritrotsitlar  va  boshqa  hujayra  element-
lari)ning bir-biriga yopishib, g‘ujlanib qolishi.
Agglutininlar — qon zardobida hosil bo‘lib, ular ta’sirida yopi-
shib,  g‘ujlanib  (agglutinatsiyalanib)  qolgan  organizmlar  uchun  yot
moddalar.
Aktinomitsetlar (Actinomycetales) — uzun, hujayralarga bo‘lin-
magan  nursimon  mitsellalardan  iborat  bakteriyalar  guruhiga  yaqin
organizmlar. Ular tuproqda yashaydi va sporalar halqasini hosil qilib
ko‘payadi, parazit hamda saprofit shakllari bor.
Allergiya (yunon. allos — boshqacha, ergon — ta’sir) — orga-
nizmga yot  bo‘lgan (mikroblar, yot oqsillar va b.) omillar ta’sirida
yuzaga keladigan organizmning o‘ta sezgirligi.
Anaeroblar (a — inkor etuvchi old qo‘shimcha, aer — havo, bios —
hayot) — erkin kislorod bo‘lmagan muhitda yashay oladigan orga-
nizmlar.
Anaeroblar yoki Aseptika (a — inkor ma’nosini bildiruvchi old
qo‘shimcha, septikos — chiritadigan) — jarohatni turli mikroorga-
nizmlar  tushishidan  asrash  uchun  unga  tegadigan  barcha  buyum-
larni fizikaviy usullar yordamida zararsizlantirish.
Assimilatsiya yoki ANABOLIZM (lot. assimilatio — o‘zlashtirish) —
tashqaridan kirgan moddalarni organizmga qabul qilish, o‘zlashtirish
va organizmning o‘z moddasiga aylantirish. U organizm bilan atrof-
muhit  o‘rtasidagi  modda  almashinuvi  jarayonining  bir  tomoni
hisoblanadi.
Aeroborganizmlar.  AEROBLAR  (yunon.  aer  —  havo,  bios  —
hayot) — muhitida oksidlovchi sifatida (organizmlar) ishlata oladigan
mavjud  erkin  kislorod  bilangina  ta’minlab  yashay  oladigan  va
rivojlanadigan organizmlar.
Bakteriyalar (bakterion — tayoqcha) — shakllangan yadroga ega
bo‘lmagan  mikroskopik  organizmlar  —  prokariotlar.  Ular  chirish,
achitish  jarayonlarini  yuzaga  keltiradi  va  ko‘pgina  kasalliklarning
qo‘zg‘atuvchisi  hisoblanadi.
Bakteriofaglar — bakteriyalar virusi. Boshchasi, o‘simtasi yoki
«dumcha»si  bor.  Boshchasi  oqsilli  qobiqqa  o‘ralgan,  ichida  DNK
yoki  RNK  joylashgan.  O‘simtasi  oqsillardan  iborat  g‘ilofcha  bilan

362
o‘ralgan ichi bo‘sh o‘zak (sterjen)dan iborat. O‘zak oxirida tikan va
iðli plastinkasi bor.
Binar  nomenklatura  (lot.  binarius  —  ikki  qismdan  iborat)  —
organizmlarning  qo‘sh  nomi  bo‘lib,  ulardan  birinchisi  katta  harf
bilan yoziladi va avlod nomini bildiradi, ikkinchisi turini anglatadi.
K. Linney (1707—1778) tavsiya etgan.
Binokular (lot. bi+ocularis — ko‘zli) — binokular ko‘rish — ikki
ko‘z bilan oddiy ko‘rish binokular mikroskop — o‘ng va chap ko‘z
uchun alohida okular bilan ta’minlangan mikroskop.
Botulizm   (botulus — kolbasa) — botulinus bakteriyasi (Clostridi-
um botulinum) bilan ifloslangan ozuqa mahsulotlari (kolbasa, baliq,
konservalar va b.)ni iste’mol qilishdan yuzaga keladigan og‘ir zahar-
lanish.
Dezinfeksiya — maxsus kimyoviy moddalar yordamida kasallik
chaqiruvchi mikroorganizmlarni yo‘qotish, ularni zararsizlantirish.
Dezinseksiya  (lot.  des+insectum  —  hasharotlar)  —  maxsus
kimyoviy moddalar yordamida yuqumli kasalliklar tarqatuvchi zararli
hasharotlarni yo‘qotish.
Dezoksiribonuklein  kislota  (DNK)  —  monomeri  adenin  (A),
guanin (G), sitozin (S), tiamin (Ò) kabi azotli asoslarning birortasidan
hamda dezoksiriboza va fosfor kislotadan iborat bo‘lgan polimer.
J. Uotson va  F. Krik (1953) modeliga ko‘ra, DNK strukturasi umumiy
o‘q  atrofida  o‘ng  tomonga  buralib  ketgan  ikkita  spiralsimon
polinukleotid zanjiridan iborat DNK irsiyat tashuvchi moddadir.
Eritrotsitlar gemolizi (yunon. haima — qon. lysis — parchalash;
buzish)  —  eritrotsitlar  qobig‘ining  yorilishi  natijasida  ular  tarkibiy
qismining qon plazmasiga o‘tishi.
Fago, fagiya (yunon. phagos — yutish) — qo‘shma so‘zlarning
«yeyish»; «yutish» ma’nosini anglatuvchi qismi.
Fagotsitoz (yunon. phago — yutish; cytos — hujayra nazariyasi) —
organizm o‘ziga kirgan infeksiyadan oq qon tanachalari (leykotsitlar)ning
bakteriyalarini yutishi (tutib olishi) bilan himoyalanishini targ‘ib etuvchi,
I.I. Mechnikov  tomonidan  taklif  etilgan  immunitetning  hujayra-
viy nazariyasi. Organizmlarga tushib qolgan yot zarrachalar (bakteriya-
lar,  parchalangan  moddalar,  mahsulot)ning  maxsus  amyobasimon
hujayralar — fagotsitlar tomonidan ushlab olinib, hazm qilinishi.
Fakultativ anaeroblar (lot. fakultatis — imkoniyat; qobiliyat, a —
inkor etuvchi old qo‘shimcha; aer — havo; bios — hayot) — kislorod
bo‘lganda ham, bo‘lmaganda ham yashay oladigan organizmlar.
Fermentlar (lot. fermentum — achitqi) — biokimyoviy jarayon-
larning  yo‘nalishiga  katalitik  ta’sir  eta  oladigan  oqsil  moddalar  —
biokatalizatorlar.

363
Gigiyena — tashqi muhit va ishlab chiqarish faoliyatidagi xilma-
xil  omillarning  odam  sog‘lig‘iga,  uning  mehnat  qobiliyatiga,  umr
kechirishiga ta’sirini o‘rganadigan, turmush va mehnat sharoitlarini
sog‘lomlashtirishga qaratilgan tadbirlar ishlab chiqadigan fan.
Giðertonik  eritmalar  —  1)  qon  zardobiga  qaraganda,  yuqori
osmotik  bosimga  ega  bo‘lgan  eritmalar;  2)  hujayra  ichki  osmotik
bosmidan yuqori bo‘lgan osmotik bosimli moddalar eritmasi.
Genetika (yunon. genesis — kelib chiqishi) — tirik organizmlarning
irsiyati va o‘zgaruvchanligi hamda ularni boshqarish usullari haqidagi
fan.
Izolatsiya  (frans.  isolation  —  ajratish,  ajratib  qo‘yish)  —  bir
turga  kiruvchi  individlar  o‘rtasida  erkin  chatishishning  bo‘lmasligi
yoki qiyinlashuvi, bu tur ichidagi guruhlarning hamda yangi turlarning
ajralib  chiqishiga  olib  keladi.  Izolatsiyaning  geografik  va  biologik
xillari farqlanadi.
Izotonik eritmalar — osmotik bosimi hayvon, o‘simlik hujay-
ralari va qon zardobining osmotik bosimiga teng bo‘lgan eritmalar.
Immunitet (lot. immunitas — biron narsadan xoli bo‘lmoq) —
muayyan yuqumli kasallikka yoki ba’zi zaharli moddalarga organizm-
ning chidamliligi va qarshilik ko‘rsatish xususiyati, kengroq ma’noda
organizmning  o‘z  butunligini  va  biologik  individualligini  himoya
qilish, saqlash qobiliyati.
Infeksion kasalliklar — patogen bakteriyalar, viruslar, rikketsiyalar
va sodda jonivorlar keltirib chiqaradigan yuqumli kasalliklar guruhi.
Koloniya  —  mikroorganizmlarning  zich  oziqa  muhitida  o‘sib
shakllanishi,  zich  oziqa  muhitida  alohida-alohida  to‘plam  holida
bitta hujayradan o‘sgan mikroorganizmlardir.
Klon  —  vegetativ  ko‘paytirish  usuli  bilan  olingan  yagona
hujayraning genetik bir xil avlodi.
Lizis (yunon. lysis — parchalash, erish) — hujayralarning, jum-
ladan,  mikroorganizmlarning  lizosomalaridagi  fermentlar  yoki
boshqa  erituvchi  (litik)  xususiyatga  ega  bo‘lgan  moddasi  (agent)
ta’sirida ro‘y beradigan yemirilish va erish.
Makrofaglar (makro + yunon. phagos — yutuvchi) — mikrob va
yot  zarrachalarni  qamrab  olish  va  hazm  qilib  yuborish  qobiliyatiga
ega  bo‘lgan  hujayralar  (gistiotsitlar,  retikuloendotelial  sistemaning
hujayralari, limfotsit va monotsitlar).
Modifikator-genlar — boshqa genlar ta’sirini o‘zgartiruvchi genlar.
Morfologiya (yunon. morphe — shakl, logos — ta’limot) — orga-
nizm va organizmlarning tuzilishi haqida fan.
Patogenli (pathos — kasal, genesis — keltirib  chiqaruvchi) —
kasallik keltirib chiqaruvchi.

364
Profag  (yunon.  pro+fag)  —  bakteriya  hujayrasidagi  o‘rtacha
bakteriofagning genomi bo‘lib, bakteriya xromosomasi bilan birgalikda
replikatsiyalanadi.
Punksiya  —  kasallikni  aniqlash  yoki  davolash  maqsadida
to‘qimalarni kovak igna (yoki troakar) bilan teshish.
Spora (yunon. spora — urug‘) — 1) o‘simliklarning jinssiz ko‘pa-
yishini ta’minlovchi hujayra; 2) quyi o‘simliklarning noqulay sharoitda
saqlanib  qolishini ta’minlovchi hujayra; 3) sporalilar sinfi bir hujayrali
parazitlarning  taraqqiyot  bosqichi  bo‘lib,  sporalarda  murtak  zich
pardaga o‘ralgandir. Shu bosqichda parazitning tarqalishi ro‘y beradi.
Sof kultura — tozalangan mikroorganizm, bir turga oid shtamm.
Sista  hosil  qilish  —  bir  hujayrali  organizmlarning  noqulay
sharoitlarga tushib qolganda, zich qavat bilan o‘ralgan sokin stadiya
(sista) hosil qilishi.
Òoksinlar  (yunon.  toxikon  —  zahar)  —  ayrim  hayvonlar,
o‘simliklar hosil qiladigan, hayot faoliyati davomida ajrab chiqadigan
zaharli moddalar.
Òur — morfologik va fiziologik xususiyatlari bilan o‘zaro o‘xshash
bo‘lgan, o‘zaro erkin chatishib, serpusht avlod beruvchi va umumiy
kelib chiqishga ega bo‘lgan hamda ma’lum o‘lkalarda (areal) tarqalgan
mavjudotlar majmuasi.
Òoun  (o‘lat)  —  toun  tayoqchasi  keltirib  chiqaruvchi  antropo-
zoonozlar guruhiga kiradigan o‘tkir yuqumli kasallik.
Vaksina (lot. vaccina —  qoramol chechagidan chechak kasalligiga
qarshi  olingan  preparatga  ko‘ra,  shunday  nomlangan)  —  yuqumli
kasalliklarning kuchsizlantirilgan yoki o‘ldirilgan qo‘zg‘atuvchilaridan
tayyorlangan  preparat  bo‘lib,  yuqumli  kasalliklarning  oldini  olish
maqsadida  (ba’zan  kasalni  davolashda  —  vaksinoterapiyada  ham)
emlash (vaksinatsiya) uchun ishlatiladi.
Vibrionlar — vergul shaklidagi bakteriyalarning avlodi.
Virulentlik (lot. virulentus — zaharli) — ma’lum bir tabiiy yoki
sun’iy zararlanish sharoitida hayvon yoki o‘simlikning ba’zi turiga
nisbatan ma’lum shtammga mansub mikroorganizm patogenligining
darajasi, shartli ifodalar bilan belgilanadi.
Yashirin davr (inkubatsiya) — organizmga infeksiya tushgan vaqt-
dan to kasallikning klinik alomatlari yuzaga chiqquncha o‘tgan vaqt.
O‘zgaruvchanlik — 1) tirik organizmlarning yangi belgilarga ega
bo‘lishi yoki mavjud belgini yo‘qotishi bilan ifodalanuvchi o‘zgarish
xususiyati;  2)  tirik  organizmlarning  turli  shakllarda  (variantlarda)
mavjud bo‘la  olish xususiyati.
Shtamm — ma’lum joydan ajratib olingan va o‘rganilgan kultura.

365
FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR
1. È.Ñ. Ìîòàâêèíà, Â.Ä. Àðò¸ìêèí. Àòëàñ ïî ìèêðîáèîëîãèè è âèðóñî-
ëîãèè. M., «Måäèöèíà», 1976.
2. Ô.K. ×åðêåñ, Ë.Á. Áîãîÿâëåíñêàÿ.  Ìèêðîáèîëîãèÿ. M., 1978.
3. Í.A. Áàêóëèíà, E.Ë. Êðàåâà. Ìèêðîáèîëîãèÿ. Ò., «Ìåäèöèíà»,   1979.
4. Ê.Ä. Ïÿòêèí, Þ.Ñ. Êðèâîøåèí. Ìèêðîáèîëîãèÿ. M., 1980.
5. O.S. Mahmudov. Bolalarning yuqumli kasalliklari. Ò., «Meditsina» nash-
riyoti,  1985.
6.  L.B.  Borisov.  Mikrobiologiyadan  laboratoriya  mashg‘ulotlariga  doir
qo‘llanma. Ò., 1992.
7. V.M. Majidov. Yuqumli kasalliklar. T., Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot
nashriyoti,  1993.
8.  A.A. Botirbekov,  D.M. Bobojonova,  B.U. Qosimova,  B.U.  Ibrohimxo‘jayev.
Òibbiyot  institutlari  talabalari  uchun  «O‘ta  xavfli  infeksiyalar»  mavzusi
ma’ruzalari. Ò., 1995.
9.  Äàéäæåñò  «Òóáåðêóë¸ç  â  ìèðå».  Ïóáëèêàöèÿ  èç  åæåíåäåëüíûõ
ýïèäåìèîëîãè÷åñêèõ îáðàçîâ ça 1995 ãîä.
10. M.Q. Usmonov.  Epidemiologiya. Ò., Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot
nashriyoti,  1995.
11. Á.Â. Êàðàëüíèê. Ñîâðåìåííàÿ ëàáîðàòîðèÿ, äèàãíîñòèêà äèçåíòåðèè.
M., 1996.
12. È.Ê. Ìóñàáîåâ. Áðþøíîé òèô è ïàðàòèô (ýòèîëîãèÿ, ýïèäåìèîëîãèÿ,
ïàòîãåíåç, êëèíèêà, ëå÷åíèå, ïðîôèëàêòèêà). Ò., «Ìåäèöèíà», 1997.
13. Â.È. Ïîêðîâñêèé, Î.Ê. Ïîçäååâ. Ìåäèöèíñêàÿ ìèêðîáèîëîãèÿ. M., 1998.
14. M. Muhamedov va boshqalar. Mikrobiologia, virusologiya va immunologiya.
Darslik. — T., 2002.
15.  Õ.È.  Èñõàêîâà  è  äðóãèå.  Ìèêðîáèîëîãèÿ  è  ìèêðîáèîëîãè÷åñêèé
êîíòðîëü ïèùåâûõ ïðîäóêòîâ. ×àñòü 1. — Ò., 2004.
16. M.Muhamedov va boshqalar. Mikrobiologiya, virusologiya va immuno-
logiya. Darslik. — T., 2006.
17.  Õ.È.  Èñõàêîâà  è  äðóãèå.  Ìèêðîáèîëîãèÿ  è  ìèêðîáèîëîãè÷åñêèé
êîíòðîëü ïèùåâûõ ïðîäóêòîâ. ×àñòü 2. — Ò., 2012.
18. Sh.R. Aliyev va boshqalar. Mikrobiologiyadan laboratoriya mashg‘ulotlariga
doir qo‘llanma. — T., 2013.
19. À.À. Áàòûðáåêîâ è äð. Îáùàÿ è ÷àñòíàÿ ìèêðîáèîëîãèÿ è âèðóñî-
ëîãèÿ (Ó÷åáíîå ïîñîáèå). — Ò., 2014.
www.rumvi.com
www.plam.ru
http://fhe.vlsu.ru
http://vmede.org
https://new.vk.com

366
M U N D A R I J A
Kirish ................................................................................................... 3
I qism.
 UMUMIY MIKROBIOLOGIYA
1-bob. Mikrobiologik laboratoriya......................................................... 9
2-bob. Mikroorganizmlarning asosiy tasnifi va morfologiyasi ............. 13
3-bob. Mikroorganizmlar fiziologiyasi ................................................ 25
4-bob. Òashqi muhit omillarining mikroorganizmlarga ta’siri ............ 35
5-bob. Mikroorganizmlarning tabiatda tarqalishi ................................ 48
6-bob. Oziqa muhitlar va mikrobiologik tekshirishlar......................... 51
7-bob. Faglar ...................................................................................... 65
8-bob. Antibiotiklarga umumiy tavsif .................................................. 73
9-bob. Mikroorganizmlar genetikasi .................................................... 85
10-bob. Infeksiya haqida ta’limot ....................................................... 92
11-bob. Immunitet haqida tushuncha ............................................... 111
12-bob. Allergiya .............................................................................. 148
II qism
. XUSUSIY MIKROBIOLOGIYA. PATOGEN KOKKLAR
13-bob. Stafilokokklar ...................................................................... 154
14-bob. Streptokokklar .................................................................... 162
15-bob. Pnevmokokklar................................................................... 169
16-bob. Meningokokklar .................................................................. 175
17-bob. Gonokokklar ...................................................................... 180
18-bob. Esherixiylar ........................................................................ 186
19-bob. Salmonellalar ...................................................................... 191
20-bob. Shigellalar ........................................................................... 203
21-bob. Klebsiyellalar ...................................................................... 211
22-bob. Vulgar proteylar .................................................................. 214
23-bob. Enterokolit  iyersiniyalar .................................................... 217
24-bob. Ko‘k-yashil yiring tayoqchasi ............................................. 219
25-bob. Vabo qo‘zg‘atuvchisi ............................................................ 222
26-bob. Òoun (o‘lat) qo‘zg‘atuvchisi ................................................ 229
27-bob. Brutselloz qo‘zg‘atuvchisi .................................................... 236
28-bob. Kuydirgi  (Sibir  yarasi) qo‘zg‘atuvchisi ............................. 242
29-bob. Ko‘kyo‘tal. Ko‘kyo‘tal va parako‘kyo‘tal
qo‘zg‘atuvchilari .................................................................. 247
30-bob. Patogen korinebakteriyalar. Bo‘g‘ma qo‘zg‘atuvchisi ........... 252
31-bob. Patogen mikobakteriyalar. Sil qo‘zg‘atuvchisi ..................... 259

367
32-bob. Qoqshol qo‘zg‘atuvchisi ...................................................... 275
33-bob. Gazli gangrena qo‘zg‘atuvchilari ......................................... 279
34-bob. Botulizm qo‘zg‘atuvchisi ..................................................... 285
35-bob. Zaxm qo‘zg‘atuvchisi .......................................................... 290
36-bob. Qaytalama tif qo‘zg‘atuvchilari ............................................ 295
37-bob. Leptospiroz qo‘zg‘atuvchisi ................................................. 300
38-bob. Òoshmali tif ........................................................................ 304
39-bob. Viruslar ............................................................................... 315
40-bob. RNK saqlovchi viruslar ...................................................... 324
41-bob. Quturish qo‘zg‘atuvchisi ...................................................... 327
42-bob. Poliomiyelit qo‘zg‘atuvchisi ................................................ 331
43-bob. Epidemik parotit ................................................................. 335
44-bob. Qizamiq virusi .................................................................... 335
45-bob. Òavsiflanmaydigan viruslar. Gepatit virusi .......................... 336
46-bob. OITS virusi tarqalishi (epidemiyasi)ning rivojlanishi .......... 340
III qism.
 SANITARIYA MIKROBIOLOGIYASI
3.1. Sanitariya-bakteriologik tekshirishlar uchun
oziqa muhitlari ................................................................................ 346
3.2. Suvni sanitariya-bakteriologik tekshirish ................................... 347
3.3. Suvdan sinama olish ................................................................. 347
3.4. Mikroblarning umumiy sonini aniqlash ................................... 347
3.5. Suvdagi koli-titr va koli-indeksni aniqlash................................ 347
3.6. Bijg‘itish usuli ........................................................................... 348
3.7. Membranali filtr usuli............................................................... 348
3.8. Alkogolsiz ichimliklarni sanitariya-bakteriologik tekshirish ...... 348
3.9. Havoni sanitariya-bakteriologik tekshirish ................................ 349
3.10. Sedimentatsion usul ................................................................ 350
3.11. Aspiratsion usul ....................................................................... 350
3.12. Òuproqni sanitariya-bakteriologik tekshirish ........................... 350
3.13. Sut va sut mahsulotlarini sanitariya-bakteriologik
tekshirish ................................................................................ 352
3.14. Kremli mahsulotlarni sanitariya-bakteriologik tekshirish ........ 354
3.15. Go‘sht va kolbasa mahsulotlarini sanitariya-bakteriologik
tekshirish ................................................................................ 355
3.16. Konservalarni sanitariya-bakteriologik tekshirish .................... 357
3.17. Yuvindilarni sanitariya-bakteriologik tekshirish....................... 358
3.18. Jarrohlik va bog‘lov materiallarini sterillikka tekshirish .......... 359
Darslikda uchraydigan ayrim atamalar izohi ............................. 361
Foydalanilgan adabiyotlar ......................................................... 365

G‘anixo‘jayeva A.B., Nazarova H.A. Mikrobiologiya
va mikrobiologik tekshirish usullari. Òibbiyot kol-
lejlari uchun darslik (Qayta ishlangan 7-nashri).  —
Ò.: «ILM ZIYO», 2017. — 368 b.
UO‘Ê 579.2(075)
ÊBK 28.4ya722
ISBN 978-9943-16-314-0
G‘21
AZIZA  BORIYEVNA  G‘ANIXO‘JAYEVA,
HOJAR  ASQAROVNA  NAZAROVA
MIKROBIOLOGIYA VA MIKROBIOLOGIK
TEKSHIRISH USULLARI
Òibbiyot kollejlari uchun darslik
Qayta ishlangan 7-nashri
Òoshkent — «ILM ZIYO» — 2017
Muharrir  I.  Usmonov
Badiiy  muharrir  M.  Burxonov
Musahhih T. Mirzayev
Noshirlik litsenziyasi AI ¹ 275, 15.07.2015-y.
2017-yil 16-oktabrda chop etishga ruxsat berildi. Bichimi 60½90
1
/
16
.
«Òimes» harfida terilib, ofset usulida chop etildi. Bosma tabog‘i 23,0+0,5 b.t.
«ILM ZIYO» nashriyot uyi, Òoshkent, 100129, À. Navoiy ko‘chasi, 30-uy.
Shartnoma ¹ 32 — 2017.
«NISO POLIGRAF» MCHJ bosmaxonasida chop etildi. 
Toshkent viloyati, O‘rta Chirchiq tumani, «Oq-Ota» QFY
Mash’al mahallasi  Markaziy ko‘chasi, 1-uy.
rangli surat. Nashr tabog‘i 23,5. 623 nusxa. Buyurtma ¹
Texnik  muharrir  T.  Greshnikova
564

Yüklə 1,24 Mb.

Dostları ilə paylaş:



Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət
gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə
Stomatologiya
Anesteziologiya
Cərrahlıq
Ginekologiya
Tibb

yükləyin