MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Açar sözlər: Qərbi Roma, Çin, Bizans, ipək, Göktürk
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- Ключевые слова
- Beynəlxalq İpək Yolu 66 COĞRAFĠYA XVI ƏSR VƏ XIX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ BÖYÜK ĠPƏK YOLU
|
Açar sözlər: Qərbi Roma, Çin, Bizans, ipək, Göktürk XVIII ƏSRĠN ĠKĠNCĠ YARSINDA AZƏRBAYCAN XANLIQLARININ OSMANLI ĠMPERĠYASI ĠLƏ MÜNASĠBƏTLƏRĠ XƏYALƏ SÜLEYMANOVA AMEA Tarix Ġnstitutu xayala.suleymanova@yahoo.com 1747-ci ildə Nadir Ģah ƏfĢarın sui-qəsd nəticəsində öldürülməsindən sonra dünyanın ən geniĢ ərazili imperiyalarından olan ƏfĢarlar imperiyası parçalandı. Ġmperiyanın parçalanması nəticəsində Azərbaycanın tarixi torpaqlarında çoxsaylı dövlətlər-xanlıqlar yarandı. YaranmıĢ Azərbaycan xanlıqlarının əksəriyyəti Osmanlı imperiyası ilə qarĢılıqlı münasibətlər qurmağa çalıĢırdı. Xanlıqlar yarandığı ilk vaxtlardan Rusiya imperiyası xanlıqları öz təsiri altına almaq istəyir və bu istiqamətdə müəyyən diplomatik addımlar atırdı. Rusiya çalıĢırdı ki, xanlıqlarla Osmanlı imperiyası arasında dostluq münasibətləri yaranmasın. Xanlıqların Osmanlı imperiyası ilə münasibətlərində siyasi və iqtisadi mənafelər üstünlük təĢkil edirdi. Lakin sovet dövrü tarixĢünaslığında Azərbaycan xanlıqlarının əsasən Rusiya imperiyasına meyl etdiyi və Osmanlı imperiyasına isə iĢğalçı qüvvə kimi baxdığı vurğulanmıĢdır (V.Leviatov, Q.Abdullayev, Ə.Quliyev, A.Babayev, O.Markova, və s.). Ġlkin mənbələr olan Türkiyə Cümhuriyyəti BaĢbakanlıq Osmanlı Arxivinin (BOA) ―Xətti-Humayun‖ sənədlərinin təhlili (BOA HH. 5/156, 5/153, 7/224, 6\181, 3\82, 4\97, 29\1387, 7/228A, 9/324G, 10/349A, 19/860, 28/1324 və s.) və bir sıra ədəbiyyatlar (T.Mustafazadə, G.Nəcəfli, N.Bayramova, E.Qarayev, H.Sadıqov, F.Əliyev, U.Həsənov, H.Həsənоv, Y.Hüseynov, C.Gökce, Ġ.Berkok, T.Sünbül, S.KocabaĢ, H.Gursel, A.Lambton, M.Atkin və s.) əsaslı Ģəkildə sübut Tezislər 59 edir ki, Azərbaycan xanlıqları yarandığı dövrdən etibarən Osmanlı imperiyası ilə əlaqələr qurmağa baĢalmıĢ və əsrin ikinci yarsında qarĢılıqlı siyasi əlaqələr hərtərəfli inkiĢaf etmiĢdir. Osmanlı imperiyası da regionda öz mövqeyini möhkəmləndirmək üçün xanlıqlarla sıx əlaqələrin yaradılmasında maraqlı olmuĢdur. ―Xətti-Humayun‖ sənədləri sübut edir ki, Osmanlı imperiyası Qafqazda rus-gürcü blokuna qarĢı müsəlman dövlətlərinin ittifaqını yaratmağa çalıĢırdı. Osmanlı hakim dairələri bu məqsədlə Azərbaycan xanlıqlarına elçilər göndərir, onlara çatdırılan fərmanlarda Rusiya imperiyasına qarĢı mübarizəyə qoĢulmağın vacibliyi əsaslandırılırdı. ―Xətti-Humayun‖ sənədlərinin tarix elmimiz üçün baĢlıca əhəmiyyəti və yeniliyi bundan ibarətdir ki, indiyədək araĢdırılmamıĢ və tarixçilərimiz üçün əlçatmaz olan bu sənədlər XVIII əsrdə Azərbaycanın beynəlxalq əlaqələri tarixi üzərinə güclü iĢıq salır. Xüsusi məqsədlərlə qəsdən saxtalaĢdırılmıĢ beynəlxalq əlaqələr tariximiz bu iĢıq seli altında olduğu kimi görünür Mövcud Ģəraitə tarixi yanaĢma və müqayisəli təhlil metodlarından istifadə edərək, Azərbaycan xanlıqlarının əksəriyyətinin Osmanlı imperiyası ilə müttəfiqlik münasibətlərində olduğunu sübut etmək əsas məqsədidir. Açar sözlər: XVIII əsrin ikinci yarsı, Azərbaycan xanlıqları, Osmanlı imperiyası, ―Xətti-Humayun‖ sənədləri. NAXÇIVAN SƏFƏVĠLƏR DÖVRÜNDƏ XANIM ZEYNALOVA AMEA Tarix Ġnistutu carnatious@mail.ru Naxçıvan ən qədim insan məskənlərindən və sivilizasiya mərkəzlərindən biridir. Naxçıvan qədim və orta əsrlərin tarixi abidələri, mədəniyyət nümunələri ilk insanların yaĢadığı mağaralar, yaĢayıĢ yerləri, möhtəĢəm qalalar, təbiət abidələri ilə zəngindir. 1501 ci -ildə ġah Ġsmayıl ġərur düzündə baĢ verən döyüĢdə qələbə çalır və qüdrətli Səfəvi dövlətinin əsasını qoyur. Dövlətin yaranmasına gedən yol Naxçıvan bölgəsindən keçdiyindən bu ərazi Səfəvilərin mərkəzləĢdirilmiĢ hakimiyyəti altında idarə olunmağa baĢlanır. Naxçıvan diyarı Osmanlılar arasında olan döyüĢdə ən çox əziyyət çəkmiĢ, Ģəhər dağıntılara məruz qalmıĢdı. Belə ki, ərazi, 1514, 1588-1603, 1635 ,1724-1736 cı illərdə Osmanlılar tərəfindən tutulmuĢdur. 1524-cü ildə l Təhmasibin zamanında Rumlu, Təkəli, ġamlı tayfaları arasında hakimiyyət çəkiĢmələri baĢlayır. 10 il davam edən bu çəkiĢmələr Osmanlıların yenidən hücumlara baĢlamasına gətirib çıxarmıĢdır. 1548- ci ildə Osmanlı qoĢunu 3cü dəfə Səfəvi torpaqlarına hücum edir. Bu zaman Naxçıvan bölgəsi ziyan çəkməmiĢdir. Lakin bir il sonra 1549-cu ildə Naxçıvan hücumlara məruz qalır. 1554-ci ildə Osmanlı qoĢununun 4- cü yürüĢü Beynəlxalq İpək Yolu 60 zamanı Naxçıvan bölgəsinə iqtisadi cəhətdən ağır zərbə vurulmuĢdu. 16-cı əsrin sonları 17 ci əsrin əvvəllərində yaĢamıĢ tarixçilərdən Ġ.Pəçəvi yazırdı: "Aydınlıq gündüz qaranlıq gecəyə çevrildi. 27-ci gün Naxçıvan düzənliyinə çatdılar... Bütün Ģəhər və kəndlər, qəsəbələr və evləri o qədər amansızlıqla talan edirdilər ki, onlardan bir əsər belə qalmırdı". Sultan Süleymanın 1554- cü ildə baĢ verən bu yürüĢü tarixdə "Naxçıvan Səfəri" yaxud "12 ci Səfər" adlanır. II Ġsmayılın qısa müddətli hakimiyyəti zamanı (1576-1577) -sünni məzhəbinə meyilli olduğuna görə Osmanlı təhlükəsi olmamıĢdı. 1578-1587 ci illərdə Məhəmməd Xudabəndənin zamanında ölkənin iqtisadiyyatı tamamilə dağıdılır. Naxçıvan bölgəsi1588-ci ildən Osmanlı idarəçiliyinə daxil edilmiĢ və Naxçıvan sancağı inzibati bölgüsü yaradılmıĢdır. 1603-cü ildə I ġah Abbas Naxçıvanı Osmanlı iĢğalından azad etmiĢdir. 1629-1642-ci illərdə I Səfinin hakimiyyəti zamanı Osmanlı-Səfəvi müharibələri davam etməkdə idi. 1635-ci ildə Osmanlı sultanı 4-cü Murad Naxçıvan bölgəsini ələ keçirmiĢdi. 1724-cü il 12 iyunda Ġstanbulda bağlanmıĢ sülh müqaviləsində Xəzəryanı ərazilər Rusiyaya, qalan ərazilər Osmanlılara verildi. 1736-cı ildə Nadir ġah Naxçıvan daxil olmaqla Azərbaycan torpaqlarını Osmanlılardan azad etdi. Açar sözlər: ġah Ġsmayıl , Naxçıvan, Osmanlı iĢğalı, Əlvənd Mirzə ОБ ИГНОРИРОВАНИИ АНГЛОЯЗЫЧНЫМИ ИССЛЕДОВАТЕЛЯМИ ТЮРКСКОГО КОМПОНЕНТА В ЭТНОПОЛИТИЧЕСКОЙ ИСТОРИИ РАННЕСРЕДНЕВЕКОВОГО АЗЕРБАЙДЖАНА ЛАМИЯ КАФАРЗАДЕ Институт Истории им. А.А. Бакиханова НАН Азербайджана leo_558@mail.ru Освещение в англоязычной историографии концептуально важных вопросов этнополитической истории раннесредневекового Азербайджана, являющегося в настоящее время одним из ведущих и крупных тюркских государств на международной арене, представляет большую научную важность и актуальность. Результаты проведенного критического и ретроспективного анализа материалов показали, что в целом англоязычной историографии свойственно искажать те или иные исторические события Азербайджана в указанный период. Так, в большинстве исследований англоязычных ученых история Азербайджана не только «растворена» в научных трудах, освещавших историю государств Кавказа, Ближнего и Среднего Востока, Средиземноморья, а, более того, представлена как составная «часть» истории Ирана. К примеру, выдающийся британский востоковед К.Босворт игнорирует Азербайджан как отдельный политический субъект и замещает Tezislər 61 Азербайджан термином «Северо-Западный Иран». Как следствие, нередко в англоязычной историографии (например, У.Маделунг, Э.Венетис, П.Кроун, Э.Райт и др.) движение хуррамитов характеризуется «иранским» восстанием, истоки идеологии сводятся к «иранским» ересям, а сам Бабек и его последователи предстают перед нами «персами». Отметим, что национальная принадлежность и политическая ангажированность англоязычных исследователей также является причиной «иранизации» движения хуррамитов. К примеру, такие англоязычные исследователи персидского происхождения, как Г.Юсефи, Ф.Дафтари, К.Фаррох, также причисляют хуррамитов к персам, а Бабека называют персидским героем. Однако Бабек являлся тюрком. Он родился в Ардебиле. Более того, источник сообщает, что первое слово, мужественно произнесенное Бабеком после того, как ему отрубили руку на смертном одре, было именно тюркское слово «Asan ya!». Кроме того, в англоязычной историографии этническое происхождение правящей династии азербайджанского государства Саджидов сводится к «иранским» корням (К.Босворт, У.Маделунг), в то время как в отечественной историографии научно доказано, что Саджиды являлись потомками тюркских эмиров из Средней Азии. Основной причиной ошибочного утверждения таких англоязычных исследователей, как П.Гольден, Л.Джохансен и К.Босворт, о начале этнической «тюркизации» Азербайджана якобы лишь в результате Сельджукского движения в XI в., что в свою очередь не соответствует действительности, ибо исторически территория Азербайджана была населена главным образом тюрками (даже если предположить, что местное население Азербайджана было преимущественно нетюркского происхождения, то этот факт не подтверждает того, что поселение тюрков-огузов здесь привело к тюркизации, т.к. пришельцы в количественном соотношении сильно уступали местному населению, что не могло нарушить принцип этногенетической непрерывности на территории Азербайджана), является именно тот факт, что большинством англоязычных исследователей история Азербайджана рассматривается сквозь призму иранской истории. Ключевые слова: Азербайджан, Ардебил, этническое происхождение Beynəlxalq İpək Yolu 62 ÜMUMĠ DƏYƏRLƏRƏ ƏSASLANAN VAHĠD AVROPAYA DOĞRU ARZU ABDULLAYEV Naxçıvan Dövlət Universiteti a.ordubadi@yahoo.com Ölkəmiz qısa zaman kəsiyində əsrə bərabər inkiĢaf yolu keçərək iqtisadi- siyasi qüdrətini artırmıĢ, demokratik dəyərlərə sadiqliyi və sülhsevərliyi ilə dünyanın rəğbətini qazanmıĢdır. Qərb sivilizasiyasına yaxınlaĢmaq, bu sivilizasiyanı Azərbaycana tətbiq etmək və ölkəmizi dünyanın ən öndə gedən dövlətləri səviyyəsinə yüksəltmək baxımından Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyası da könüllü və məntiqi olaraq seçdiyi yoldur. Avropalı ekspertlərin də qeyd etdiyi kimi, ötən əsrin son onilliyindən etibarən Avropaya inteqrasiya kursunu götürən postsovet ölkələrinin hər biri ayrı-ayrılıqda müxtəlif uğurlara imza atsa da, heç bir ölkə bu sahədə Azərbaycan qədər nailiyyətlər qazana bilməmiĢdir. Bu gün dünya dövlətləri etiraf edir ki, Avropa meyarları bəĢəriyyət üçün vacib olan ən ali dəyərlərin qorunmasını özündə ehtiva edir. Ona görə də ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanın Avropa ġurasına tamhüquqlu üzv olması üçün bütün imkanlardan istifadə edirdi. 27 yanvar 2001-ci il tarixdə isə Avropa ġurası Nazirlər Komitəsinin sədri Ġndulis BerzinĢ Azərbaycanın Avropa ġurasına tamhüquqlu üzv kimi qəbul olunmaq haqqında son qərar layihəsi çıxarmıĢdır. Strasburqda keçirilən 25 yanvar 2001-ci ildəki təntənəli tədbirdə ulu öndər, dünyaĢöhrətli siyasətçi, möhtərəm Heydər Əliyevin də iĢtirakı və çıxıĢı daha da əlamətdar oldu. Elə həmin gün Azərbaycan dövlət bayrağı Avropa ġurası Parlament Assambleyasının binası içərisində qaldırıldı. Əlbəttə ki, bundan böyük qürur və fərəh hissi ola bilməz. Bir vaxtlar böyük Azərbaycan yazıçısı M.Hadi yana-yana deyirdi: «Yox millətimin imzası imzalar içində». Ġndi isə qürurla, fərəhlə deyirik: Azərbaycan adlı məmləkətimiz Avropa ġurasının tam hüquqlu üzvüdür. Beləliklə, Azərbaycanın Avropa ġurasına üzvlük prosesi xeyli vaxt aparsa da, bəzi qüvvələrin müqavimətinə rast gəlsə də, Heydər Əliyevin prinsipal və qətiyyətli siyasəti nəticəsində Azərbaycanın bu təĢkilatda təmsil olunmaq arzusu gerçəkləĢmiĢdir. Azərbaycan Avropa ġurasına bərabərhüquqlu üzv qəbul olunmaqla mühüm problemlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün mötəbər tribuna qazanmıĢdır. 2003-cü ilin oktyabrında azərbaycanın yeni Prezidenti seçilmiĢ Ġlham Əliyev ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu hüquqi dövlət quruculuğu siyasətini qətiyyətlə davam etdirir və öz Ģəxsi təcrübəsindən bəhrələnməklə Avropa ġurası ilə münasibətlərin inkiĢafını daim diqqət mərkəzində saxlayır. Nəticə etibarı ilə deyə bilərik ki, öz təməl dəyərlərini qorumaqla müasirləĢmək və müasirliyi Avropada bayraqlaĢdıran insan hüquqları, Tezislər 63 demokratiya, söz və fikir azadlığı kimi dəyərlərin mənilməsənilməsində görən Azərbaycan Respublikasının bu məqsədləri Avropa ġurasının məramnaməsi ilə üst-üstə düĢür. Hazırda bu qurumun tamhüquqlu üzvü kimi onunla əmaəkdaĢlığı hər keçən gün daha daha da möhkəmlədirən Azərbaycan Respublikası Avropa ġurasının daha da güclənməsi və dünyada insan hüquqlarının qorunması istiqamətində səy göstərir. Azərbaycan Respublikasının 2011-ci il oktyabr ayının 24-də BMT Təhlükəsizlik ġurasına 2012-2013-cü illər üzrə qeyri-daimi üzv seçilməsi bu həqiqəti bir daha təsdiqləmiĢdir. 155 ölkənin Azərbaycanın lehinə səs verməsi əslində dünya ictimaiyyətinin ölkəmizə olan münasibətinin ifadəsidir, respublikamızın həm regionda, həm də beynəlxalq arenada artan nüfuzunun, dünyada cərəyan edən beynəlxalq proseslərdə yaxından iĢtirakının və eyni zamanda, sülhün və əmin-amanlığın bərpa edilməsinə verdiyi töhfəsinin bariz nümunəsidir. Beynəlxalq arenada qazanılan bu möhtəĢəm uğurun əsasında ümummilli lider Heydər Əliyevin müəyyən etdiyi balanslı və çevik xarici siyasət strategiyası və onun dünyanın yeni geosiyasi reallıqları nəzərə alınmaqla Prezident Ġlham Əliyev tərəfindən novatorcasına davam etdirilməsi kursu dayanır. Biz gənclər də müdrik siyasətçi, ulu öndər Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu siyasi strategiyanı uğurla icra edən yüksək istedada, bacarığa, idarəetmə qabiliyyətinə malik olan prezident cənab Ġlham Əliyevin ətrafında sıx birləĢəcək bundan sonra da ölkəmizin demokratiya, hüquqi dövlət quruculuğu istiqamətində dönmədən irəliləməsi, çiçəklənməsi uğrunda böyük əzmlə çalıĢacağıq. Açar sözlər: Avropa meyarları , ali dəyər, Avropa ġurası, BMT Təhlükəsizlik ġurası NAXÇIVANIN QƏDĠM DÖVR TARĠXĠNĠN ÖYRƏNĠLMƏSĠNDƏ ġƏRUR BÖLGƏSĠNĠN ENEOLĠT DÖVRÜ ABĠDƏLƏRĠNĠN ROLU EMĠN MƏMMƏDOV Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin NaxçıvanĢünaslıq Mərkəzi emammadov87@hotmail.com XX əsrin II yarısından sonra Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində geniĢ miqyaslı arxeoloji tədqiqat iĢləri aparılmıĢ və nəticədə zəngin maddi mədəniyyət qalıqları tapılıb tədqiq edilmiĢdir. Bu tapıntılar əsasında xalqımızın ən qədim tarixinin arxeoloji mənbələr əsasında öyrənilməsinə zəmin yaranmıĢdır. Məlum olduğu kimi, qədim Naxçıvan diyarının ġərur bölgəsi təkcə Azərbaycan miqyasında deyil, həmçinin Cənubi Qafqazda və dünyada ən qədim Beynəlxalq İpək Yolu 64 insan məskənlərindən biridir. ƏlveriĢli təbii-coğrafi mövqeyi qədim dövrlərdən insanların bu ərazidə məskunlaĢmalarına Ģərait yaratmıĢdır. Burada min illər boyu böyük mədəniyyətlər formalaĢmıĢ və bütün tarixi dövrlərdə arasıkəsilməz yaĢayıĢ olmuĢdur. Bu baxımdan burada aparılan arxeoloji tədqiqatlar hər zaman Azərbaycan, Cənubi Qafqaz və dünya arxeologiya elmi üçün böyük əhəmiyyət kəsb etmiĢdir. Son illər ġərur rayonu ərazisində eneolit dövrünə aid Ovçulartəpəsi, Xələc, Ərəbyengicə, AĢağı DaĢarx, ġortəpə abidələri tədqiqata cəlb edilmiĢ və qədim tariximizin bu dövrünə dair zəngin maddi mədəniyyət nümunələri aĢkar edilmiĢdir. Həm yerli, həm də xarici tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilən ġərur abidələri, xüsusilə də eneolit dövrü abidələri son illər Naxçıvan arxeologiya elminə böyük töhfələr vermiĢdir. Tədqiqatlar nəticəsində çox sayda yeni abidələr, yaĢayıĢ yerləri, qəbir abidələri, keramika məmulatları, əmək alətləri, metal əĢyalar və s. əldə edilmiĢdir. Bütün bu tapıntılar qədim tariximizin maddi mədəniyyət nümunəsi kimi Naxçıvanın tarix diyarĢünaslıq muzeylərində qorunub saxlanılır və demək olar ki, hər il muzeylər dəyərli arxeoloji materiallarla daha da zənginləĢir. Eneolit abidələrinin tədqiqi nəticəsində Naxçıvanın eneolit mədəniyyəti, həmin dövr insanlarının məĢğuliyyəti, təsərrüfat həyatı, həmçinin etnik-mədəni proseslər və Yaxın ġərq ölkələri ilə qarĢılıqlı əlaqələri daha dərindən öyrənilmiĢ və yeni tədqiqat sahələri meydana gəlmiĢdir. Açar sözlər: Naxçıvan, Eneolit abidələri, ġərur, Ovçulartəpəsi ƏFġARLAR ĠMPERIYASI DÖVRÜNDƏ NAXÇIVANIN TARĠXĠ- COĞRAFĠYASININ BƏZĠ MƏSƏLƏLƏRĠNƏ DAĠR ELNUR KƏLBĠ ZADƏ AMEA Naxçıvan Bölməsi caspianman@mail.ru Əksər hallarda III ġah Abbasın müəmmalı Ģəkildə həlak olması və Nadirqulu xanın simasında hakimiyyətin ƏfĢarların əlinə keçməsi Səfəvilər imperiyasının süqutu kimi dəyərləndirilir. Əslində isə 1736-cı ildə dövlət süquta uğramamıĢ, sadəcə olaraq dövlət idarəçiliyi bir sülalədən (Səfəvilərdən) digər sülalənin (ƏfĢarların) əlinə keçmiĢdir. Təbii ki, Nadir Ģah ƏfĢar özünü milli və məzhəbi hökümdardan daha çox bir imperator kimi aparmıĢ, dövlətdə ciddi islahatların həyata keçirilməsinə cəhd göstərmiĢdir. Nadir Ģah hakimiyyətə gəldikdən sonra dövlətin inzibati quruluĢunda ciddi dəyiĢikliklər edilmiĢ və son Səfəvilər dövründə həyata keçirilməsi planlaĢdırılan bir sıra inzibati islahatlar reallaĢdırılmıĢdır. Əvvəllər, Naxçıvanın tabeliyində olduğu Çuxursəd bəylərbəyliyi də daxil olmaqla Azərbaycan ərazisindəki 4 bəylərbəyliyin ləğv Tezislər 65 edilərək vahid Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibində birləĢdirilməsi prosesi məhz Nadir Ģahın hakimiyyəti dövründə baĢa çatdırılmıĢdır. Bəylərbəyliklərin birləĢdirilməsindən bəhs edən əksər müəlliflər, Nadir Ģahın bəylərbəylikləri ləğv etdikdən sonra bütün bəylərbəylikləri Azərbaycan bəylərbəyliyi tərkibində birləĢdirdiyini yazırlar. Apardığımız müqayisəli təhlillər isə sübut edir ki, birləĢdirmə prosesi mərhələli Ģəkildə həyata keçirilmiĢdir. Birinci mərhələdə Gəncə, Tiflis, Qarabağ, Ġrəvan, Naxçıvan və ġirvan əraziləri mərkəzi Gəncə olan vahid vilayətdə birləĢdirilmiĢ, ikinci mərhələdə isə tam mərkəzləĢdirmə prosesi baĢa çatdırılmıĢ və mərkəzi Təbriz olan Azərbaycan vilayəti yaradılmıĢdır. M.Xəzaninin əsərində verdiyi məlumatlar sübut edir ki, Azərbaycan bəylərbəyliyi yaradılarkən Naxçıvan Çuxursəd bəylərbəyliyinə tabe olan bir ərazi kimi deyil, müstəqil bir hakimlik kimi bu vahidə daxil edilmiĢdir. Vahid Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibində də Naxçıvan Ġrəvanla birlikdə deyil, ayrıca bir ölkə - hakimlik Ģəklində idarə olunmuĢdur. Apardığımız təhlil və ümumiləĢdirmələrə əsasən söyləyə bilərik ki, ƏfĢarların idarəçiliyi dövründə Naxçıvan ölkəsinin tərkibinə 12 mahal daxil olmuĢdur. Bunlar Naxçıvan, Ordubad¸ Mehri, Qafan, Sisyan, Tatef, Vedi, Dərəçiçək, Məzrə, Sürməli, Aralıq, ġərur mahalları idi. Açar sözlər: Naxçıvan, Nadir Ģah ƏfĢar, tarixi-coğrafiya, bəylərbəylik, vilayət, ölkə Beynəlxalq İpək Yolu 66 COĞRAFĠYA XVI ƏSR VƏ XIX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ BÖYÜK ĠPƏK YOLU ÜZƏRĠNDƏ NAXÇIVAN DĠYARININ ĠQTĠSADĠ COĞRAFĠ SƏCĠYYƏSĠNƏ DAĠR NAZĠM BABABƏYLĠ Naxçıvan Dövlət Universiteti nazimnym@mail.ru Naxçıvan diyarının ərazisi Rusiya tərəfindən iĢğal olunana qədər Səfəvilər, ƏfĢarlar və Osmanlı dövlətlərinin tərkib hissəsini təĢkil etmiĢ və siyasi hadisələrin nəticəsində onun sənayesində, kənd təsərrüfatında, ticarət və emaledici sənayesində, eləcə də inzibati ərazi bölgüsündə dəfələrlə dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdir. Diyar Səfəvilər dövlətinin tərkibində Çuxur-Səd bəylərbəyliyinə daxil edilmiĢ və Ustaclıların nəzarəti altında olmuĢdur. Osmanlıların hakimiyyəti dövründə inzibati baxımdan xeyli inkiĢaf etmiĢ, özündə Naxçıvan, Məvaziyi- Xatun, Mülkü-Arslan, Qarabağlar, DərəĢam, DərəĢahbuz, Bazarçay, Dərələyəz, Əlincə, Sisyan, QıĢlaq, Azadgiran, ġurut (ġorlut) və Dərə Nürgüt olmaqla 14 nahiyəyə bölünmüĢdür. Sancaq sancaqbəyi, nahiyələr naiblər, kəndlər isə kəndxudalar tərəfindən idarə olunmuĢdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Ermənistan tərkibində olan və əhalisi demək olar ki, tamamilə türklərdən ibarət olan Yexeqnadzor, Sisyan və Meqri rayonları sancağın tərkibinə daxil edilmiĢ, eyni zamanda Sədərək adlı yeni inzibati vahid yaradılmıĢdır. QıĢlaq və Dərələyəz nahiyələri əvvəllər mövcud olan Bazarçay, ġərur, Ordubad nahiyələri əsasında yaradılmıĢdır. Bu zaman sancağın illik gəliri 2 milyon 629 min axca təĢkil etmiĢdir. Nadir Ģah ƏfĢarın dövründə Naxçıvan çox böyük iqtisadi tənəzzülə uğrayır. O, sancaq və nahiyələri ləğv etməklə çoxmərkəzli iqtisadiyyatı dağıdır, təkmərkəzli idarə sistemi yaradır. Beləliklə, 1747-ci ildə iki bölgədən ibarət və əsası Heydərqulu xan tərəfindən qoyulan Naxçıvan xanlığı yaranır. Xanlığın Naxçıvan bölgəsi Naxçıvan, Xök, Əlincə, Dərələyəz olmaqla 4 və Ordubad bölgəsi isə Ordubad, Əylis, Dəstə, Çənənəb, Biləv olmaqla 5 mahala bölünür. Naxçıvan bölgəsi üzrə 34096 xalvar torpaq sahəsinin yarıdan çoxu – 52,6%-i, Ordubad üzrə isə 1522 xalvar torpaq sahəsinin 36,8%-i Biləv mahallarının payına düĢürdü. Naxçıvan bölgəsindən əsasən pambıq, buğda, çəltik, Ordubad bölgəsindən isə quru meyvə, sumax, bal ixrac olunurdu. Dərələyəz, Naxçıvan və Əlincə mahallarında 1 misldən 25 mislə qədər və ya 10000 pud çəltik əldə olunurdu və bu o dövr üçün çox yüksək göstərici hesab edilirdi. Xanlığın ixracat məhsullarının əsas yükü qaragül dərisi, quru meyvə və Tezislər 67 duz, baĢlıca bazarı isə Tiflis və Ġstanbuldan keçməklə Avropa ölkələri idi. Naxçıvanın əsas ticarət mərkəzləri Culfa, Ordubad, Naxçıvan, Aza, Əylis, Astabad Ģəhərləri idi. Naxçıvan Ģəhərində mərkəzi bazarla yanaĢı Sarbanlar, Oruc, Köhnə Qala, Xosulu, Çaparxana, Ziyilarx, Bilici, ġahab, Qala məhəllələrində ayrı-ayrı ticarət mərkəzləri, mədrəsələr, məscidlər, emalatxanalar, çörəkxanalar fəaliyyət göstərirdi. ġəhərə dörd istiqamətdən daxil olan karvanlar üç böyük karvansarada yerləĢdirilirdi. Coğrafiya Ensiklopediyasında göstərildiyi kimi KeçmiĢ Sovet Ġttifaqının ən qədim Ģəhəri, eləcə də Ģərqin ən qədim Ģəhərlərindən biri olan Naxçıvanın karvan və ticarət yollarının kəsiĢdiyi nöqtədə salınmasının əsas səbəbi burada keyfiyyətli daĢ duz yataqlarının olmasıdır. Bu duz hər zaman buradan keçən karvanların baĢlıca yükü olmuĢdur. Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|