Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “fəallığın kapital yığımı“ dövrü, Q.S.Sallivan “simvolik imkanların təşəkkülü“, L.S.Vıqodski «Мən»in sosializasiyası
- Babin v ə Robinzon refleksl ə rini
- İkinci siqnal si steminin
|
3 II HİSSƏ T ə hsil sistemind ə psixoloji xidm ə tin t ə tbiqi m ə s ə l ə l ə ri I f ə sil M ə kt ə b ə q ə d ər müə ssis ə l ə rd ə psixoloji xidm ə tin əsasları 2.1.1. M ə kt ə b ə q ə d ər yaşda psixi inkişafın ümumi sə ciyy ə si Yer kürə si əhalisinin yarıdan çoxunu uşaqlar təşkil edir. Uşağın inkişafı g ə l ə c ək yaşlı adamın ruhi və praktik f ə aliyy ə tinin, m ə n əvi simasının və yaradıcılıq potensialının inkişafının zəruri şə rtidir. Psixologiyada insan h əyatının mə kt ə b ə q ə d ər yaş dövrünün elmi izahına müxtəlif nöqteyi -n ə z ə rd ən yanaşılır. K.Q.Yunq bu dövrü “fəallığın kapital yığımı“ dövrü, Q.S.Sallivan “simvolik imkanların təşəkkülü“, L.S.Vıqodski «Мən»in sosializasiyası‖, J.Riaje “sensomotor qabiliyyə tl ə rin v ə intellektin inkişafı“ kimi s ə ciyy ə l əndirmişlər, B.Blyuma görə, 4 yaşında uşağın fərdi xüsusi yy ə tl ə ri o s ə viyy ə y ə çatır ki, artıq bu yaşda şə xsiyy ə tin v ə əqli xüsusiyyə tl ərin bir sıra daimi ə lam ə tl ə rind ən danışmaq olar. Uşaq dünyaya köməksiz bir varlıq, iqtidarsız bir mə xluq kimi g ə lir. Dem ək olar ki, o heç nə y ə qadir olmur, lakin ill ər keçdikcə , anatomik-fiziki inkişafda baş verə n k ə miyy ə t d əyişiklikləri uşağın psixi alə mind ə d ə d ə rin izl ə r buraxır, yeni keyfiyyə t d əyişiklikləri kimi üzə çıxır. Uşağın inkişafı, böyümə si h əmişə yaşlılarda təəccüb və sevinc hissl ə ri doğurur: bu gün o dünə nkin ə b ə nz ə mir, sabah is ə bu günkündə n f ə rql ə n ə c ə k. Budur, o, iki- üç aylığında oturur, altı - yeddi aylığında imə kl əyir, bir yaşın sonlarında dil açır, ilk titrək addımlarını atmağa başlayır. Bu addımlar nə q ə d ə r kövrə k v ə etibarsız olsa da, hə r halda bu g ə l ə c ə y ə -on un üçün geniş alə m ə , sirli- sehrli dünyaya tə r əf yönəlmişdir. Yeni şə raitd ə körpənin inkişafı anadang ə lm ə mexaniziml ə r vasit ə si il ə t əmin olunur. O, orqanizmin xarici şə rait ə uyğunlaşmasını tə min ed ən hazır sinir sistemi il ə doğulur. Uşaq dünyaya gə l ə n andan orqanizmin ə sas 4 sisteml ərinin işini tə’min edə n refleksl ər işə qoşulur. (Mə s ə l ən, qan dövranı, t ə n əffüs). Həyatın ilk günlə rind ə körpə d ə müxtəlif müdafiə refleksl ə ri -d ə rinin qıcıqlanması (iynə vurark ən), gözlərin qıyılması, sifə tin s ə yirm ə si v ə s. özünü biruz ə verir. Yeni doğulmuş körpə d ə müdafiə refleksl ə ri il ə yanaşı qıcıqlandırıcılarla ə laq ə y ə istiqam ə tl ənmiş b ə l ə dl əşmə refleksini d ə aşkar etm ək mümkündür. Həyatın birinci üç günü ə rzind ə körpə güclü işığın tə sirin ə reaksiya göstərir. Doğulduğu ilk gün d ə n etibar ən körpə d ə b ə l ə dl əşmə -qida refleksi d ə özünü göstərir: ana yanağını uşağın dodaqlarına toxundurduqda onda axtarış reaksiyası yaranır, başını qıcıqlandırıcıya tə r əf çevirir, ağzını açır. Uşaq doğularkən bir sıra digə r anadang ə lm ə reaksiyalara- ə mm ə , tutma, it ə l ə m ə v ə s. kimi refleksl ə r ə d ə malik olur. Bu refleksl ərin sırasına Babin v ə Robinzon refleksl ə rini d ə aid etm ə k olar. Bel ə ki, yeni doğulmuş körpə nin ayağının altını küt kibrit çöpü ilə qıcıqlandırdıqda, ayaq barmaqları bir -birind ə n aralanır (Babin refleksi ), çağanın ə lin ə q ə l ə mi qoyduqda, o el ə b ərk yapışır ki, q ə l ə md ən tutub onu qaldırmaq mümkündür. (Robinzon refleksi). Yeni doğulmuş körpə nin b ə d ən çə kisi 3000-3500 qram, boyu 45-50 sm olur. Körpə qeyri- mütə nasib b ə d ən qurluşu ilə doğulur. Onun başı böyük, t ə xmin ən boyun dörddə birin ə b ə rab ə r, b ə d əni uzun, aşağı və yuxarı ətrafları, y əni qıçları və qolları gödə k olur. Uşaq doğularkən onun beyin çə kisi 300-350 qram, bir d ə qiq ə d ə ürə k döyüntülərinin sayı 134 - ə b ə rab ə r olur. Yeni doğulmuş körpə müstə qil f ə aliyy ət subyekti deyildir. O, özünün h əyati vacib üzvü tə l əbatlarını belə ödə m ə y ə qadir olmur. Lakin aylar keçdikcə uşağın fiziki inkişafında bir sıra dəyişikliklər özünü aşkar büruzə verir. Bir yaşın sonunda o, əşyalarla oynayır (manipulyati v f ə aliyy ə t), addımlamaqla, ayaq üstə yerim ə kl ə yerd əyişmə y ə nail olur v ə dil açır. Bir yaşın sonunda körpə d ə pisi xikanın maddi əsasını təşkil edə n beynin c ə kisi t ə xmin ə n iki d ə f ə artaraq 780- 800 qrama çatır ki, bu da doğulan anla müqayisə d ə d ə f ə cox olmaqla , yaşlıların orta beyin çəkisinin yarısına 5 b ə rab ərdir. Bu dövrdə uşağın bütün duyğu orqanları aparatı -analizatorlar normal şə kild ə f ə aliyy ət göstərir. Uşağın emosional sferasında diqqə ti c ə lb ed ə n keyfiyy ə t d əyişkə nlikl əri müşahidə olunur. Artıq ə ld ə e dilmiş çoxsaylı maraqlı faktlar sübut edir ki, körpə nin psixi h əyatı indi elmə m ə lum olduğu qə d ə r d ə sad ə deyildir, ə ksin ə, onun öyrə nilm əsi üçün hə l ə t ə dqiqat çıların bir neçə n əsli çalışmalı olacaqdır. Həyatın sonrakı dövrlə rind ə d ə uşağın hə m fiziki, h ə m d ə psixi inkişafı intensiv dəyişikliklə r ə uğrayır. Yaş yarımda o, 30 - 100, iki yaşın sonunda 200 - 300, üç yaşın sonunda 1200-1500 v ə altı yaşın sonunda 3000 - 3500 sözdə n ibar ət lüğə t fonduna malik olur. Uşaqda psixi funksiya v ə prosesl ərin inkişafında sosial mühit və t ə rbiy ə şəraiti başlıca rol oynayır. Uşağın psixi həyatında f ə aliyy ət növləri güclü stimula çevrilir. İlk uşaqlıq dövründə (1- 3 yaş) uşağın qavrayışı intensiv inkişaf edir. Bu pros esd ə uşağıın diqqə tini c ə lb ed ən görmə obrazları–müxtə lif əşyalar əsas rola malik olur. Əzə l ə - h ə r əki duyğularla görmə duyğuları arasında formalaşan koordinasiya uşağın əşyalara doğru yönə lm ə sini v ə onlarla müstə qil f ə aliyy ə tinin z əruri şə rtin ə çevrilir. Əşyalarla manipulyativ f ə aliyy ə t z ə minind ə qavrayış prosesinə elementar müqayisə , f ə rql ə ndirm ə v ə ümumiləşdirmə formasında tə f əkkür prosesi də qoşulur. Bu yolla qavrayış obrazları ilk d ə f ə ümumiləşmiş xarakter almağa başlayır. Qavrayışın diferensiallaşdırma və ümumiləşdirmə imkanları ə vv ə lc ə passiv, sonra is ə aktiv nitql ə tamamlanır: ilk uşaqlıq dövründə uşağın duyğu orqanlarının fə aliyy ə ti il ə ə laq ə d ə eşitdiyi sözlər onun qavrayışının inkişafında böyük rol oynayır. Eşidilə n sözlə r birinci siqnal sisteminin qıcıqlandırıcıları ilə ə laq ə d ə böyük ə h ə miyy ət daşıyır ki, bununla da uşaq gerçə kliyin d ə rk edilm əmiş ümumbəşə ri t əcrübə sin ə qoşulmuş olur. Bu prosesdə uşağın aktiv nitqi daha böyük ə h ə miyy ə t k ə sb edir. İkinci siqnal si steminin f ə aliyy ə t ə başlaması uşağın sosial təcrübə sini z ə nginl əşdirir, də rketm ə imkanlarını genişlə ndirir v ə onun münasibə tl ə r sisteminin formalaşmasının əsasını qoymuş olur. 6 M ə kt ə b ə daxil olmaq ə r ə f ə sind ə uşağın qavrayışının struktur ə lam ə tl ə ri tam şə kild ə formalaşmış olur: birnci və ikinci siqnal sisteml əri arasında möhkə m ə laq ə l ər yaranır, uşağı qavrayış prosesinə isitqam ə tl ə ndir ə n ikinci siqnal sisteminin üstünlüyü təmin olunur, qavrayış obyektinin hissə l ə ri v ə xüsusiyyə tl ə rini ifad ə etm ək üçün aydın sözlü nitqə yiy ə l ə nm ə si ə sas ə n tamamlanır. Uşağın qavrayış obyektində duran obrazlar ifad əli ümumiləşmiş xarakter alır. Uşağın diqqətinin inkişafı anadangə lm ə şə rtsiz elementar refleksl ə rd ə n başlayır. Artıq iki hə ft ə liyind ə uşaq uca sə sl ə r ə , parlaq əşyalar a, bir q ə d ə r sonra is ə h ə r ə k ə t ed ə n obyektl ə r ə reaksiya göstə rir. Lakin bu reaksiyalar olduqca davamsız olur: uşağın psixikasının məhdud imkanları onun diqqə ti obyektind ə duran əşyalara psixi fə aliyy əti uzun müddət yönə ltm ə y ə imkan vermir. Bu dövrdə uşağın diqq ə ti qısamüddə tli b ə l ə dl əşmə refleksi s ə viyy ə sind ə m əhdudlaşıb qalır. T ə xmin ən altı aylığında uşağın psixi fə aliyy ə tind ə diqq ə tin c ə ml əşmə si t əşəbbüslə ri t əzahür edir: O, əşyal a ra doğru maraq göstərir, onları ə lin ə alır, onlara t ə r əf dartınır, döşə m ə y ə atır. Davamsız olan bu fə aliyy ət uşağın digə r oyektl ə r ə maraq göstə rm ə si il ə n ə tic ə l ə nir. H əyatın II ilində diqq ə tin m ə rk ə zl əşmə müddə ti bir q ə d ər artır ki, bu da oyun fə aliyy əti fonunda baş verir, lakin k ənar qıcıqlandırıcıların tə siri n ə tic ə sind ə bu dö vrd ə d ə diqq ə t davamlı olmur. M ə kt ə b ə q ə d ər dövrdə uşaqlar oyun fə aliyy ə ti prosesind ə diqq ə tl ə rini xeyli müddə t eyni bir f ə aliyy ət növü üzə rind ə c ə ml əşdirmək imkanı qazanmış olurlar. Artıq altı yaşlı uşaqlar fasiləsiz olaraq bir saatdan artıq oynamağa nail olurlar. Doğrudur, bu yaşda diqqə t qeyri- ixtiyari olur: onun davamlılığı oyun ə m əliyyatlarının xarakterində n v ə böyüklərin göstərişlə rind ə n ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə asılı olur. Kiçik mə kt ə b ə q ə d ər yaşlı uşaqlar diqqəti paylamağı bacarmır, müxtə lif xarakterli t apşırıqları paralel şə kild ə icra ed ə bilmirl ə r. Onlarda diqq ətin davamlılığı da 10 -12 d ə qiq ə d ən çox olmur. 7 M ə kt ə b ə q ə d ər yaş dövründə qeyri-ixtiyari diqq ə t dominant rola malik olduğuna görə, uşaqlarda diqqətin keçirilmə si, h ə cmi kimi xarakterik xüsusiyyə tl ə rd ə d ə yaş mə hdudiyy ə tind ə n ir ə li g ə l ən çatışmazlıqlar nə z ə r ə çarpır. M ə kt ə b ə q ə d ər yaş dövründə uşaqların psixi inkişafında idrak prosesl ə rind ə n biri olan hafiz ə nin böyük ə h ə miyy əti vardır. Körpəlik dövründə uşaqlarda hafizə nin ilkin t əzahürləri müşahidə olunur. Körpə d ə ilk şə rti refleksl ə r iki h ə ft ə likd ə qida qıcıqlandırıcılarının tə siri altında yaranır. Beş aylıqda körpə d ə bütün analizatorların iştirakı ilə şə rti reflektor rabit ə l ər yaranır ki, bu da hafizə prosesl ə rinin t əşəkkülünə imkan verir. Uşaqlar da hafiz ənin ilkin forması tanımadan ibarə t olur. Onlar ətrafındakı sifə tl ə ri, əşyaları tanıyır və onlara qarşı emosional reaksiya göstə rirl ər. Artıq 2 - 3 aylıqda körpə d ə psixoloqların “canlanma kompleksi” adlandırdıqları emosional reaksiya yaranır ki, bu da tanıma prosesi ilə sıx bağlıdır. Uşağın müvafiq qıcığı qavraması ―tanışlıq hissi‖ fonunda baş verir. Uşaq tanıdığı adama tə r əf dartınır, gülümsəyir, yad adamlardan ehtiyatlanır. Bir yaşın sonunda uşaqda hafizənin daha mürə kk əb forması – yadasalma aktı müşahidə olunur. Uşaq ə vv ə ll ər qavradığu obyektlə r içə risind ə çatışmayan obyekti axtarır və ya onun yerini soruşur. İlk uşaqlıq dövründə yadasalma niyy ətsiz xarakter daşıyır və iradi s ə y t ə l ə b etmir, y əni uşaq nə yis ə yada salmağa, xatırlamağa cəhd göstə rmir. Niyy ətli, ixtiyari yadasalma uşaqlarda ilk də f ə 3- 4 yaşlarında müşahidə olunur ki, bu da uşağın oyunda, hər hansı digə r f ə aliyy ət növündə f əal iştirakı ilə şə rtl ənmiş olur (qaydaların, şə rtl ərin, sözlə rin v ə s. yada salınması). M ə kt ə b ə q ə d ər yaşda t ə f əkkürün inkişafı uşaqlarda sensor etalonların qavranılması prosesi ilə sıx ə laq ə d ə baş verir. Artıq ilk uşaqlıq dövründə ə traf al ə min cisim v ə hadis ə l əri, onlar arasındakı asan, sadə rabit ə l ər uşaqlar 8 t ə r ə find ə n d ərk olunur. Sonralar uşaqların də rketm ə qabiliyy ə ti h ə yat t əcrübə sinin, t ə rbiy ə vi t əsirin altında tə dric ən genişlə nir v ə bir sıra yeni xüsusiyyə tl ər qazanır. Həyatın birinci ilində uşaqların tə f əkkürü ə yani- ə m ə li xarakter daşıyır. Bu xarici alə min predmetl ərinin birbaşa qavranılması və onlarla praktik ə m əliyyatlarla bağlıdır. Belə ki , bir yaşlı uşaq qaynar su ilə dolu olan parlaq metal çaynikə toxunmaqla yanğı duyğusu hiss edir. Bu, onu digə r parlaq əşyalarla yaxın təmasdan çə kindirir ki, bu da sad ə ümumiləşdirmə olub, m ə zmunca t ə f əkkür aktından ib ar ətdir. Parlaq, soyuq çaynikə toxunan uşaq sonralar yandırıcı xassəsinin heç də çaynikin özünə yox, onun içə risind əki qaynar suya aid olduğunu dərk etmiş olur .Bu tə f əkkür aktı ə yani s ə viyy ə d ə icra olunur. M ə kt ə b ə q ə d ər yaş dövründə uşaqlar əşyalarla xari ci b ə l ə dl əşmə v ə real ə yani- ə m ə li f ə aliyy ə td ə n t ə dric ə n əşya və hadis ə l ə r arasındakı ə laq ə v ə asıllıqları fikrən müə yy ə n etm ə y ə , bu zaman konkret əşyaların özlə rin ə deyil, onların obrazlarına istinad etmə y ə başlayırlar. Dem ə li, ə yani- ə m ə li t ə f əkkür forması əyani obrazlı tə f əkkürə keçir. M ə kt ə b ə q ə d ər yaş dövründə uşaqlar problem -situasiya m ə zmunu k ə sb ed ən mürə kk ə b m ə s ə l ə l ə rin h ə lli il ə qarşılaşırlar. Fə aliyy ətin müxtəlif növlə ri - r əsm, yapma, quraşdırma, applikasiya və t ə lim tipli m əşğə l ə l ər uşaqların t ə f əkkürünün inkişafının çox güclü stimuluna çevrilir. Mə s ə l ə n, gilin n ə mliyi v ə yapışqanlıq xüsusiyyə tini t ə yin etm ə kl ə , onlar veril ən fiquru hazırlayır,topun z ə rb ə gücü ilə onun sürəti arasındakı asılılığı və yaxud, topun asfalt meydançada bərk,otluqda yavaş getm ə sinin s ə b ə bini d ə rk etm ə y ə çalışırlar. İdrak maraqları, hər şeyi bilmə k t ə l əbatı bu cə h ə td ən güclü stimul rolunda çıxış edir. Sadə t ə f əkkür ə m əliyyatları vasitə sil ə uşaqlar sə b ə b-n ə tic ə ə laq ə l ə rini, fiziki-mexaniki ə laq ə l əri anlamağa nail olular. Bu c ə h ə td ən uşaqların idrak ə h ə miyy ə ti k ə sb ed ə n problem- situasiyalarla qarşılaşması olduqca ə h ə miyy ə tlidir: m ə s ə l ə n: ―Şaxtalı qış günü idi. İki ovcu ova getmişdi. Axşam düşürdü. Onlar meşə d ə gec ə l ə m ə k q ərarına gə ldil ər. Qarı tə mizl əyib çadır qurdular, ocaq 9 y andırdılar. ―Ax, indi qaynar çay olsa idi, necə içərdim!‖ -dey ə ovçulardan biri dill ə ndi. Amma h ə r t ə r əf ağappaq qar və meşə idi, su yox idi.‖ ―Suyu haradan götürmək olar?‖ deyə birinci ovçu sə sl əndi. İkinci ovçu isə boş çayniki götürüb ―Mən indi çay hazırlayaram.‖ -dey ə çadırdan bayıra çıxdı‖. M ə kt ə b ə q ə d ər yaşın sonunda uşaqlar tə dric ə n ə yl ə nc əli, obrazlı t ə f əkkürdə n Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|