Biosfera va uning tuzilishi

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM 

VAZIRLIGI 

 

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI  

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI 

 

FIZIKA FAKULTETI 

 

 

KURS ISHI 

 

MAVZU: BIOSFERA VA UNING XUSUSIYATLARI. 

  

Bajardi: Rahimov T. 

Tekshirdi: Qudratov J. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Samarqand – 2014 

---

BIOSFERA VA UNING XUSUSIYATLARI. 

   Reja: 

1.   Biosfera va uning xususiyatlari.  

2.  Tabiat va jamiyatning o’zaro munosabati.  

3.  Tabiiy resurslar va ularning tasnifi. 

4.  Suv resurslarni muxofaza qilish.           

5.  Suv zaxiralari va unga atropogen omilning ta’siri. 

 

           

         

---

  1. Biosfera va uning xususiyatlari. 

          Tabiatda  bo’ladigan  jarayonlarga  tirik  organizmlarning  ta’sirini  birinchi 

bo’lib ilmiy asosda V.V. Dokuchayev ko’rsatib bergan. V. V. Dokuchayev tuproq 

hosil  bo’lish  jarayoni  nafaqat  iqlim  omillari,  balki  o’simlik va  hayvonlar tasiriga 

ham  bog’liqligini  ko’rsatdi.  XX-asrning  20-yillarida  V.I.  Vernadskiy  biosfera 

xaqidagi  talimotida  yer  yuzasidagi  geoximik  va  energetik  o’zgarishlarda  tirik 

organizmlar 

belgilovchi 

ahamiyatga 

ekanligini 

aytib 

o’tdi.   

Biosfera, V. V. Vernadskiy ta’biri bilan aytganda, planetamizning tirik organizmlar 

yashayotgan yoki qachonlardir yashagan va har doim tirik organizmlar ta’sir qilib 

turadigan 

qismidir. 

          Ayrim  olingan  organizmning  yer  tarixidagi  ahamiyati  juda  past.  Lekin 

organizmlarning soni juda ko’pligi sababli ularning yig’indisi yerning o’zgarishida 

muhim 

omil 

bo’ladi. 

          Planetadagi  barcha  tirik  organizmlarni  V.I.Vernadskiy  tirik  modda  deb 

atagan. Tirik organizmlar tomonidan yaratiladigan va qayta ishlanadigan moddalar 

biogen 

moddalar 

deb 

ataladi. 

Biosfera eng katta ekosistemadir. Tirik organizmlar litosferaning yuqori qatlamida, 

atmosferaning pastki qatlamida va gidrosferada tarqalgan. 

        Kimyoviy tarkibi jihatidan tirik organizmlar bilan o’lik tabiat o’rtasida uncha 

katta  farq  yo’q.  Lekin  turli  elementlarning  nisbati  jihatdan  ular  bir-biridan  farq 

qiladi. 

          Yerga  keladigan  energiyaning 99% ini  quyosh  energiyasi  tashkil  qiladi. Bu 

energiya  atmosfera,  litosfera,  gidrosferadagi  turli-tuman  jarayonlarga  sarflanadi. 

Yerda  energiyaning  sarflanishidan  tashqari  uning  bog’lanishi  va  uzoq  vaqtda 

zaxira  sifatida  to’planishini  ta’minlaydigan  yagona  jarayon  mavjud.  Bu  jarayon 

fotosintez 

jarayondir. 

Tirik  organizmlarning  asosiy  sayyoraviy  vazifasi  quyosh  energiyasini  boglash  va 

zaxira  holatida  to’plash  bo’lib,  bu  energiya  keyinchalik  biosferadagi  ko’plab 

geoximik 

jarayonlarga 

sarflanadi. 

---

          Tirik  organizmlar  o’z  tarixi  davomida  juda  katta  energiyani  o’zlashtirgan. 

Bu  energiyaning  kattagina  qismi  tarix  davomida  bog’langan  xolda  to’planib 

qolgan. 

Bo’lar 

ko’mir, 

torf 

va 

boshqa 

organik 

moddalardir. 

          Biosferada mikroorganizmlar hayot faoliyat natijasida o’zgaruvchan valentli 

elementlarning  (azot,  magniy,  ferrum)  oksidlanishi  va  qaytarilishi  amalga  oshadi. 

Qaytaruvchi mikroorganizmlar geterotrof bo’lib, energiya manbai sifatida organik 

moddalardan foydalanadi. Oksidlovchi bakteriyalar avtograf va geterotrof bo’lishi 

mumkin. 

          Bunday  organizmlarning  hayot  faoliyatining  geologik  natijasi  oltingurgut, 

metal  sulfidlari  yotkiziklarining,  temirli  va  temir-  marganesli  rudalarining  hosil 

bo’lishidir.  Ko’pchilik  geterotroflar:  asosan  zamburuglar,  hayvonlar  va 

mikroorganizmlar  hayot  faoliyati  natijasida  organik  moddalarning  parchalanishi 

amalga  oshadi.   Bundan  tashqari,  tuproqda  mikroorganizmlar  hayot  faoliyati 

natijasida   energiya  zaxirasiga  ega  bo’lgan  murakkab  kompleks  birikma  -  gumus 

hosil  bo’ladi.  Bu  birikma  tuproq  unumdorligining  asosi  hisoblanadi.  Gumusning 

parchalanishi  juda  sekin  sodir  bo’ladi,  shuning  uchun  o’simliklar  doimo  mineral 

elementlar 

bilan 

ta’minlanib 

turadi.  

          Kimyoviy energiyaning hosil bo’lishi bilan boradigan organik moddalarning 

parchalanish  jarayoni  biosferaning  barcha  hayot  bilan  band  qismlarida  sodir 

bo’ladi.  Fotosintez  esa  faqat  quruqlikda  va  suvning  yuza  qatlamlarida  o’tadi. 

Organik moddaning bir qismi parchalovchilar uchun noqulay sharoitga tushganda, 

cho’kma jinslar tarkibida saqlanib qoladi. Shuning uchun organik moddalar sintezi 

va  parchalanishi   to’liq  bir-biriga  mos  kelmaydi.  Bunday  sintez  va  parchalanish 

o’rtasidagi  nomuvofiqlik  atmosferadagi  kislorod  miqdorini  ta’minlaydi.  

          Atmosferadagi  kislorod  fotosintez  natijasida  to’planadi.  Kislorodning 

yagona  abiogen  manbai  atmosferani  yuqori  qatlamida  suvning  fotodissosiasiyasi 

bo’lib,  uning  ahamiyati  juda  kam.  O’simliklar  tomonidan  chiqariladigan  kislorod 

molekulalarining  miqdori  CO2  molekulasining  miqdoriga  teng.  Ajralib  chikkan 

kislorod yana oksidlanish jarayonlariga va nafas olishga sarflanadi. Lekin organik 

moddalarning  bir  qismi  cho’kindi  jinslar  bilan  yer  ostiga  qolishi  sababli,  bu 

---

organik  moddalarga  sarflanishi  kerak  bo’lgan  kislorod  atmosferaga  qoladi. 

Atmosferadagi  kislorodning  ko’p  qismi  mineral  moddalarning  oksidlanishiga 

sarflanadi.  Erkin  kislorodning  konsentrasiyasi  oshishi  bilan  uning  mineral 

moddalarning  oksidlanishiga  sarflanishi  kam  oshadi  va  aksincha  kislorod 

konsentrasiyasi 

kamaysa 

sarflanish 

sekinlashadi. 

          CO2  atmosferaga  organizmlarning  nafas  olishi  orqali  tushadi.  CO2  ning 

ikkinchi  manbai  yer  qatlamidagi  cho’kma  jinslardagi  kimyoviy  jarayonlar 

natijasida  ajralishidir.  Bu  manba  ham  biogen  manba  hisoblanadi.  CO2  ning  juda 

kam  qismi  abiogen  manbadan,   vulkonlar  otilishi  natijasi  ajralib  chiqadi. 

Atmosferadagi  azot  inert  gazdir,  lekin  u  ko’pgina  sintez  va  parchalanish 

jarayonlarida  ishtiroq  etadi.  Atmosferadagi  azot  azotofiksator  organizmlar 

tomonidan  o’zlashtiriladi.  Bu  organizmlar  o’lgandan  keyin  azot  o’simliklar 

tomonidan 

o’zlashtiriladigan 

holatga 

o’tib 

oziq 

zanjiriga 

tushadi. 

          Gazsimon  moddalarni o’zlashtirish va ajratish orqali tirik organizmlar havo 

tarkibini doimiy saqlab turadi. Tirik modda atomlarni biosferada  qayta taqsimlab 

turadi.  

          Ko’pchilik  organizmlar  o’z  tanasida  ma’lum  elementlarni  to’plash 

xususiyatiga  ega.  Masalan,  suv  o’tlar  tanasidagi  magniyning  10%, 

korinoyolilarning  chiganogida  fosforning  20%,  oltingugurt  bakteriyalari  tanasida 

oltingugurtning  10%  to’planishi  mumkin.  Organizmlar  tanasida   kaliy,  natriy, 

alyuminiy  va  boshqa  elementlar  ham  to’planadi.  Bunday  organizmlar  o’lgandan 

keyin  shu  elementlar  to’plangan  qatlamlar  hosil  bo’ladi.  Shunday  qilib  tirik 

organizmlar  moddalarning  biosferada  aylanishida  muhim  rol  o’ynaydi. 

          Moddalarning biogen aylanishi bilan birga biosferada suvning ham aylanishi 

kuzatiladi.  Bu  jarayon  quyosh  energiyasi  hisobiga  amalga  oshadi.  Quyosh 

energiyasi 

havo 

massasining  

harakatini 

ham 

amalga 

oshiradi. 

Planetadagi  bu  jarayonlar  bir  butun  modda  aylanishini  ta’minlaydi.  Bu  jarayon 

maydaroq, 

maxalliy 

modda 

aylanishlari 

orqali 

amalga 

oshadi. 

          Har qanday kichik biologik aylanishda atomlar ko’p marta tirik organizmlar 

tarkibiga tushishi va chiqishi mumkin. Moddalarning tirik organizmlar orqali o’tish 

---

tezligi  turli  ekosistemalarda  turlicha  bo’ladi.  Biologik  aylanish  quyidagi 

ko’rsatkichlar 

bilan 

tavsiflanadi: 

          1)  Biologik  aylanish  xajmi  -  olingan  ekosistemadagi  tirik  organizmlar 

tarkibidagi 

kimeviy 

elementlar 

miqdori.  

          2)  Biologik  aylanish  tezligi  -  vaqt  birligi  ichida  sintezlanadigan  va 

parchalanadigan 

tirik 

modda 

miqdori. 

          Har  xil  elementlarning  katta  va  kichik  aylanishlardan  o’tish  tezligi  turlicha 

bo’ladi. Masalan, atmosferadagi barcha kislorod tirik organizmlar orqali ikki ming 

yilda,  barcha  SO2  -uch  yuz  yilda  o’tadi.  Maxalliy  aylanishlar  tezroq  o’tadi. 

          Biosfera  juda  katta  ekosistema  bo’lib,  uning  ishlashi  undagi  jarayonlarning 

o’zaro 

boshqarilishiga 

asoslangan. 

Biosferaning barqarorligi tirik organizmlarning yuqori xilma - xilligiga asoslangan. 

Tirik  organizmlar  quyosh  energiyasining  o’zlashtirishi  va  atomlarning  biogen 

migrasiyasini ma’lum tezlikda ushlab turib biosfera barqarorligini ta’minlaydi. 

          Lekin  biosfera  barqarorligining  ma’lum  chegaralari  bor  va  boshqarilish 

imkoniyatlarining buzilishi muhim salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Hozirgi 

vaqtda  yer  yo’zida  ahamiyati  jihatidan  tirik  organizmlar  yig’indisidan 

qolishmaydigan  kuch  paydo  bo’ldi.  Bu  kuch  inson  va  uning  texnikasidir.  Inson 

nafaqat  biosfera  energetik  resurslarning  katta  qismidan  balki,  energiyaning 

biosferadan o’zga manbaidan (m-n; atom energiyasidan) foydalanmoqda, natijada 

geoximik jarayonlar tezlashmoqda.