O’quv yilida o’rta ta’lim uchun

22-bilet biologiya 

 

Hujayra tarkibiga 

jonsiz fabiafda 

uchraydigan kimyoviy 

ele 

menflardan  70

  faga  yaqini kiradi. 

Ular ko'pincha biogen element lar deb ataladi. Bu tirik va jonsiz tabiatni umumiyligini ta’kidlov 

chi  dalillardan  biridir.  Biroq  tirik  va  jonsiz  tabiatdagi  kimyoviy  ele  mentlarning  o'zaro  nisbati 

---

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

 

turlicha bo'ladi. Tirik organizm tarkibiga 

kiruvchi kimyoviy elementlar miqdoriga qarab bir necha guruhga bo'linadi. Bular: 

makroelementlar (S, O, H, N, P, C, K, Na, Ca, Mg, 

Cl, Fe) va mikroelementlar (In, Cu, J, F, Co, Mo, Sr, Mn, B)dir. 

Hujayra massasining 98 % ini to'rtta element: vodorod, kis lorod, uglerod va azot tashkil qiladi. 

Bu  elementlar  barcha  organik  birikmalarning  asosiy  tarkibiy  qismlari  hisoblanadi.  Bulardan 

tashqari biologik polimerlar (yunonchada: "poli" - ko'p, "meros" - 

qism) hisoblangan  oqsil 

va 

nuklein 

kislotalar 

tarkibida  yana  fos 

for

 

va  oltingugurt ham uchraydi. 

Hujayra tarkibidagi P, S, K, Na, 

Ca, Mg, Cl, Fe kabilar 1,9 % ni tashkil etadi. 

1) 

 Fenotipik  (modifikatsion)  o'zgaruvchanlik.  Har  bir  orga  nizm  tashqi  muhitning  ma’lum 

sharoitlariga mos ravishda yashay di va rivojlanadi. Ularga tashqi muhit omillari - harorat, namlik, 

ozuqa miqdori va sifati o'z ta’sirini ko'rsatadi. Shu bilan birga u 

o'z turidagi boshqa organizm va turlarga mansub bo'lgan orga nizmlar bilan o'zaro munosabatda 

bo'ladi. Bu omillar organizm ning fiziologik, morfologik xususiyatlarini hamda fenotipini o'zgarti 

rishi  mumkin.  Organizmga  tashqi  muhit  omillarining  ta’siri  natijasi  da  vujudga  keladigan 

o'zgarishni ko'rib chiqamiz. 

Himolay quyonining yelkasidagi oq junlarni yulib tashlab, o'sha joyga sovuq ta’sir etilsa, qora 

jun o'sib chiqadi (54- rasm). 

Bordi-yu, shu qora junlarni olib tashlab issiq belbog' bog'lansa, 

yana oq jun o'sib chiqadi. Himolay quyonlarini 30 °C 

da boqilsa, uning hamma juni oq rangda bo'ladi. Normal sharoit da o'stirilgan ikkita ana shunday 

oq quyonlar avlodida, pigment larning tarqalishi odatdagidek bo'ladi. Ozuqa yetishmasa yoki 

ota-onaga spirtli ozuqa berilsa, tug'ilgan quyonchalar chala bo'lib, 

rivojlanishi sust bo'ladi. Tashqi muhit ta’sirida belgilarning o'zgari shi nasldan-naslga o'tmaydi. 

Tashqi muhit ta’sirida vujudga kelgan yana bir o'zgaruvchanlikka to'xtalib o'tamiz. Nilufar gul 

va suv yong'og'ida  suv osti  va ustidagi  barglari 

har xil 

shaklga ega:  nilufar

 

ning suv ostidagi 

bargi 

ingichka lansetsimon, suv ustidagi barglari 

voronkasimon, suv 

yong'og'ida 

esa 

suv 

osti 

barglari 

patsimon

 

qir 

qilgan, suv usti 

barglari esa 

yaxlit bo'ladi. 

Barcha odamlarda (agar ular albinos bo'lmasa) ultrabinafsha nurlar ta’sirida melanin pigmenti 

to'planishi tufayli terisi qoramtir tusga o'tadi. 

Shunday qilib, 

tashqi muhitning ma’lum  ta’sirida 

organizmlar  ning

 

har 

bir 

turi 

o'ziga  xos 

o'zgarishlarga duch keladi va bunday 

o'zgarishlar shu tur vakillarining barchasi uchun bir xilda bo'la di. Shu bilan birga, tashqi muhit 

sharoitlari ta’sirida belgilarning 

o'zgarishlari chegarasiz emas. Belgilarning tashqi muhit omillari ning ta’sirida muayyan doirada, 

organizmning genotipiga bog'liq 

holda o'zgarish 

darajasi 

yoki 

o'zgaruvchanlik chegaralariga  reak  siya

 

normasi deb 

ataladi. 

Reaksiya  normasining  kengligi  geno  tip  bilan  aniqlanadi  va  organizm  hayot  faoliyatidagi 

belgilarining ahamiyatiga bog'liq. Reaksiya normasining torligi bosh miya yoki 

yurak kattaligi  kabi  muhim  belgilarga 

xosdir. 

Shuningdek,  orga 

nizmdagi

 

yog' miqdori 

juda  keng 

doirada o'zgaravchan bo'ladi 

(sut tarkibidagi yog' miqdori qoramol zotiga, genotipga bog'liq). 

Hasharotlar yordamida changlanadigan o'simliklar guli kam dan-kam hollarda o'zgaradi, lekin 

barglarining kattaligi juda o'zgaruvchan bo'ladi. Inson uchun foydali bo'lgan o'simliklar, hay 

vonlar, mikroorganizmlarni olish uchun modifikatsion o'zgaruv chanlikning reaksiya normasini 

bilish seleksiya amaliyotida kat ta ahamiyatga ega. Ayniqsa, qishloq xo'jaligida yangi sermahsul 

zot va navlarni 

yaratishdan 

tashqari, mavjud bor 

zot 

va 

nav  lardan

 

yuqori darajada  foydalanish 

imkonini beradi. Modifikatsion o'zgaruvchanlik qonuniyatlarini o'rganish tibbiyotda inson orga 

nizmi reaksiya normasi doirasida saqlabturish va rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 

Shunday  qilib,  fenotipik(modifikatsion)  o'zgaruvchanlik  quyida  gi  asosiy  xususiyatlar  bilan 

xarakterlanadi: 

1)

 

irsiylanish xususiyatiga ega emas; 

2)

 

o'zgarishlar guruhli xarakterga ega; 

3)

 

o'zgarishlar tashqi muhit ta’siriga bog'liq; 

4)

 

 o'zgaruvchanlik chegaralari genotip bilan aniqlanishi,ya’ni o'zgarishlar bir xil yo'nalishda 

bo'lishiga qaramay, ularning 

---

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

 

namoyon bo'lish darajasi har xil organizmlarda turlicha bo'ladi. 

2) 

850/0.34=2500 9 sinf imtihon 

javoblari 2021: