Qədim Misir Plan

Qədim Roma
       Plan:
       1. Patrisilər və plebeylər
       2. Roma senatı və konsullar
       3. Siciliyada qulların üsyanı
       4. Romada vətəndaş müharibəsi və triumviratlar
       5.  Pun müharibələri
       6.  Roma işğalları və Respublikanın güclənməsi
                  E.ə. I minilliyin əvvəllərində Apennin yarımadasında yaşayan müxtəlif
tayfa   və   xalqlar   içərisində   ən   inkişaf   etmiş   xalq   etrusklar   idi.   Etruskların   azad
şəhərləri və on min yazı işarəsi vardı. Apennin yarımadasının mərkəzindəki Latsio
vilayətində   yaşayan   latınların   dili   ümumi   dilə   çevrilmişdi.   E.ə.   753-cü   ildə   Tibr
çayının 25 kilometrliyində Roma şəhəri salındı. Romanın ən qədim sakinləri özlərini
patrisilər adlandırırdılar.
Roma "Əbədi qızıl şəhər" də adlandırılır. Burada isti və soyuq hovuzları olan termlər
(hamamlar) tikilmiş, Romanın ətrafında dəniz döyüşü tamaşası üçün göl yaradılmışdı.
Romanın   Kapitoli   təpəsində   sığınacaq   məqsədi   ilə   qala   tikilmişdi.   Şəhərin   bazar
meydanı – forumun yaxınlığındakı Palatin təpəsində saraylar ucaldılmışdı. Romanın
ən əzəmətli abidələrindən biri Kolizey amfiteatrı idi.
Qədim Roma — əvvəlcə şəhər-dövlət, sonralar (e.ə. III əsrin sonundan) Avropanın
qərb və cənub-şərq hissələrinin, Kiçik Asiyanın, Şimali Afrika sahilinin, Suriya və
Fələstinin daxil olduğu dövlət. Rəvayətə görə, Roma şəhəri e.ə. 754/753 ildə Eneyin
varisləri Romul və Rem tərəfindən salınmışdır. Romanın tarixi ənənəvi olaraq üç
dövrə bölünür: çarlıq (e.ə. 754/753-e.ə. 510/509), respublika (e.ə. 510/509-e.ə. 30 və
ya 27), imperiya və ya prinsipat dövrü (e.ə. 30 və ya 27-eramızın 193 ili) və dominat.
Roma dövlətinin tarixində ordu böyük rol oynamışdır. Romalılar əvvəlki quldarlıq
dövlətlərinə nisbətən daha mükəmməl, nizami ordu yarada bilmişdilər. Onun əsas
qüvvəsi koqorta və manipulalara bölünmüş legiondan ibarət olan piyada idi. Süvari
qoşunu yardımçı rol oynayırdı
Roma Qədim Yunanıstandan sonra antik dünyanın ən böyük quldar dövləti olmuşdur.
E.ə.   I   əsrdə   Balkan   yarımadası   və   Kiçik   Asiya   ölkələri   Roma   imperiyasının
tabeliyində olduğuna görə Roma mədəniyyətində yunan mədəniyyətinin güclü təsiri
müşahidə olunur. E.ə. 88-ci ildə diktator Sulla Apellikonun kitabxanasının Afinadan
Romaya köçürülməsi nəticəsində Aristotelin əsərləri aşkar olundu və getdikcə onun
fəlsəfı baxışları sönməz bir maraq obyektinə çevrildi. Bir çox elm sahələri tədqiqata
cəlb olundu.
Göy cismlərini planlı şəkildə müşahidə edən isgəndəriyyəli Menelay həm də sferik
həndəsə və triqonometriyaya aid əsərlər yazdı. Onun həmyerlisi Heron isə (e.ə. 1-ci
əsr) tətbiqi mexanikaya, həndəsi optikaya aid əsərlər yaratdı. Heronun elmi-nəzəri
fikirləri   Ptolemeyin   yaradıcılığında   daha   da   inkişaf   etdirildi.   Ptolemey   özünün
məşhur “Almagest” əsərində dünyanın geosentrik sisteminə dair geniş izahat verdi.
III-II əsrlərdə yunan ədəbiyyatının təsiri altında Roma ədəbiyyatı meydana çıxmağa
başlayır. IV-III əsrlərdə Roma yazılı ədəbiyyatının əsasını Anni Klavdi qoymuşdur.
Romanın ilk yazarları azad edilmiş qullar olmuşdur. Qul Livi Andronik “Odisseya”

---

ilə  bərabər  digər yunan  faciə və  komediyalarını da  latın dilinə  çevirmişdir.  Milli
eposun   banilərindən   sayılan   Kvint   Enni   yunan   ədiblərinin   əsərlərini   latın   dilinə
çevirir və bu əsərlər əsasında latınca əsərlər yaradırdı. O, “İlliada” və “Odisseya”nı
təqlid edərək “Salnamə” adlı böyük həcmli bir mənzumə yazmışdı. Bu mənzumədə
əfsanəvi dövrlərdən eradan əvvəl II əsrə qədər olan Roma tarixindən bəhs olunur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Romada böyük şöhrət qazanan komediya janrında da
mövzu və ideya cəhətdən yunan komediyaları təqlid edilirdi.
                   Romada ilk faciə müəllifləri Pakuvi və Aktsi, ilk komedislər isə Plavt və
Terensi   idilər.   Plavt   yunan   komediyalarını   Roma   şəraitinə   uyğun   dəyişdirir,   öz
zəmanəsinin   adət   və   əxlaqında   müşayiət   olunan   gerilik   və   eybəcərlikləri   gülüş
obyektinə çevirirdi. O, öz əsərlərini canlı xalq dilində yazmışdı. Klassik dövr Roma
ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələri M.P.Vergili, Horatsi və Ovidi olmuşdur.
Bu   dövrdə   Roma   ədəbiyyatının   şöhrəti   yalnız   Roma   imperiyasında   deyil,   bütün
İtaliyada   geniş   yayılmışdı.   Maron   Publi   Vergili   (e.ə.   70.   Mantuya   -   e.ə.   19)
yaradıcılığa şerlə başlamışdır. Bukolik şerlər məcmuəsinə (yunanca bykolos – çoban
mənasındadır. Bukolik poeziya antik janrdır. Bu janr yeni Avropa ədəbiyyatında da
inkişaf etmişdi. Burada kənd həyatı, təbiət cizgiləri, çoban həyatı idealizə edilərək,
şəhər mədəniyyətinə qarşı qoyulur. Həmin janrın banisi Feokritdir. E.ə. IV əsrin sonu
III əsrin I yarısında yaşamış bu yunan şairinin 90-a yaxın şeri bizə gəlib çatmışdır.)
daxil edilmiş “Çoban nəğmələri”, “Georgiklər” (“Əkinçilər haqqında poema” e.ə. 36-
29)   əsərlərində   çoban   həyatı,   təbiət   gözəllikləri   və   sadə   kəndli   əməyi   tərənnüm
olunur. Vergiliyə dünya şöhrəti qazandıran Homerin “İliada”sının təsiri ilə yazdığı
“Eneida” poeması olmuşdur.İmperator Avqustun əfsanəvi əcdadı hesab olunan troyalı
Eneyin   səyahət   və   müharibələrindən   danışılan   bu   əsərdə   Romanın   aktual   siyasi
problemləri   öz   əksini   tapmışdır.   dövründə   Roma   ədəbiyyatı   ən   yüksək   inkişaf
mərhələsinə çatdı. Bu dövr Roma ədəbiyyatının “qızıl dövrü” adlandırılır.
                 Lakin imperiya dövrü Roma ədəbiyyatının gələcək inkişafı üçün həm əsas
olmadı, həm də onun tənəzzülünə səbəb oldu. Belə ki, imperator Avqustun Ovidini
sürgün etdirməsi bu prosesi daha da sürətləndirdi. Klassik dövrdən sonrakı Roma
ədəbiyyatı üç mərhələyə ayrılır:
l. Eramızdan əvvəl I əsrin I yarısı və ortaları;
2. Eramızın I əsrinin sonu, II əsrinin əvvəli;
3. Eramızın II əsri və III əsrinin əvvəli.
      Eramızın IV-V əsrlərində xristian ədəbiyyatı geniş yayılır. VI əsrin sonlarında isə
Roma ədəbiyyatı zəifləyir və tarixin keçmiş səhifəsinə çevrilir.
Roma   musiqisi   ellinizm   mədəniyyətinin   təsiri   altında   inkişaf   edərək,   məişətə
əsaslanan musiqili poetik janrlar (toy, yas, ziyafət və s.) yaranırdı.
           İmperiya dövründə musiqi mədəniyyəti xüsusilə rəngarəng olmuşdur. Roma
musiqi aləmində yunan kifaraçıları, İsgəndəriyyə müğənniləri, Əndəlis rəqqasələri
fəaliyyət   göstərmişlər.   Eramızın   I   əsrinin   sonunda   imperator   Domisian   “Kapitoli
yarışları”nın əsasını qoymuşdur. Burada həm şairlər, həm də musiqi xadimləri təmsil
olunmuşlar.   Bu   dövrdə   müğənni   Tigelli,   aktyormüğənni   Apelli,   kifaraçı   Kritli
Mesomed   və   s.   şöhrət   qazanmışdır.   Roma   incəsənəti   Antik   bədii   mədəniyyətin
inkişafında   sonuncu   mərhələdir.   (E.ə.   VIII-IV   əsrlərdə,   yəni   qədim   Roma   bədii
mədəniyyətinin   formalaşdığı   dövrdə   Roma   memarlığında   etruskların   güclü   təsiri

---

olmuşdur. Etrusklar e-ə. I minillikdə Apennin yarımadasının şimal-qərbində, indiki
Toskanada   yaşamış   tayfadır.   Onlar   romalılardan   əvvəl   zəngin   bir   mədəniyyət
yaratmışlar. E.ə. VII əsrdə Etruskla50 rın yazısının, mədəniyyətlərinin çiçəkləndiyi
dövrdə   onların   dini   və   dünyəvi   ədəbiyyatları   olmuşdur.   Təxminən   10   min   etrusk
yazılı abidəsi elmə məlumdur.) E.ə. II əsr, I əsrin I yarısında qədim Roma tikililərinin
əsas   tipləri,   yəni   bazilika,   term,   tağlı   körpülər,   su   kəmərləri   və   s.   yaradılmış   və
getdikcə təkmilləşdirilmişdir. E.ə. III-I əsrlərdə təsviri sənətdə portret-heykəllər və
büstlər əsas yer tutmuşdur. Memarlığın əsas müvəffəqiyyəti imperiyanın yüksəlişi
dövrünə, yəni e.ə. I əsrin 20-ci illəri və eramızm II əsrinə təsadüf edir. Memarlıqdan
imperatoru  şöhrətləndirmək  və   imperiyanın  qüdrətini  təbliğ   məqsədilə   daha   geniş
istifadə   etmişlər.   I   əsrin   ortalarında   möhtəşəm   memarlıq   kompozisiyaları
yaradılmışdır. Roma şəhərində “Qızıl ev” adlandırılan Neron sarayı, Flavilər sarayı,
Flavilər dövründə Kolizey.