Microsoft Word Qasimov-ias docx

rış sistemi (İAS) – istifadəçiləri maraqlandıran informasi-
yanın saxlanılması, axtarışlması və təqdim edilməsi üçün 
nəzərdə tutulmuş proqram-texniki sistemdir. 
Bir qayda olaraq, İAS tərəfindən informasiya axtarışın 
təşkili üçün mümkün sənədlərin göstəriciləri (təsviredi-
ciləri) çoxluğu yaradılır. Göstəricilər açar sözlər və ya söz 

---

128 
birləşmələrindən, onların aid olduqları  sənədə istinaddan 
ibarət ola bilər. Açar sözlər və ya söz birləşmələri həmin 
sənədin hər hansı xassəsini daşıyır, onun məzmununa uy-
ğun olur, onu mahiyyətcə təsvir edir, istinadlar isə məhz 
bu xassələrə malik olan sənədlərə istiqaməti müəyyən 
edirlər. Ənənəvi sənədli İS-də göstəricilərin bir neçə for-
masından istifadə olunur. Daha geniş yayılmış göstəricilər 
müəllif, mövzu və sistemli göstəricilərdir.  
Ayrı-ayrı söz və ya söz birləşmələrindən ibarət olan belə 
göstəricilərə (terminlərə, açar sözlərə və s.) indekslər deyi-
lir. Sənədlərin göstəricilərinin, yəni onların indekslərinin 
yaradılması prosesi indeksləşdirmə adlanır. Sənədlərin in-
deksləşdirilməsi zamanı onlardan seçilib götürülən termin-
lər və ya açar sözlər indeksləşdirmə terminləri adlanır.  
Adətən, hər bir indeksin aid olduğu sənəd üçün təxmin 
edilən vaciblik dərəcəsini əks etdirən çəki əmsalları ayrı-
ayrılıqda hesablanır və ona əlavə edilərək bazada saxla-
nılır.  İndeksləşdirmə prosesində istifadə olunan terminlər 
çoxluğuna lüğət, informasiya ehtiyatlarının indeksləşdiril-
məsi nəticəsində alınmış göstəricilər (indekslər) çoxluğu-
na indekslər bazası, bəzən isə sadəcə indeks deyilir. Ayrı-
ayrı  sənədlərin məzmununu təsvir edən indekslər (göstə-
ricilər) çoxluğu sənədin axtarış obrazı adlanır. 
İndekslər bazası yaradıldıqdan sonra İAS axtarış ma-
şınları adlanan xüsusi proqramların köməyi ilə istifadəçilərə 
tərtib etdikləri sorğular vasitəsilə  həmin bazalara müraciət 
etmək imkanını verir. Ümumiyyətlə, axtarış prosesi istifadə-
çinin sorğusu ilə  sənədin indekslər bazasında olan axtarış 
obrazının müqayisə edilməsindən ibarətdir. Ona görə  də 
sistemə daxil olmuş sorğular da informasiya massivinin 
sənədlərinə analoji olaraq indeksləşdirilməlidir (şək.4.2).  

---

129 
Şək.4.2. İnformasiya axtarışının sadələşdirilmiş 
prosedurası (indeksləşdirmə və axtarış) 
İndeksləşdirmə – 
sənədin məzmununun 
təhlili 
Sorğunun məzmununun 
təhlili 
(sorğunun 
formalaşdırılması)
İndekslər bazası  
(sənədlərin  indekslərin 
köməyi ilə təsviri – axtarış 
Sorğunun  
daxil edilməsi 
Sorğunun  
indeksləşdirilmiş forması
İnformasiyanın axtarılması:
  
Sorğunun və sənədlərin terminlərinin müqayisəsi, 
sorğunun tələblərinə uyğun gələn sənədlərin 
təsvirlərinin verilməsi 
 (avtomatik proses) 
Cavab
(axtarışın nəticəsi)
 
İnformasiya  
massivinin sənədləri 

---

130 
Sənədlərin istifadəçinin sorğusuna relevant olub-olma-
ması barəsində qərar həmin sənədlərə və sorğuya aid olan 
terminlər çoxluqlarının müqayisəsi nəticəsində qəbul edi-
lir. Nəticədə, istifadəçilərə elə sənədlər təqdim olunur ki, 
onların axtarış obrazları istifadəçinin sorğusunun axtarış 
obrazı ilə müəyyən olunmuş  dərəcədə üst-üstə düşmüş 
olsun. Qeyd olunmalıdır ki, burada çox vaxt sorğunun və 
sənədlərin axtarış obrazları qismən üst-üstə düşür. Başqa 
sözlə, bu obrazlar tam üst-üstə düşmür, lakin onlar çox 
yaxın olurlar.  
Axtarış  nəticəsində  sənədlərin sorğuya uyğun olub-
olmamasının müəyyənləşdirilməsi kriterisi hər bir sənəd 
və sorğu cütlüyü üçün oxşarlıq (relevantlıq) əmsalının he-
sablanması prinsipinə  əsaslana bilər. Bu halda oxşarlıq 
əmsalının qiyməti  əvvəlcədən müəyyən edilmiş  həddən 
(sərhəd qiymətindən) yuxarı olan sənədlər nəticə (relevant 
sənədlər) qismində istifadəçiyə verilir. Tapılmış  sənədlər 
sorğuya oxşarlıq dərəcələrinə görə nizamlanır və bu qiy-
mətlərin azalması ardıcıllığı ilə istifadəçiyə  təqdim olu-
nur.  İnformasiya axtarışı prosesinin ümumi strukturu 4.3 
saylı şəkildə verilmişdir. 
Ümumiyyətlə, informasiya axtarışı proqram-texniki 
üsul və vasitələrdən istifadə etməklə dörd mərhələdə  hə-
yata keçirilir: 
-  Axtarışın məqsəd və vəzifələrinin formalaşdırılması – 
fərd və ya təşkilat qarşısında duran vəzifələrin icrası 
zamanı yaranan informasiya tələbatından irəli gələrək 
həyata keçirilir. Axtarışın vəzifələrinin müəyyənləş-
dirilməsi axtarılan informasiyanın (ədəbiyyatın) sahə-
sini və xüsusiyyətlərini müəyyən etməyə, axtarışın 
həyata keçirilməsi üçün plan və proqramın tərtib edil-
məsini asanlaşdırmağa imkan verir. 

---