fe‟ldan ajratib yozilishi, lekin mustaqil fe‟l bilan yordamchi fe‟l orasida tovush
55
o„zgarishi bo„lsa, bunday qismlar qo„shib yozilishi ko„rsatilgan: aytaver (ayta ber),
boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan) kabi.
Ammo, aytish kerakki, tovush o„zgarishi yuz berganda, ekan to„liqsiz
fe‟lining o„zidan oldingi so„zga (mustaqil fe‟lga) hamisha -kan shaklida qo„shib
yozilishi qat‟iy qoida bo„lolmaydi. Chunonchi, mustaqil fe‟l so„roq mazmunida
kelib, -di (o„tgan zamon fe‟li) qo„shimchasi bilan tugagan bo„lsa, unga -kan
shaklini qo„shib bo„lmaydi: Masalan, qachon ko„rdikan deb aytish ham, yozish
ham mumkin emas. Uning (-kan) ning oldidan bir y orttirib, qachon ko„rdiykan
yoki qachon ko„rdiykin shaklida aytish va yozishga majbur bo„lamiz va bu
to„g„ridir.
Umuman, edi, ekan, emish to„liqsiz fe‟llarining mustaqil fe‟lga qo„shib
yozilishiga oid qoidani tuzatish va mukammallashtirish zarur. Undan oldin -mi
so„roq yuklamasi kelganda (masalan: borarmi ekan, bilarmi ekan) bu so„zning
talaffuzi o„zgarishi, ya‟ni uning tarkibidagi a unlisi i aytilishi uchraydi:
borarmikin, bilarmikin kabi. Nazarimizda, mana shunday aytilganicha yozishni
ham qoidalashtirish zarurati bor (yozish qoidalashtirilsa, to„g„ri bo„ladi). Sababi,
uni borarmikin, bilarmikin tarzida aytish va yozish bilan borarmikan, bilarmikan
tarzida qo„llash orasida muallifning obyektga munosabatini farqlaydigan holat
mavjud.
3. So„zga ikki yuklama qator qo„shilishiga to„g„ri kelsa va har ikki yuklama
ham yangi imlo qoidasiga ko„ra chiziqcha bilan ajratib yozilsa (55-qoida), qanday
yo„l tutish lozim? Masalan: Men boraman-ku-ya, siz kelmaysiz-da-a? singari
qoida bo„yicha, -ku va -ya, -da va -a yuklamalarining har ikkovini chiziqcha bilan
ajratib yozgan ma‟qulmi yoki birinchi yuklamani so„zga qo„shib: boramanku-ya,
kelmaysizda-a? tarzida yozgan durustmi? Bu masalalarda ham aniqlikka erishish
zarur.
4. Imlo qoidasidan chetda qolgan yana bir holat bor va buning to„g„risi
qanday yozilishini imlo lug„atlarida ham ko„rsatib bo„lmaydi. Ya‟ni ayrim
yuklamalarning so„zlarga qo„shilganda, o„zak tarkibining o„zgarishidir. Masalan,
so„roq, ta‟kid, taajjubni bildiruvchi -a, -ye, -ey yuklamalari q undoshi bilan
tugaydigan so„zlarga qo„shilganda, bu undosh talaffuzda g„ ga, k undoshi bilan
tugaydigan so„zlarga qo„shilganda esa, k undoshi g ga o„zgaradi va shunday
yoziladi:
yo„q+a=yo„g„-a,
yo„q+e=yo„g„-e,
tasadduq+ey=tasaddug„-ey;
ko„rdik+a=ko„rdig-a, ketdik+ey =ketdig-ey kabi.
“Voy, suzuk ko„zlaringga Otika opang tasaddug„-ey. (M.Ismoiliy. Qizlar
daftari. 71-bet)
5. Yozuv amaliyotida ham (yam) ko„makchisining qisqargan shakli o„zidan
oldingi so„zga qo„shib yoziladi: biram, yosham, qariyam, bittayam, shunaqayam,
ko„rsayam, oldiyam. Ko„rinadiki, agar so„z undosh bilan tugagan bo„lsa, ham
56
ko„makchisining birinchi tovushi (harfi) tushirib, oldingi so„zga qo„shiladi:
hecham-da (hech ham-da).
Biram ko„rgim keldi. Yosham o„tib boryapti.
Agar so„z unli bilan tugagan bo„lsa, ham ko„makchisining birinchi tovushi
o„rniga y harfi yoziladi: ko„rsayam ko„rmaslikka oldi, Shunaqayam bo„ladimi
kishi. Bu holat ham imlo qoidalari ichida o„z ifodasini topishi lozim.
Yuqorida bayon qilinganlardan quyidagi umumiy xulosalarni chiqarishimiz
mumkin:
1) joriy imlo qoidalaridagi ba‟zi kamchiliklarni tuzatish kerak;
2) imlo qoidasidan chetda qolgan holatlar uchun imlo qoidalari ishlab
chiqish va 82 ta qoida ortidan qo„shish zarur.
Umuman, imlo qoidalaridagi bunday hodisalar talqiniga chuqurroq
yondashish, imloning ayrim masalalarini tadqiq qilish va o„rinli taklif va
tavsiyalarni inobatga olish va imloda aks ettirish yozuv madaniyatimizni yana-
ham takomillashishiga olib keladi.
Dostları ilə paylaş: