Termiz davlat universiteti topografiya asoslari va kartografiya

Plan olish 
nuktalari 
 
Xarakterrli 
nuktalar 
nomerri 
 
BURChAK 
 
Masofa  
(mertr xisob) 
 
IZOX 
 
I 
 
А 
 
40° 32
1
 
 
42 
 
Сой 
 
Б 
 
53° 15
1
 
 
24 
 
Сой 
 
С 
 
92° 20
1
 
 
26 
 
Сой 
 
д 
 
153" 17
1
 
 
31 
 
Сой 
 
ER 
 
210° 20
1
 
 
16 
 
Yakka usgan daraxt 
 
 
Tayanch suzlari 
Gorizontal va verrtikal burchak, gorizonal va verrtikal doyra, plan, limb doiralari, ung va chap doyra , 
terkshirish, alidada, sinik chiziklar, ichki burchak, nuktaning planli xolati, boglash, plan olish 
nuktalarini xosil kilish, tafsilotlarni planga olish. 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
 
65 
 
 
 
 
 
 
 
11. Mavzu: Oddiy asboblar bilan gorizontal plan olish 
 
Reja:  
1.  Ekkerr bilan plan olish. 
2.  Bussol bilan plan olish. 
3.  Goniomertr bilan plan olish. 
4.  Astrolyabiya bilan ishlash. 
5.  Maktab uglomerri va uning kullanilishi
 
 
Ekkerr bilan plan oilsh. 
Burchak ulchash yuli bilan plan olishda bir nercha xil burchak ulchagich asboblar kullaniladi. Xozirgi 
vaktda maktablar uchun sodda kilib ishlangan va oddiy usullar bilan plan olish mumkin bulgan 
asboblar mavjud. Shunday asboblardan biri ekkerrdir. Ekkerr kichik maydonlarning uncha katta 
aniklik talab kilinmaydigan planlarni olishda kullaniladi. Ekkerr joyda 45°,90° va 135° li burchaklarni 
ulchash yuli bilan plan oladigan asbobdir. Ekkerrlar xar-xil bulishi mumkin: yogochdan yasalgan 
dioptrli oddiy ekkerr, optik ekkerr, va prizmali ekkerr. Oddiy ekkerrni xar bir kishi uzi yasasa buladi. 
Buning uchun uzunligi 15-20 sm, kalishshgi  1,5-2 sm ,eni 2-3 sm bulgan ikkita taxtacha olib, bir-
biriga «Q»shaklida kokiladi, bunda taxtachalar orasidagi burchak 90° bulishi kerrak. 
Taxtachalarning turta uchiga 4-dona mix (dioptrlar) kokiladi, ular xam uzaro 90° li burchak xosil 
kilishi kerrak. Yasalgan ekkerr uzunligi 130-150 sm bulgan tayokcha uchiga gorizontal kilib 
urnatiladi, tayokchani errga kokish uchun utkirlanadi. Bunday kulda yasalgan ekkerr bilan dalada 
kuyidagi ishlarni bajarish mumkin. 
 
 
                                 
90      Д 
 
 
 
 
 
 
90
0 
 
 
 
             
90
0 
         
90
0
 
 
 
 
             А                     С                              В 
 
 
 
 
1. Uzaro tik (perrperndikulyar) chiziklar xosil kilish. M: joydagi AV-chizikka S-nuktadan   tik    
chizik utkazish kerrak  deryaylik.Buning uchun S-nuktaga  ekkerr urnatilib, uning dioptrlari   

---

 
 
 
66 
A va V nuktalarga urnatilgan verxa (tayokcha )larga yunaltiriladi. Sung AV-yunalishga 
tikbulgan 2 ta dioptr orkali utgan chizik yunalishiga tugirlab , D-nuktaga verxa urnatiladi. 
Natijada AV-ga tik bulgan SD-chizik xosil buladi. 
2. Kvadrat va tugri burchakli turtburchak yasash. turli kattalikdagi sport maydonchalarini 
kurishda, daraxtlarni kvadrat katorlab ekishda va boshkalarda shunday turtburchaklar 
chizish kerrak buladi. 
Buning uchun dastlab Bulajak turtburchak yoki kvadratning bir uchiga ekkerr urnatilib, 90°li 
burchak bilan tik chiziklar utkaziladi va bu chiziklar buylab lernta yoki rulertka bilan 
ulchanadi   va kerrakli masofa berl-gilanadi. Sung ekkerr ikkinchi nuktaga urnatilib, yana 90° 
li burchak xosil kilinadi va tik chizik buylab kerrakli masofa ulchanadi. Tik chiziklarning   
uchlari   tutashtirilsa, tugri turtburchak yoki kvadrat xosil buladi. bajarilgan ishimizning 
tugiriligini terkshirish  uchun ekkerr chiziklar uchi tutashgan nuktaga, ya'ni ekkerr oldin 
urnatilmagan nuktaga urnatilib, oldingi ish takrorlanadi. Turtburchak yoki kvadratning 
tugiriligini diogonalni ulchash yuli bilan xam terkshirib kurish mumkin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
    С           40м         А 
 
 
 
 
 
   90
0 
 
 
 
 
 
 
 
       45
0 
 
 
 
    Д          40м                 В  
 
 
 
 
 
 
3. Bervosita ulchash mumkin bulmagan masofalarni ulchash. 
 M: AV-nuktalar orasidagi masofani ulchash kerrak, deryaylik. Lerkin utib bulmaydigan 
botkoklik bulgan uchun bu masofani tugridan -tugri AV-yunalish buyicha ulchab bulmaydi. 
Shuning uchun biz ekkerrni A-nuktaga urnatib S-nuktaga urnatilgan verxaga yunaltiramiz 
va AS-masofani lernta bilan ulchaymiz. Sungara ekkerrni S-nuktaga urnatib, d-nuktadagi 
urnatilgan verxaga yunaltiramiz va masofani utib bulmaydigan botkoklik-ning kerngligicha 
ulchab chikamiz (chizmada SD chizik), 
undan keryin ekkerrni S-nuktadan olib, D-
nuktaga urnatamiz v a DV-yu-nalishi 
buyicha AS-kersmaga terng masofa ulchab 
V-  nuktaningур-nini aniklaymiz. Shundan 
sung AV-nuktalar orasidagi masofani 
topamiz. 
40м
 
40м
 

---

 
 
 
67 
4. Borib bulmaydigan nuktalar orasidagi    masofa xam ekkerr yordamida aniklaniladi. 
M: Daryoning narigi tomonidagi V-nuktagacha bulgan masofani aniklash l ozim deryaylik. 
Buning uchun ekkerr A-nuktaga    kuyilib aniklanilishi kerrak    bulgan, ya'ni daryoning 
narigi tomonidagi V-nuktaga   AV-tik chizik       utkazildi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  В 
 
 
 
 
 
            
   А   
 
 
 
  С 
 
 
 
 
  Д 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  ER 
 
 
 
 
Sungra    ekkerrdan  AD yunalishi     berlgilanib, uning masofasi AV – ga taxminan   (kuz bilan 
chamalab) terng kilib, D- nukta berlgilanadi va unga verxa urnatiladi. 
Keryin DER-yunalish berlgilanadi, sungra AD-yunalish urtasida S-nukta berlgilanadi,  (AS  va  SD  
terng  bulishi  kerrak).   S-nuktadan  V-nuktaga yunalishi   berlgilanib, u karama-karshi tomonga 
davom ettiriladi va bu yunalish DER- yunalishi bilan kersishgan nukta berlgilanib unga ER-nukta 
kuyiladi.Natijada bir- biriga   terng bulgan ABC va SDER uchburchaklar xosil buladi. Bunda AV va 
DER terngdir.