Mühazirə 30 saat, laboratoriya məşğələsi 45 saat В. М. Чупахин «Основы ландшафтоведения». Москва, 1987

Torpaqların yaranması landşaftyaratma faktoru kimi. Orqanizmlərin və 

onların  dağılma  məhsullarının  dağ  süxurları  və  onların  aşılanma  məhsulları  ilə 

qarşılıqlı əlaqələrinin təsirindən landşaftın torpaq örtüyü formalaşır. «Qandaşıyıcı 

sistem»  rolunu  oynayan  su  ilə  yanaşı  torpaqlar  bitkilərin,  heyvanların  inkişafında 

və  insanların  həyatında  böyük  əhəmiyyət  daşıyır.  Onlar  landşaft  sferasının  bütün 

komponentlərinin qarşılıqlı əlaqəsi olan alınma təbəqəsinin ən yuxarı səthini təşkil 

edir. Torpaq elə mürəkkəb təşkilatı mühitdir ki, özünün məxsusi hava və su recimi, 

kimyəvi tərkibi, faunası, florası və məhsuldarlığı vardır.  

Torpağın  bütün  təbii  komponentlərlə  sıx  əlaqəsi  oldugu  üçün  ona 

V.V.Dokuçayev  «landşaftın  güzgüsü»  adını  vermişdir.  Torpağ  kənd  və  meşə 

təsərrüfatının məhsulunu almaq üçün vacib vasitədir. 

Torpağın yaranması - mürəkkəb və uzunmüddətli bir prosesdir. Onun sürəti 

torpaqyaratma  faktorları  hesab  olunan  litoloci-geomorfoloji  və  bioiqlim 

xüsusiyyətlərinin  birləşməsidir.  Torpağın  formalaşması  istilik  və  nəmliyin 

münasibətindən,  biogenozun  xarakteri  və  ana  süxurun  tərkibindən,  səthin 

mailliyindən,  miqrasiyanın  və  aşınma  məhsullarının  akkumulyasiyasının 

xarakterindən  aslıdır.  Torpaqyaratma  süxurların  (ana  süxur)  torpağa  çevrilməsi 

prosesində  onlar  genetik  torpaq  səviyyələrinə  bölünür  və  onların  toplusu  torpaq 

profilini  yaradır.  Hər  bir  torpaq  səviyyəsi  digərindən  mineral  və  kimyəvi  tərkibi, 

morfoloci, fiziki və digər cəhətləri ilə fərqlənir. Səviyyələri A,V,S ilə işarə edirlər 

və  yarımsəviyyələrə  bölürlər.  Məsələn,  yuxarı  qumus  səthi  A  hərfi,  illyuvial 

səviyyə (ölmə səviyyəsi) - V hərfi ilə və ondan aşağıdakı ana süxur S ilə işarələnir. 

Bitki  və  heyvan  qalıqlarının  biokimyəvi  çevrilmələrin  təsirindən  torpaqların  tünd 

rəngə  düşmüş  hissəsinə  humus  (latınca,  “humus”-“torpaq”)  deyilir.  Humusda 

(çürüntüdə) bitkilərin əsas qida elementləri-azot, fosfor, kükürd və s. mövcuddur.  

downloaded from KitabYurdu.org

---

Humus  torpağın  yuxarı  qatında  müxtəlif  miqdarda  yerləşir  və  onun 

məhsuldarlığının vacib göstəricisidir. Qara torpaqlarda humusun miqdarı 10-12%, 

qatın qalınlığı 80-100 sm qədər olur. 

Yer  səthindən  ana  süxura  qədər şaquli  kəsik  torpağın  profili  adlanır.  Onun 

öyrənilməsi  torpağın  aqronomik  xüsusiyyətlərini,  onun  məhsuldarlığını  təyin 

etməyə imkan verir. 

Quru rayonlarda açıq-şabalıdı, qonur səhra, boz torpaqlar, subtropik zonada-sarı və 

qırmızı  rəngli  torpaqlar  inkişaf  edir.  Dağ  sistemində  özünəməxsus  bitki    örtüyü 

olur. 

Bitki və heyvanat aləmi. Yerin landşaft sferasında maddələrin və enercinin 

dövranı ilə öz aralarında və digər təbii komponentlər arasında əlaqəsi olan bitki və 

heyvanat  aləminin  böyük  rolu  vardır.  Onların  toplusuna  biogeosenoz  və  ya 

ekosistem  deyilir  və  təbii  landşaftın  üzvi  hissəsini  təşkil  edir,  onun  xarici 

görünüşünü  sərtləndirir.  Müasir  həyat  landşaftda  bioloci  dövran  formasında 

mövcuddur,  yəni  orqanizmlər  mikroblarla  fotosintez  yolu  ilə  sadə  birləşmələrə 

qədər (karbon qazı, su və s.) çürüyür, bitki və heyvanlar tərəfindən udulur, yenidən 

mürəkkəb  üzvi  maddələrin  tərkibinə  «daxil  olur».  Başqa  sözlə,  eyni  bir  element 

dəfələrlə  canlı  orqanizmlərin  üzvi  birləşməsini  yaradır,  sonra  yenidən  mineral 

vəziyyətə keçir. 

Landşaft  strukturunun  formalaşmasında  və  onun  fotosintez  yolu  ilə 

evolyusiyasında  biosferanın  fitosfera  (bitki  orqanizmləri)  hissəsi  təsir  edir. 

Kütləsinə  görə  fitosfera  zoosferadan  10  minlərlə  dəfə  böyükdür  və  bir  geoloci 

dövrdən  digərinə  keçdikcə  fasiləsiz  inkişaf  edir.  Yerin  canlı  maddələrinin 

tərkibində  fotosintezli  orqanizmlərin  miqdarı  canlı  maddələrin  cəminin  99%-ni 

təşkil  edir.  Birinci  yerdə  meşə  bitkiləri  dayanır,  ümumi  fitokütlənin  82%-i 

qədərdir,  sahəsi  isə  50  mln  km2-dir  (quru  hissənin  39%  qədər).  Səhra  tipli 

landşaftın  fitokütləsi  0,8%-dir  (sahəsi  29  mln  km2).  Yer  üzərindəki  bitkilər  4 

landşaft yaratma qrupuna bölünür:  

1)  Meşə-ağac  əkililərini  birləşdirən  bitki  tipi.  Geniş  mənada  isə,  meşə 

ağaclarının  yerləşdiyi  landşaftdır.  Burada  bir  neçə  yarusa  rast  gəlinir:  ağacların 

downloaded from KitabYurdu.org

---

yuxarı  yarusu,  kollar,  ot  örtüyü,  mamır  və  şibyə  yarusu.  Meşələr  iqlimə, 

sudövranına, eroziyaya və s. təsir edir. 

2) Çöl tipi -qurusevən ot bitkilərindən ibarət olur. Burada müxtəlif adlı otlara 

rast gəlinir müxtəlif rəngli parlaq çiçəkli bitkilərin rənglərinin dəyişməsi xarakterik 

cəhətdir. Meşəçöl çöllərinin bir növüdür. 

3)  Tundra  tip  landşaft  -alçaqboylu  otlar,  yarı-kollar,  meşəsizlik,  spor 

bitkilərlə  xarakterizə  olunur.  Ot  bitkilərindən  əsasən  cil,  qaymaqçiçəyi,  kollardan 

isə ladan ağacı, ardıc, söyüd və s. rast gəlinir. 

4)  Səhra tipinə uzunmüddətli quruluğa  dözən bitkilər  aiddir. Onların  güclü 

kök  sistemi,  xırda,  nazik  yarpaqları  olur.  Bəzən  yarpaqlar  iynə  kimi  və  ya  heç 

olmayırlar.  Budaqların  və  yarpaqların  üstü  mumlu  təbəqə  ilə  örtülü  olur.  Geniş 

yayılan bitkilərə yovşan, astraqal, saksaul və s. misal ola bilər. 

Landşaftın  ayrılmaz  bir  hissəsi  heyvanlardır  ki,  bəzi  növləri  miqrasiya 

edərək müxtəlif landşafta aid olurlar. Ümumiyyətlə, hər bir landşaft tipi müəyyən 

heyvan  növlərinin  toplusu  ilə  xarakterizə  olunur.  Heyvanların  bu  ümumiliyi 

ərazinin landşaft-ekoloci şəraitlərinin oxşarlığının təsiri altında yaranır. 

Biogenosenoz  landşaftın  elə  özünütənzimləyən  hissəsidir  ki,  burada 

bitkilərlə  canlı  orqanizmlər  arasındakı  qarşılıqlı  münasibətlər  təxminən  eyni 

səviyyədə  qalır.  Bitki  və  heyvanların  populyasiyası  arasındakı  qarşılıqlı  əlaqələri 

mürəkkəbdir  və  landşaftdakı  biokimyəvi  dövranın  bir  çox  tərəfləri  hələlik 

öyrənilməyibdir.  Landşaftın  biogeosenoloci  xarakterinə  insanın  təsiri  onun  külli 

miqdarda  canlı  orqanizmləri  məhv  etməsində,  yeni  bitki  və  heyvan  növlərinin 

yaradılmasında və yetişdirilməsində özünü göstərir. Müasir dövrdə insanın landşaft 

ehtiyatlarından  istifadəsi  və  təbii  mühitdə  dəyişiklik  etməsi  zamanı  hər  bir  tip 

landşaftın,  antropogen  təsiri  nəzərə  almaqla,  biokimyəvi  qarşılıqlı  əlaqələrinin 

regional xüsusiyyətləri fundamental və hərtərəfli tədqiq edilməlidir. 

 

 

 

 

downloaded from KitabYurdu.org

---