LANGUAGE DEVELOPMENT. INTERNAL LAWS OF LANGUAGE
DEVELOPMENT
Marhabo Mustafayeva
Nigora Mustafayeva
Navoi region, Khatirchi district, School №2
Abstract: This article deals with language development, internal laws of
language development, language development, development laws, linguistic
development, internal and external factors, internal linguistics, internal lexical
changes, phonetic development, grammar development, issues of national grammar,
dialects and their language system position
Keywords: language, dialectical process, science, international language,
internal factors, society, interlinguistic relations and influence, speech process,
assimilation, stratification
Rivojlanish - obyektiv, dialektik jarayon bo‘lib, bir sifatdan boshqa sifatga o‘tish
natijasida yuz beradigan o‘zgarishlar tufayli ro‘y beradi. Dunyodagi har bir predmet,
hodisa doimiy harakatdadir. Xuddi shuningdek, til ham hamisha o‘zgarishda. Bu esa
til bevosita bog‘liq bo‘lgan jamiyat hayoti, uning doimiy harakati, rivojlanishi bilan
bog‘liq. Jamiyat bu harakatdan to`xtasa yoki bu aloqa uzilsa, o‘sha zahoti til ham
rivojlanishdan to`xtaydi, yo`qoladi. Xuddi shu fikrni V.A. Zveginsev ham ishonch
bilan ta’kidlaydi: “Jamiyatsiz til rivojlanish xususiyatini yo‘qotadi va u sun’iylashadi.
Masalan, lotin tili katolik dinining tiliga aylandi, o‘rta asrlarda esa ilm-fanning
xalqaro tili vazifasini bajardi. Xuddi shuningdek, O‘rta Sharq mamlakatlarida
"Science and Education" Scientific Journal
October 2020 / Volume 1 Issue 7
www.openscience.uz
270
mumtoz arab tili ham analogik rol o‘ynadi” (Звегинцев В.А. Очерки по общему
языкознанию. M., 1962, стр.: 178- 179).
Ilm-fan, texnika va madaniyat mudom o‘zgarib, yangilanib, rivojlanib boradi.
Til taraqqiyotida ichki va tashqi omillar mavjud. Til taraqqiyotining ichki omillari til
tizimidagi sathlarning o‘ziga xos rivojlanishiga asoslansa, tashqi faktorlar til va
jamiyat, tillararo munosabat va ta’sir, nutq jarayoni, o‘zlashma, qatlam singari
lisoniy, aniqrog‘i ekstralingvistik hodisalarda aks etadi. Shunga ko‘ra, tilshunoslik 2
ga: ichki tilshunoslik hamda tashqi tilshunoslikka bo‘linadi. Ichki tilshunoslik tilning
ichki qurilishini, sistemasini o‘rgansa, tashqi tilshunoslik tilning ijtimoiy ahamiyati
va vazifasini, ya’ni jamiyatda yashovchi inson, so‘zlovchining tildan qay tarzda
foydalanishi-yu, tilning jamiyatga ta’siri, shuningdek, bir xil hamda turli til oilasiga
mansub tillarning o‘zaro munosabati, tilga tashqi ta’sir natijasida ro‘y beradigan
o‘zgarishlar kabilarni tadqiq qiladi.
Ichki lisoniy qonuniyatlar til tizimi sathlarida o‘z aksini topadi. Lisoniy
qonuniyatlar o‘ziga xos ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Shu jihatdan qaraganda til
taraqqiyotida umumiy va xususiy qonuniyatlarni kuzatish mumkin. Umumiy
qonuniyatlar – barcha tillarga xos bo‘lgan lisoniy hodisalarni, jarayonlarni anglatadi.
Masalan, tilning kommunikativlik va ekspressivlik funksiyalari, til sathlarining
notekis rivojlanishi, ya’ni leksik qatlamning boshqa lisoniy qatlamlarga nisbatan tez
o‘zgaruvchanligi, doimiy harakati va hokazolar.
Xususiy lisoniy omillar esa har bir konkret tilning o‘ziga xos qoidalarini o‘z
ichiga oladi, chunonchi, har bir til (hattoki bir tillar oilasiga mansub tillarda ham)
o‘ziga xos fonetik tizimga, leksik sathga, grammatik qurilishga, stilistik uslublarga
ega. Demak, bu ikki tur qonun yoki faktorlar bir- birini taqozo qiladi; umumiylik
xususiyatlarni o‘z ichiga oladi.
Endi lisoniy sathlarning ichki rivojlanish xususiyatlari tahliliga o‘tsak.
Lingvistik taraqqiyot hodisasi, asosan, uch aspektda o‘rganiladi: leksik, fonetik,
grammatik.
Mu’lumki, til sathlari (leksika, fonetika, morfologiya, sintiksis) notekis
rivojlanadi. Tilning eng tez rivojlanuvchan, harakatchan qismi – lug‘at tarkibi
hisoblanadi. Leksema doimiy o‘zgaruvchan, yangilanuvchan qatlamdir. Insonlarning
moddiy va ma’naviy hayoti, shubhasiz, leksikada o‘z aksini topadi. Buni kunda sodir
bo‘lib turuvchi neologizm va arxaizmlar hodisasidayoq kuzatish mumkin. Fan-
texnika, ilm-fan va dunyoqarash o‘sib borgan sari tilimizda yangi so‘zlar paydo
bo‘laveradi: kosmonavt, yadro, klip, estrada, kompyuter, internet, elektron pochta,
sistema, leksema va hokazo. Shuningdek, ijtimoiy va siyosiy hayotda
qatnashmaydigan so‘zlar til tizimida eskirib, arxaizmga yoki istorizmga aylanadi:
bo‘zchi, mirob, faytun, qozi, amir, saroybon, obkom, raykom va boshqalar. Yaqin
"Science and Education" Scientific Journal
October 2020 / Volume 1 Issue 7
www.openscience.uz
271
o‘tmishda raykom, traktor, televizor, radio so‘zlari neologizm, yangi kirib kelgan
so‘zlar edi. Hozirda esa ularning ko‘pchiligi kundalik so‘zlashuv leksikaga aylangan.
Leksik rivojlanishning ichki omillari faqat shulardan iborat emas. Semantik
rivojlanish lug‘atning asosini tashkil qiladi. So‘zlar vaqt o‘tishi bilan yoki biror- bir
sabab, sharoitga ko‘ra,o‘z ma’no semalarini yo‘qotib, boshqa sema (ma’no,
tushunchaga) ga ega bo‘ladilar. Masalan, o‘zbek tilidagi qishloq so‘zini olib qaraylik.
Ilgari qishloq tushunchasi-qishlash uchun joy, qishlov ma’nosini bildirgan bo‘lsa,
hozirda butunlay o‘zgacha, yangi ma’no anglatadi: qishloq- shahardan tashqarida,
shahar atrofida joylashgan, asosan qishloq xo‘jalik ishlari: ekin va chorvachilik uchun
mo‘ljallangan aholi yashash joyi. Shuningdek, sovchi so‘zi ham qadimgi turkiy tilda
sab(v)chi – so‘zchi, ya’ni birovning so‘zini yetkazuvchi, xabarchi, elchi ma’nosida
ishlatilgan bo‘lsa, hozirga qadar- uylanish niyatida bo‘lgan yigit (kuyov)ning qiz
(kelin) uyiga vakil kishisini yuborshi, qiz tomonning roziligini so‘rash uchun harakat
(ko‘pincha, onasi yoki ayol qarindoshlari) ma’nosida tushuniladi. Bu kabi hodisalarni
barcha tillarda kuzatish mumkin.
Rus tilidagi (hozirgi) мучить so‘zi, dastlab ishlamoq ma’nosida ishlatilgan.
Og‘ir mehnatga nisbatan ishora qiluvchi мучение, мука-работа tushunchalari bora-
bora taraqqiy etaverib, alohida so‘z va tushunchalarga aylangan: мучить –
azoblamoq, мучиться- mashaqqat va nihoyat – работать – трудиться, заняться
работой.
Xuddi shu ma’noviy (semantik) o‘zgarish fransuz tili leksikasida ham uchraydi,
masalan: fransuz tilidagi fravail (ish) va fravail lor (ishlamoq) aslida latincha
fripalium so‘zidan kelib chiqqan. Tripalium – otlarni taqalash paytida qattiq qisib
turuvchi stanok bo‘lgan. Xullas, fravailler (ishlamoq), dastlab fripalium yordamida
qiynash semasini, keyinchalik haqiqiy qiynash ma’nosini anglata boshlagan. Faqat
keyinchalik bu so‘z ishlash ma’nosini anglata boshlagan (Qarang: Будагов Р.A.
Проблемы развития языка M.-Л. 1965. стр.: 42-43).
Bundan tashqari, til tizimida yahlitlanish, atamalashish (terminologizatsiya),
soddalashish kabi ko‘plab usullar mavjudligi, ular lug‘at tarkibining o‘zgarib
turishiga xizmat qiladi. So‘zlarni ko‘chma ma’noda qo‘llash leksika taraqqiyotida
muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Oq oltin, oltin qo‘llar, bo‘ri (hayvon va salbiy
ma’noda kishiga nisbatan), tulki, ilon (ayyor ma’nosida), xola, otajon, amaki
(ko‘chma ma’noda begona kishiga nisbatan) kabi misollar shu turkumga mansubdir.
Til taraqqiyotining ichki qonuniyatlari fonetikada yanada konkret aks etadi.
Ma’lumki, fonetika nutq tovushlarini, nutqning fonetik bo‘lnishini o‘rganadi.
Fonetikada assimilyatsiya, dissimilyatsiya, singarmonizm, diftongizatsiya, enkliza,
prokliza singari ko‘plab qonuniyatlar mavjud. Har biri o‘ziga xos fonetik tabiatga
ega. Masalan,o‘zbek tilida urg‘u hodisasi unumli emas, shunday bo‘lsa-da, o‘zbek
tilidagi urg‘u ko‘chuvchanligi bilan ajralib turadi (odatda oxirgi bo‘g‘inga tushadi:
"Science and Education" Scientific Journal
October 2020 / Volume 1 Issue 7
www.openscience.uz
272
kitob- kitobni…). Rus, xitoy, yapon tillarida urg`u unumlidir: у окна - окна, руки -
руки, паспорта - паспорта.
Fonetik qonuniyatlarning muhim jihati shundaki, ular xususiy hodisalar uchun
umumiylik rolini o‘taydi. Masalan, ingliz tilidagi leat (urmoq) so‘zi ε :>e:>i fonetika
jarayonining mahsulidir: leat – bε: te>be:t>bi:t. Shuningdek, o :>4 almashinuvi,
taraqqiyoti qonunini ham quyidagi misollar, xususiyliklarda kuzatish mumkin: moon-
mo:n>mu:n.
O‘zbek tilining fonetik taraqqiyotini qadimgi turkiy tilni o‘rganganda sezish
mumkin. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida unlilar 10 ta va ularning talaffuzi ham
o‘zgargan: at-ash, abag‘-oyoq. Fonetikamizda milliy hodisa sifatida saqlanib qolgan
qonuniyat – singarmonizm. Singarmonizm –o‘zak va qo‘shimchadagi unlining
uyg‘unlashuvi, o‘xshab qolishidr: unum, suzuk, kulgu, qiliq, toroq (Toshkent
shevasida), qilg‘iliq va h.z.
Grammatika – til sathlari ichida eng turg‘un bo‘lim hisoblanadi. Grammatik
taraqqiyot bu tilning sifatiy rivojlanishni aks ettiradi, chunki tildagi qatlam
(math)lararo miqdoriy o‘zgarishlar grammatikada umumlashadi hamda grammatik
kategoriyalarning, grammatik ma’no ifodalovchi vositalarning taraqqiyotiga ichki
omil bo‘lib xizmat qiladi. Tillardan grammatik kategoriyalarning nisbati bir xil emas,
chunonchi, ingliz va nemis tillaridagi otlarni farqlovchi xususiyat shundaki, nemis
tilida (xuddi rus tilidagidek) rod kategoriyasi mavjud: tad (kun) – muj.r.; wasser –
(suv) -serd.r.; yunge (til) jen.r. Bu hodisa qadimgi ingliz tilida ham bo‘lgan: doy
(kun) muj.r.; water (suv) – sred.r.; tongue (til) – jen.r
Biroq, zamonaviy ingliz tilida bu grammatik kategoriya “bosib o‘tilgan”,
“unutilgan” ko‘rinish hisoblanadi. Shuningdek, otlardagi turlanish (kelishiklar)
hodisasi har ikki tilda sintetik bo‘lgan, hozirda esa faqat nemis tili bu turkum
qonuniyatlarini saqlab qolgan: Именительный падеж - Tad; родительный – Tages
va hokazo.
Zamonaviy ingliz tili zamonaviy nemis tilidan hozirda grammatik tuzlishi
jihatidan katta farz qiladi, chunki ulardan birinchisi analitik turkumdagi tilga
aylangan bo`lsa, keyingisi sintetik turkumda davom etmoqda. Yoki yana bir misol,
ingliz tilidagi kelasi zamon ma’nosini beruvchi Shall/will modal fe’llari o‘rta asrlarda
keng tarqalgan edi. Bu ikki fe’lning rivojlanish xususiyatlari quyidagicha:
Will – odatda, insonning xohish, mayl va istagi ustunroq bo‘lgan o‘rinlarda
(/will study - Men o‘qimoqchiman);
Shall – zaruriyat yo majburiyat ma’nosida (/shall look to my brother - Men
ukamga qarashim kerak) qo‘llanilgan.
Bibliya uslubida shall, badiiy uslubda will qo‘llanilar edi. Djorj Mezon 1622-
yilda bu ko‘makchi fe’llarning funktsional jihatlarini asoslab bergan (“Grammaire
"Science and Education" Scientific Journal
October 2020 / Volume 1 Issue 7
www.openscience.uz
273
Anglaise”) va shallning I shaxsda, willning esa qolgan shahslarda ishlatilish
me’yorini belgilagan edi.
Nemis tilida ham parallel ravishda kelasi zamon modal fe’llari taraqqiyotida
dinamik holatni kuzatish mumkin. XI-XIV asrlarda keng ishlatila boshlangan soller /
woller modal fe’llari aynan kelasi zamonni ifodalashda o‘ziga xoslik kasb etadi.
Barcha shaxslarda ko‘pincha soller qo‘llanmalar edi. Biroq, keyinchalik uning o‘rnini
keyingisi egallay boshlaydi, xususan, Lyuterning bibliyasida bu shakl juda kam
ishlatiladi. XI asrda paydo bo‘lgan va XII – XIII asrlarda keng foydalanilgan werden
formasi endilikda kelasi zamon ma’nosini bera boshlagan. Zamonaviy nemis tilida
Futurumni ifodalash uchun har uchchala shakl qo‘llaniladi. Ich werdet kommen; Ich
will in die Bibliotek gehen (Qarang: Deutsch.T., 1977).
Endi, o‘zbek tili grammatikasidagi o‘zgarishlar haqida qisqacha to‘xtalsak.
Avvalo milliy grammatikamizning chinakam o‘zbekona, milliy tabiatga ega
bo‘layotganligi, ko‘pgina muvaffaqiyatli yutuqlar qo‘lga kiritilayotganligini ta’kidlab
o‘tmoq joiz. Morfologiya sohasida deyarli barcha narsa-so‘z turkumlari tasnifidan
boshlab qo‘shimchalar tasnifigacha ilmiy asosli izlanishlar olib borildi.
O‘zbek tilining turkona tabiatidan kelib chiqib, sintaksisda ham muhim
rivojlanish sodir bo‘lmoqda. Bu sohada “gap markazi”, [WPm] qolipi, atov birlik,
predikativ singari tushunchalarning isbotlanishi o‘zbek tili milliy grammatikasi
talqinini tubdan oydinlashtirdi. “Gap markazi” tushunchasi SG va QG hodisalariga
aniqlik kiritdi.
Shevalar til tizimida dialektizmlar sifatida tadqiq qilinadi. Shevalar – hududiy
tushuncha bo‘lib, muayyan bir territoriyada yashovchi kishilar, adabiy tildan
farqlanib turuvchi o‘ziga xos til hisoblanadi. Sheva va dialektizmlarni o‘rganuvchi
tilshunoslik sohasi- dialektologiya deb ataladi. Unda lahja va shevalarning fonetik,
morfologik, sintaktik va leksik xususiyatlari tavsif qilinadi. Milliy tilning paydo
bo‘lishi va rivojida shevalarning tutgan o‘rni, milliy tilga asos bo‘lgan shevalar
aniqlanadi. Shevalararo, shuningdek, adabiy til va qardosh tillar bilan ularning
munosabati aniqlanadi.
Shevalar – til lug‘at boyligini oshiruvchi ichki manba hisoblanadi. O‘zbek
adabiy tili uchun Toshkent va Farg‘ona shevalari asos qilib olingan. Aslida, sheva
so‘zi- forscha so‘z bo‘lib, ovoz , til, so‘zlashish, odat, yo‘sin, ravish degan
ma’nolarni bildiradi. Sheva-biror bir tilning o‘ziga xos fonetik, leksik va grammatik
xususiyatlarini o‘zida aks ettiruvchi kichik qismi hisoblanganligi bois lahja
tushunchasidan kichikdir. Lahja shevalar yig‘indisidir.
Badiiy uslubda, ya’ni badiiy asarlar yaratayotganda shevalardan foydalanish
voqea, hodisalarga mahalliy, hayotiy va ijtimoiy tus berishda, shuningdek,
personajlar nutqini individuallashtirishda ulkan ahamiyatga ega. Misol uchun, shoti
so‘zi Farg‘ona shevasida narvon ma’nosida ishlatilsa, adabiy tilda “arovaning bir
"Science and Education" Scientific Journal
October 2020 / Volume 1 Issue 7
www.openscience.uz
274
qismi”, tovoq so‘zi ham “lagan” ma’nosida, Toshkent shevasida esa lagan-katta
tovoq ma’nolarida ishlatiladi. Tovoq so‘zi Buxoroda tabaq shaklida keladi. Xorazm
shevasida g‘uch so‘zi – mard, botir; galadi - keladi, nishatamiz - nima qilamiz kabi
ma’nolarni bildiradi. Toshkent shevasi fe’llardagi hozirgi zamon formasi (-yapti)
ning -votti shaklida ishlatilishi bilan ajralib turadi: borvotti, borvomman. Shuningdek,
olovchi fonetika ham Toshkent shevasida kuzatiladi: oka, torog‘, johongir, dovlat. [u]
fonemasining [i] bilan almashinishi holatlari: eshu-eshik, kichu-kichik. [t] o‘rnida
[ch] kelishi: chochu-sochiq, choch-soch.
O`g`uz lahjasida esa (Xorazm) [t]-[d] almashinishlari uchraydi: til - dil;[k]- [ch]-
kul- gul, kel-gall: [-ga] jo‘nalish kelishigining [-ya], [-a] tarzida kelishi ham bu sheva
uchun xos: Buxoroya, jonima, ko‘nglima.
Shevalardan o`rinli foydalanish badiiy ijodning, umuman, nutqning badiiyligini,
uslubning fazilati, ta’sirchanligini oshiradi. Ammo shevalarning ishlatilish doirasi va
me’yori chegaralangan. Shevalarni faqat adabiy va so‘zlashuv uslubida qo‘llash
mumkin. Rasmiy, ilmiy uslublarda shevaga xos so‘zlarni qo‘llash noto‘g‘ridir.
Dostları ilə paylaş: |