Buxoro davlat tibbiyot instituti xirurgik stomatologiya kafedrasi
Jarrohlik stomatologiya yordamini tashkilashtirish
Yüklə 1,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Jarrohlik stomatologiya yordamini tashkilashtirish.
Statsionar sharoitda operativ jarayonlar yoki konservativ davolashni talab etadigan yuz-jag‘ soxasi kasalliklari bo`lgan bemorlarni tekshirish va davolashga mo`ljallangan vrach stomatologga murojat etuvchi kasallarning 1,5% i statsionarda. davolanishga muhtoj. Tez yordam tomonidan gospitalizaqiya qilinishi kerak bo`lgan yuz-jag‘ soxasi kasalliklari bo`lib, ularga abstsess va flegmona, o`tkir jaroxat, yuz skeleti sinishi, qon ketish va boshqalar. Jar.s. statsionariga bemorlar jaroxat asoratlari rivojlanishi tug‘ma poroklari, yangi xosilalari bilan xam murojaat etadilar. Ular rejim tartib o`tkazilishi mumkin bo`lgan. Tegishli operativ aralashuvlarga muhtoj bo`ladilar. Bu bemorlar poliklinika sharoitida oldindan gospit-ga tayyorlanishi kerak. Statsionarda yukori kvalifikatsiyalangan xirurg stomatologlar ishlashi kerak. Bu vrachlar asosan tibbiyot institutida jarroxlik stomatologiyada klinik ordinaturani bitirgan va jarroxlik ishlarini o`zlashtirgan bo`lishi kerak. Jarrox stomatolog statsionar xududi, umumiy xirurgik statsionar singari bo`limlarga ega bo`lishi kerak. Operativ-bog‘lov bloki, intensiv terapiya palatalari, ovqatlanish xonasi, tibbiyot xamshiralar posti, material xonalari va boshqa xonalar. Ko`p profilli kasalxonada reanimatsiya va anesteziologiya bo`limlari mavjud bo`lib, u erda jarroxlik stomatologiya kasallari davolanadilar. Stomatologiyada bemorlarni tekshirish usullari asosan 2 bosqichdan iborat: Umumiy bemorning holatiga baxo berish,ya`ni birinchi o`rinda bemorning nevrologik statusiga baxo berish, vaznini, bo`yini arterial bosimi va pul‘sini tekshirish, terisidagi toshmalar, rangiga e`tiborni qaratish. Ko`z sklerasining rangiga e`tibor berish. Bu kuzatuvlar birinchi bosqichga aloqador. Ikkinchi bosqich mutaxasisilikka aloqador bo`lib , umumiy tekshiruvdan so`ng bemorning shikoyati so`raladi , undan so`ng anamnez (hayot va kasallik) so`ralib , fizikal tekshirish bosqichiga(instrumental tekshirish, ya`ni shu bosqichdan boshlab bemorga shifokor teginishni boshlaydi), undan so`ng qo`shimcha tekshirish usullaridan labarotor, rentgen , kompyuter tomograma, 3D, termodiagnostika amalga oshiriladi. Barcha tekshirish usullari diagnoz qo`yishga aniq ma`lumot bera olmaganda, MARFOLOGIK tekshirish usulidan foydalaniladi.Bu xujayra va to`qima darajasidagi tekshirish usuli bo`lib, ikkiga GISTOLOGIK va TSITOLOGIK tekshirish usullaridan iborat. GISTOLOGIK usulda tekshirilayotgan to`qimalar formalinga solinib tekshirishga yuboriladi, TSITOLOGIK usulda punktat, so`lak, surtma, bioptatlar maxsus oynachalar ichiga joylanib xujayra darajasigacha tekshirishga labaratoriyaga yuboriladi. Bemorni tekshirish usullari 3 boskichda olib boriladi: a) Sub`ektiv tekshirish. Surab-surishtirish. b) Ob`ektiv tekshirish. Fizikal tekshirish usullari. Palpatsiya, perkussiya, auskul‘tatsiya. v) Kushimcha tekshirish usullari. 1. Laboratoriya tekshirish usullari. 2. Instrumental tekshirish usullari. a) Sub`ektiv tekshirish bemordan surab-surishtirishdan iborat. Surab-surishtirish bemorni tekshirishning sub`ektiv kismi bulib, u bemor va vrach urtasidagi mulokot asosida olib borilib, bunda vrach uz patsienti (bemori) bilan yakindan tanishish imkoniyatiga ega buladi, xattoki bemor xakida kerakli xulosani chikarishi mumkin. Surab-surishtirish palatada, vrach kabinetida olib boriladi. Surab-surishtirish es-xushi joyida bulgan barcha bemorlarda, agar bemorning es-xushi uzida bulmasa uning yonidagi kuzatuvchilaridan: ota-onasi, karindosh- uruglaridan suraladi. Surab-surishtirishdan maksad: - ma`lumot olish (tashxis uchun). - kasallik kelib chikishiga baxo berish. - boshka ma`lumot manbalarini aniklash (karindoshlari, boshka vrachlar). - bemorning ishonchiga sazovor bulish. - bemorning xulk-atvorini, bilim doirasini bilib olish. - bemorning kasallikka munosabati va uning shaxsiy sifatlariga baxo berish. Surab-surishtirish mobaynida begona, notanish odamlar bulmasligi, albatta vrach va bemor urtasida ishonch bulishi lozim. Bajarish tartibi: 1. Pasport ma`lumotlarini surash (tugilgan yili, millati, kasbi, ish joyi, manzili, telefon va x.k.). 2. SHikoyatlari: a) Asosiy (eng asosiylari) lari – mazkur organ va tizim faoliyatining buzilishiga sabab bulishi. b) Kushimcha (2 lamchi) – terli darajadagi umumiy uzgarishlar natijasida kelib chikib, boshka kasalliklarda xam kuzatiladi. 3. Kasallik anemnezini tuplash: - Kasallik kachon boshlandi, bemor yoki karindoshlar bu borada kimga murojaat kildilar ... q - Kasallik kanday boshlandi, kasallikning kelib chikishining sabablari, bemor yoki ota-onasi uni nima bilan boglaydiq - Kuzgalishi yoki kasallikning boshlanishi kanday kechdiq Mavsumiyligi. - Kanday tekshirishlar utkazildi, ularning natijasiq - Kanday davolash usullari utkazilgan va ularning samarasi kanday buldiq - nogironlik mavjudligi, kachondan davom etib kelmokdaq 4. Xayot anamnezini tuplash: - Umumbiografik ma`lumotlar (turar joyi, ukuv jarayoni boshlanishi, uzlashtirishi, ma`lumoti, ijtimoiy axvoli, jismoniy jixatdan faolligi). - Dam olish kunlaridan, mexnat ta`tilidan kay tarzda foydalanishi oldingi va xozirgi yashash sharoiti, navbatchilik, armiya xizmati kaerda utganligi, utmagan bulsa – sababi. - Irsiyati: Oilasida, yakin karindoshlarida arterial gipertenziya, kandli diabet, alkogolizm, sil, ruxiy buzilishlar, onkologik buzilishlar mavjudligi. - Xayoti davomida boshidan kechirgan kasalliklari. - Mexnat va turmush sharoitlari (zararli chang, ogir tuz va metallar ta`siri, kasbiy zararli odatlaridan ximoya kilish omillari). - Zararli odatlari: CHekish, alkogol, narkotiklarga moyilligi. - Oilaviy va jinsiy xayoti: a) Ayol bulsa: xayz boshlanishi muddati, ogrik bomi-yukligi, kachon turmushga chikkan, xomiladorligi, tugish jarayoni, abort bulishi. b) erkak bulsa: Potentsiya, libido: - Ovkatlanishning xususiyati, parxezga amal kilish, ovkatlanishni iziga solishi, ovkat kushimchalari, xayvon yoglari, kovurilgan, shur achchik maxsulotlarni iste`mol kilish, ozish maksadida parxez kilish, kasallik buyicha parxez kilish. - Dori anemnezi: Kaysi dori vositalarini tez-tez va uzok vakt mobaynida kabul, dorilarni kabul kila olmaslik xolati bulganligi, dorilardan allergiya kuzatilganligi, unga kon, zardob utkazilganligi. - epidemiologik anamnez: Nokulay epidemiologik zonada yashashi, yukumli kasalliklar bilan mulokotda bulishi, nokulay klimato-geografik zonada istikomat kilishi. Xamshiralik jarayoni tavsifi Xamshiralik jarayoni xamshira bilan mijoz birgalikda xamshiralik parvarishiga extiyojni (1), davolash rejasi xamda amalga oshirilishini (2) va natijalar baxosini (3) aniklashlari uchun lozim bulgan tartibli usuldir. Bu jarayon boskichlari mijoz bilan boglik bulib, besh boskichning xar biri avvalgisi anik bajarilishini talab etadi. Jarayon xamshira bilan mijozga kuyidagilarni bajarishga imkon beradi: - Mijoz xakida tartibli ma`lumotlar tuplash (anamnez yigish). - Mijozning mustaxkam (kuchli, chidamli) va zaif (kuchsiz, beriluvchan) tomonlarini tugri topish (diagnostika). - Bemorga vazifalarni bajarishda yordam beruvchi tadbirlar va xamshira xarakatlarini belgilaydigan davolanishning individual rejasini ishlab chikish. - Davolash rejasini ijro etish (amalga oshirish). - Davolash rejasining bajarilishi effektivligini baxolash (baxolash). Bu jarayonning xar bir boskichida mijoz va tibbiy xamshira partnyorlar sifatida xamkor bulib ishlashadi. Bunda mijozning ishtirok etish darajasiga uning salomatligi xolati va resurslari ta`sir kiladi. Agar mijoz gudak, xushsiz xoldagi yoki xamkorlikka imkonsiz kishi bulsa, jarayon boskichlari mijozning oila a`zolari yoxud kumakchi shaxslari yordamida bajariladi. Xamshiralik jarayonidagi birlamchi maksad xar tomonlama ilmiy asoslangan tibbiy xizmatni bajarishda xamshiraning ijodiy yondashishiga yordam berishdan iborat. Maksad tulik erilishi uchun xamshira intellektual shaxslararo muomalaga va psixomotor kunikmalarga, bu kunikmalardan mijozlar bilan ishlashda kasallikning oldi olinishi, yaxshi tugashi, salomatlik va yukotilgan funktsiyalar tiklanishi jarayonlarining tezlashishi uchun ijodiy foydalanish xoxishiga ega bulishi kerak. Ma`lumotlar tuplash Xamshiralik jarayonidagi birinchi kadam – ma`lumotlar tuplash. Mieoz ma`lumotlarini tartibli va davomli yigish, baxolash va xabar kilish xamshiralik ishining birlamchi vazifasidir. Ma`lumotlar tuplash buyicha kullanma mazkur muassasa xamshiralik nazariyasini aks ettiradi. Umuman, xamshiralik salomatlikni ximoyalash choralari kurish bilan kishilar funktsional faolligi yaxshilanishi yoki kasallik yoxud betoblikka duchor bulishi masalalari bilan shugullanadilar. Xamshiralik parvarishidagi keyingi boskichlar ma`lumotlarning tulikligi, anikligi va urniga boglikdir. Ma`lumotlar tuplashda xamshira kuyidagilarni bajaradi: - Xamshiralik anamnezi, fizikal baxolash, tibbiy varaka va xamshiralik adabiyotlari kurigi, soglikni saklash mutaxassislari va mijozning kumakchilari bilan maslaxatlarni uz ichiga olgan ma`lumotlar asosida tuzadi. - Ma`lumotlar asosiga doimiy yangiliklar kiritib turadi. - Ma`lumotlarni baxolaydi. - Ma`lumotlar xakida xabar kiladi. Diagnostika Diagnostika – bu mijozdagi muammolardan darak beruvchi, uzgarishlar yoki kasalliklar sabablari paydo bulishiga olib keluvchi, shuningdek, mijozning zaif va mustaxkam tomonlarini kursatuvchi ma`lumotlar taxlilidir. SHundan sung xamshira kaysi muammo bilan tibbiy xamshira, kaysi biri bilan boshka tibbiy xodim shugullanishini aniklaydi. Taxlil natijasida salomatlikning tibbiyot xamshirasi xal kila olishi ma`kul topilgan muammolari xamshira tashxisi deyiladi. Tashxisot boskichida xamshira kuyidagilarni bajaradi: - Mijoz ma`lumotlarining taxlili va interpretatsiyasi. - Mijozning kasalligi va mustaxkam tomonlarini aniklash. - Xamshira tashxisini asoslash va tartibga solish (formulirovkasi). - Xamshira tashxisi katorini ustuvorligi buyicha ketma-ketlik tartibida ishlash. Rejalash Rejalash – bu xamshira tomonidan tashxisot jarayonida aniklangan va salomatlik bilan boglik muammolarni kamaytirish, yukotish, oldi olinishi, bajarilishiga shu tarzdagi tugri imkon beradigan xamshiralik amallari xajmini aniklash buyicha mijoz vazifalarini tuzishdir. Undan tashkari, xar tomonlama davolash tadbiri mijoz extiyojlarini kodirish uchun zarur xamshiralik yordami (1) va tibbiy davolash rejasi buyicha xamshiralik amallari (2) ni belgilaydi. Rejalash boskichida xamshira kuyidagilarni bajaradi: - Ustuvorlikni xal etadi. - Mijoz vazifalari va baxolashni ishlab chikadi. - Xamshiralik choralarini tanlaydi. - Xamshiraning parvarish rejasi axborotini beradi. Amalga oshirish Amalga oshirish davolashni reja buyicha bajarishdir. Uning tarkibiga soglikni ximoya kilish, kasalliklarning oldini olish, salomatlikni tiklash va yukotilgan funktsiyalar kaytarilishini tezlatish buyicha tibbiy xamshira bajaradigan barcha tadbirlar kiradi. Bu boskichda tibbiy xamshira kuyidagilarni bajaradi: - Xamshiralik davolashni reja buyicha bajaradi. - Ma`lumotlar tuplashni davom ettiradi va zarur bulganda davo rejasiga uzgartirish kiritadi. - Xujjatlashtirish ishlarini yuritadi. Baxolash Baxolash – bu mijoz extiyojlarining kondirilishi darajasini ulchashdir. Xamshira va mijoz birgalikda davolash rejasida kuyilgan masalalar kanchalik xal etilganligini ulchashadi xamda ijodiy yoki salbiy ta`sirga ega bulgan omillarni aniklaydi. Mijozning davolash rejasiga munosabati bu reja davom ettirilishi, uzgartirilishi yoki tuxtatilishini belgilaydi. Agar baxolash xamshira parvarishi uzgartirilishi zarurligini kursatsa, anamnez ma`lumotlar, tashxis va tibbiy muolajalarning bu ma`lumotlarga mosligini batafsil kurib chikish kerak buladi. Baxolash boskichida xamshira kuyidagilarni bajaradi: - Mijoz xoxoshiga kura vazifalarning bajarilganligi darajasini ulchash. - Vazifalarning bajarilishiga ijobiy yoki salbiy ta`sir kiluvchi omillarni aniklash. - Zarurat buyicha xamshiralik parvarishi rejasini uzgartirish. Xamshiralik jarayoni tasviri Boskich Izox Maksad Tadbirlar Ma`lum otlar tuplash Ma`lumotlar tuplash, mijoz xakida axborot berish va tasdiklash Mijoz salomatligi xolati, uning kobiliyati tugrisida xulosa chikarish. Xamshira tomonidan parvarish kilinishi va xamshira parvarishiga muxtojlikni nazorat etish. Mijozning sogligi xolati, uzgarishlari xisobga olingan xar tomonlama individual tibbiy parvarishni rejalashtirish. 1.Ma`lumotlar asosini tuzish: -xamshiralik anamnezi; -fizikal baxolash; -mijoz tibbiy varakasi va adabiyotlarni kurib chikish; -soglikni saklash mutaxassislari va mijozning kumakchi shaxslari bilan maslaxatlashish. 2.Tibbiy varakani yangi ma`lumotlar bilan tuldirib borish. 3.Ma`lumotlarni tasdiklash. 4.Ma`lumotlar axboroti. Tashxis kuyish Mijozning xamshira mustakil xal kila oladigan kasalliklari yoki mustaxkam tomonlarini aniklash uchun ma`lumotlar taxlili. Xamshiralik tashxisining ustivorlik tartibi ruyxatini tuzish. 1.Ma`lumotlar asosining taxlili va interpretatsiyasi. 2.Mijozning kasalliklari va salbiy tomonlarini aniklash. 3.Xamshiralik tashxisini aniklash va tartibga solish. 4.Xamshiralik tashxisining ustivorlik ruyxatini ishlash. Rejalas h Xamshiralik tashxisida kursatilgan muammolarning oldi olinishi, kamaytirilishi va yukotilishi buyicha mijoz vazifalari (1) xamda shunga mos xamshiralik muolajalarini belgilanishi (2). Individual xamshiralik parvarishi rejasini ishlab chikish. 1.Ustivorlikni tartiblash. 2.Vazifalar tuzilishi va baxolash uslubini ishlab chikish. 3.Ulchov tizimini tanlash. 4.Xamshiralik parvarishi rejasining axboroti. Amalga oshirish Davolashni reja buyicha bajarish. Mijozga soglik ximoyasi, kasalliklar oldini olinishi, buzilgan funktsiyalarning tiklanishini tezlatish va shu ishni 1.Davolashni reja buyicha bajarish. 2.Ma`lumotlar tuplashni davom ettirish va zarur bulganda bajarishda yordam kursatish. davolash rejasiga uzgartirish kiritish. 3.Xujjatlashtirish. Baxolas h Davolash rejasida belgalangan vazifalardan mijoz istaganini bajara olish darajasi ulchanishi, kuyilgan masalalar bajarilishiga ijobiy yoki salbiy ta`sir kiluvchi omillarni aniklash, zarurat buyicha davolash rejasini kayta kurib chikish. Davolashni reja buyicha davom ettirish, uzgartirish yoki tuxtatish. 1.Mijoz oldiga kuyilgan vazifalarni kanchalik bajara olganligini ulchash. 2.Maksadga erishish yoki erishmaslikka sabab buluvchi omillarni aniklash. 3.Zarurat buyicha davolash rejasini uzgartirish. Umumiy kuruv va tana kismlarini kuzdan kechirish Kuruv va kuzdan kechirish bemorning umumiy axvoli xakida fikr yuritishimizga yordam beradi. Dastlab umumiy kuruv utkazilib sungra esa tana va kismlarni aloxida kuzdan kechiriladi. Maksad: es-xushli, bemorning axvoli, ruxiy xolati, umumiy kurinishi, teri koplamlari, tanasidagi aloxida kismlarining kurinishi baxolanadi. Kursatma: Kuruv barcha bemorlarda albatta utkazilishi shart. SHaroit: YOrug, issik, tinch xona. Bajarish tartibi: 1. Bemor xolati: - Faol (aktiv) – bemor uz-uziga xizmat kila oladi. - Passiv – YOtok xolatidagi ogir axvoldagi bemor. - Majburiy – Bemor uz axvolini engillatishi (ogrikni kamaytirish uchun, xansirash, bugilishni kamaytirish maksadida bu xolatni tanlaydi). 2. Konstitutsiya (Gavda tuzilishi). - Astenik – Gavdaning uzunasiga bulan ulchami, eniga kundalangiga bulgan ulchamidan ustun (orik). - Giperstenik – Gavda kundalangiga ulchami, buyiga ulchamidan ustun (semiz). - Normostenik – proportsional ulchamlar. 3. YUz kiyofasi: - Azobli – ogrik, xansirash tufayli. - «Korvizor» yuz – yurak etishmovchiligida. - «Mitral» yuz (Fasies Mitralis) – ikkala yonogining kizarib turishi (mitral klapan nuksonlida). - «Fasies nefritica» – YUz va kuz kovoklari shishinkiragan, okimtir (glomerulonefrit, nefrotik sindromda). - «Fasies Hippocratica» – Ogrik peritonidida. - «Oysimon» yuz – Itsenko-Kushengo kasalligida. - Akromegaliyadagi yuz – Burin, engagi, yonogi uzun. - «Bazedov yuzi» – ekzoftalm (Kuzi otilib chikib turishi), giperterioz (tireotoksikoz)da. - Nikobli, amimik yuz – ogiz atrofida burmalar, ogiz va kuzi tulik yopilmaydi – sistemali sklerodermiyada. - SKV (sistemali kizil yugurux–SKYU) yuz – ikkala chakkasi va burun yoyi buylab kizarishi, kapalaksimon belgi. - YUz asimmetriyasi – YUz nervi parez va paralichida. 1. Boshni kuzdan kechirish - Mikrotsefaliya – boshning kichkina razmeri – idiotizmda. - Gidrotsefaliya – boshning kattalashib borishi – bosh istiskosida. - Makrotsefaliya – katta bosh – raxit. - kvadratsimon bosh – Raxit utkazganda. - Boshni ixtiyorsiz tebratib turishi – Aortal klapan etishmovchiligida. - sochning tukilishi – korin tifida, skarlatina, leykoz, adrenogeneatik allopetsiyada. 2. YUzi: - CHekka soxasi – CHekka arteriyasi pul‘satsiyasi-arternoskleroz, miya tomiri sklerozi. - Kuz kovoklarining tuk tusga kirishi – Bazedov kasalligi, sil, buyrak usti bezi faoliyati etishmovchiligida. - Kovok kastomas (sargayishi) – lapid-xolesterin almashinuvi buzilishi. - YUz kiyofasi – turli kasalliklarda turlicha uzgaradi (yukoriga karang). - YOnoklarning bir tomonlama kizarishi – krupoz zotiljamda. - Labga uchuk toshishi (Herdes labialis) – Gripp, zotiljamda. 3. Kuzlar: - Gilaylik – diplopiya (narsalarni ikkita kurish) – epidemik entsefalit, minengit, boshdagi usma kasalligida. - Nitagm – korachigning titrab turishi bosh miya kasalliklarida, tarkalgan sklerozda. - YOruglikka reaktsiyasi – YOruglikka sezgirligi. - Korachikning torayishi (micosis) – oniy va tinchlantiruvchilardan zaxarlanganda. - Korachigning kengayishi (midvosis) koma xolatlarida, atropin bilan zaxarlanishda, agoniyada. - ekzoftalm – tireotoksikozda. - Kovoklar ptozi – kuz kovoklari tushib turishi, bir tomonlama, ikki tomonlama. 4. Ogiz: - Ogiz shillik kavati xolati – aft (yara) pigmentatsiya, kon kuyilishlari, filotov doglari. - Milk xolati – (kizarish, yaralar, shish, konash) – tsinga, stomotit, leykoz, kandli diabet. - Tilning kattaligi – miksedema, daun, akromegaliya. - Toza, nam va kizil til – yara kasalligida. - «Malina» simon til – skarlatinadi. - Surgichlar yukolishi, sillik lakdek (Xanterov) til addison Birmer kasalligi. - «Lak» simon til – Oshkozon rakida, pellgra, spruda. - Til epiteliysining maxalliy kalinlashishi – Leykoplakiya, chekuvchilarda. 1. Buyin: - Uyku arteriyasi pul‘satsiyasida – aortal klapan etishmovchiligida. - V. Jugularis pul‘satsiya (kavak vena) – 3 tavakali klapan etishmovchiligida. - Limfa tugunlar kattalashishi – Sil, limfoleykozda, limfogranulematozda, rak metostazida. - Kalkonsimon bez kattalashishi – tireotoksikozda, oddiy zobda, xavfli usmada. 2. Teri koplamalari: - Teri okimtirligi – kamkonlikda. - Sargimtir teri – Addison-Birmer kamkonligi. - YAshilsimon – xlorozda. - Ersimon – xavfli kamkonlikda. - «Sutli kaxva» rangi – yarim utkir septik endokarditda. - Teri kizarishi – eritremiyada. - TSianoz (terining kukimtirligi) – kon aylanishi etishmovchiligida, upkaning surunkali kasalligida. - Ikterik – teri rangining sargayishi – Bilirubin almashinuvi buzilishida, kuchli gemolizda. - Kungir yoki jigarrang teri – buyrak usti bezi etishmovchiligida. - Kukrak surgichi atrofi giperpigmentatsiyasi, yuzida korin ok chizigida – ayollarda xomiladorlikda giperpigmentatsiya. - Depigmentatsiya – vitiligo (viteligo) uchoklari. - Terini namligi kuchli terlash – sil, malyariya tireotoksik zob yiringli jarayonlarida. - Terining kurishi – diareya, kaytda. - Terida toshmalar – toshma bilan kechuvchi turli kasalliklarda: a) eriteya – teri be`zi soxalari kizarib turishi – roja, kvarts bilan nurlanganda, xinin kabul kilganda, nikotin kislota kabul kilganda. b) Rozeola – dogsimon toshmalar, korin tifi, paratif, toshmali tif zaxm. v) Burtiksimon toshma – (krapivnitsa) eshakem, (urticaria), allergiyada. g) Purpura – Terida kontalashlar – Verlgof kasalligi, gemofiliyada, tsinga kapilyarotoksikozda. d) Terida chandiklar – xomiladorlikdan va operatsiyadan sung. e) In`ektsiyalarning urni. j) SHish – yurak, bukrak kasalligi. z) Maxalliy shish – jaroxatlanganda kon-limfa aylanishi maxalliy buzilishi. 1. Mushak tizimi: - Mushakning maxalliy atrofiyasi – paralich (falaj) parezlarda. - Butimlar xolati – shish, deformatsiya, giperemiya, burtik, tugun, revmatizm, artrit, podagra, deformatsiyalanuvchi osteortrozda. 2. Kukrak kafasi: - Deformatsiyalar – kifoz, lordoz, skolioz, kifoskolioz-raxitda. - emfizematoe (bochkasimon) – upkaning surunkali kasalligida. - Paralitik – sil, rak, kaxeksiyada. - Tovuksimon kukrak – Raxitda. 3. Korin soxasi kuruvi: - Asimmetrik korin – talok va jigar kattalashganda. - Korinning bir xil kattalashuvi – astsit, meteorizmda. - Teri osti venalarining, kindki atrofi venalarini, korin yon tomonlari kengayishi – jigar tsirrozi, portal gipertenziyada. 4. Ku-oyoklarni kuzdan kechirish: - Kul barmoklarni «Barabansimon» tirnoklarni soat aylanasidek, tusga kirish, surunkali yiringli kasalliklardan bronxoektatik kasallikda, upka abstsessida, yarim utkir septik endokarditda, yurakning tugma nuksonida, jigar tsirrozida. - «Ulik barmok» belgisi – oyok-kul barmoklarining juda okimtirligi – Reyno kasalligida. - Venalar varikoz kengayishida, trofik yaralar, tupik shakli, tizza shakliga e`tibor beriladi. Antropometriya Antropometriya – umumiy va maxsus tarlarga bulinadi. - Umumiy – buy, vaznini ulchash, buy vazn indeksi. - Maxsus – tor mutaxassislar uz ulchamlarini ulchaydilar. Ginekolog – chanokni va x.k. Kasalliklar dinamikasida vazn tez-tez ulchab turiladi. Maksad: buy, vazn ulchash. Kursatma: barcha bemorlarda utkaziladi. Kerakli sharoit: yorug, issik xona, rostomer, tibbiy tarozi. Bajarish koidasi: 1. Buyi ertalab oyok kiyimsiz ulchanadi. 2. Bemor rostomerga tikka kilib, turguzib ulchanadi (tupigining orkasi, boldir, dumbasi, kukrak, ensa dumbogi, rostomerga tegib turizi kerak). 3. Plankasi bosh ustiga kuyiladi. 4. Bemor planka ostidan chikadi va u erda belgi kuyiladi. 5. Vazn ertalab naxorda ulchanadi. 6. Bemor iloji boricha echingan xolatda bulish lozim. 7. Ulchanishdan oldin siydik pufagi va ichaklar bushatilgan bulishi kerak. 8. Ulchash vaktida tarozining tugri ishlashi tekshiriladi. 9. Anik milligramgacha ulchanadi. 10. Bemor tarozida turganda tinch xolatda, kimirlamasligi lozim. Tana xaroratini ulchash Bir necha xil usul bilan tana xarorati ulchanadi (simobli termometr, suyuk kristall va elektron termometrlar). Simobli termometr xozirgacha keng kullaniladi. Maksad: Tana xaroratini aniklash. Kursatma: Turli kasalliklarda barcha bemorlarda bajariladi. SHaroit: Termometr bulishi kerak. Bajarish tartibi: 1. Xaroratni ulchashdan oldin, termotetrdagi rtut kursatkichi 350-360 ga tushiriladi. 2. Xarorat kultik ostida 51 davomida, ogiz bushligida 31 tugri ichakda 11-21 davomida ulchanadi. 3. Xaroratni ulchash natijasi kayd kilinadi. 4. Xarorat ulchangach, termometr yana silkitilib 350-360 gacha tushilib, antiseptik eritmasi solingan idishga solib kuyiladi. 5. Tugri ichakdagi xarorat ulchangach, termometr spirt bilan kayta ishlanib, boshka termometrdan aloxida saklanadi. Arterial bosimni (AB) ulchash AB ni ulchash turli kasalliklarni erta aniklashda axamiyati katta. Maksad: Bilvosita usul yordamida sistolik va diastolik arterial bosimni ulchash. Kursatma: Barcha bemorlarda ulchanadi. SHaroit: Jgutli tanometr, prujinali manometr (ABni ulchash uchun). Bajarish sharoiti: AB utirgan xolatda 51 li xordik chikargandan sung, kul-oyok mushaklarini bush tutgan xolda, nafasni tutmagan xolda, gaplashmagan vaktda, AB ulchanadigan kul yurak bilan bir tekis turishi lozim. Bajarish koidasi: 1. Bemor kiyim elkasidan echiladi. 2. Elkaning urtasidagi elka arteriyasi pul‘satsiyasi aniklanadi. 3. Tirsak chukurchasidan 2,5 sm yukoridan elka soxasining pastiga manjet kuyiladi. 4. Bilak arteriyasidagi pul‘s yukolmaguncha manjetaga xavo tuldiriladi. 5. fonendoskop bilak arteriyasi ustiga tirsak chukurchasiga kuyiladi. 6. Asta-sekin manjetdan xavo chikarila boshlaydi. 7. Manometr shkalasi kuzatilib turiladi va fonendoskopda eshitiladi. 8. Fonendoskopdan eshitilgan birinchi tovush (ton) – maksimal sistolik bosimdir. 9. Fonendoskopda tovush (Ton) ning yukolishi – minimal diastolik bosimdir. 10. ulchash 3 marta utkaziladi (xar kulda) va urtacha kursatkich kayd kilinadi, xamda xulosa chikariladi: gipertoniya, gipotoniya, normotoniya. Pul‘sni tekshirish Maksad: Pul‘sning turli xususiyatlari tugrisida fikr yuritish. Bajarish koidalari: 1. Bemorning bilagi echintiriladi. 2. Vrach kul kafti bilan bemor pul‘sini tekshiriladigan bilakning pastki soxasi orka tomoniga utkazilib, katta barmok bilan kaft soxasining orka tomonidan kuyiladi. - Pul‘s ikkala kulda bir vaktda aniklanadi, agar ikki kulda bir xil ekanligiga ishonch xosil kilinsa, shundan sung bir kulda baxo berish davom ettiriladi. - Ung kulning 3 ta barmogi bilan vrach extiyotkorlik bilan bilak arteriyasi bosib kuriladi, tomir buylab paypaslaniladi va pul‘sning 6 xususiyatiga baxo beriladi. - Tez pul‘s – tireotoksikozda, miokarditda, gipertoniyada, intoksikatsiyada, nevrozda, isitmada. - Sekin pul‘s – sariklikda, yurakning butunlay blokadasida. - Kattik pul‘s – aterosklerozda, gipertonik kasallikda. - YUmshok pul‘s – surunkali yurak, tomir etishmovchiligida, kamkonlikda, kon yukotishda, gipotoniyada. - Baland va katta pul‘s – aorta klapani etishmovchiligida, tireotoksikozda. - Kichik (ipsimon) pul‘s – aorta torayishi, taxikardiya, shokda. - Pul‘s etishmovchiligi – mitral teshik stenozida. - Pul‘s aniklanmasligi – tomirlar trombozida, takayasu kasalligida (obliterlovchi endoarterint), aorta koarktatsiyasida, kul protezida. Fizikal baxolash Axvoli va xamshiralik parvarishi rejasi tuzilishini belgilab beradigan ob`ektiv ma`lumotlar olinishi uchun mijozning tekshirilishi fizikal baxolashdir. Fizikal baxolash anamnez yigish va suxbat vaktida bajarilib, sub`ektiv ma`lumotlarni tasdiklashi xamda yangi axborotlar takdim etishi mumkin. Tibbiy yondosh tekshiruvchilar xisoblanganlari uchun xamshiralarning fizikal kurik olib borishlari xakida kup baxslashadilar. Fizikal kurikni, tibbiy xizmat tartibiga yul boshlab berishi va tibbiy davolash uchun asos bulishi xisobga olinib, odatda vrachlar bajaradilar. Ba`zi xamshiralar xar tomonlama fizikal tekshiruvni bajaradilar. Xar kanday vaziyatda xam tibbiy xamshiralar fizikal kurikning xamshiralik maksadlari uchun tanlangan xamma aspektlarini bajaradilar. Vrach patologiya va uning sabablarini topish uchun bajargan fizikal kurikdan xamshiralik fizikal kurik mijozning funktsional kobiliyatlarini aniklash uchun bajarilishi bilan fark kiladi. Nevrologik etishmovchilik bulganda xamshira sezuv-xarakat kibiliyatiga kanday tarzda ta`sir bulganligini aniklaydi. Masalan, insul‘t utkazgan mijoz tushunish va axborot berish kobiliyatini aniklash buyicha tekshiriladi; undan tashkari, uning kundalik vazifalarni bajarish kobiliyati xam urganiladi. Xamshiralik fizikal kurik maksadlari salomatlik xolati baxolanishini, kasallik aniklanishini va xamshiralik muolajalari uchun ma`lumotlar asosi tuzishni uz ichiga oladi. Tibbiy muassasalarda amaliyot utayotgan xamshiralar xar xil maksadlarda fizikal baxolashning turlicha uslublarini kullaydilar. YUragi xasta bemorlarni parvarishlovchi xamshiralar mijozni fizikal baxolashda yukori texnologiyalarni kullaydilar. Reabilitatsiya markazi xamshiralari bulsa, mexnatga layokatsizlik funktsional va nofunktsional javob belgilarini aniklash buyicha mutaxassislikning keng kamrovli kunikmalaridan foydalanadi. Xamshiralik fizikal baxolash boshdan tovongacha barcha a`zolar tizimi tartibli tekshiruvini uz ichiga oladi. Bu ma`lumotlar aloxida yoki ma`lumotlar asosining umumiy varakasida yuritiladi. Palpatsiya Palpatsiya usuli xis kilish tuygusiga asoslanadi. U kul barmoklari bilan utkazilib, bunda albatta kaft va barcha kup katnashadi. Palpatsiya yordamida u yoki bu a`zolarining fizik xususiyati, biror bir xosila paydo bulganligini, uning joylashgan joyini, kattaligini, shaklini, yuzasini, kattikligini, xarakatchanligini aniklanadi. Maksad: u yoki bu a`zoning fizik xususiyati, uning biror xosila paydo bulganligini, uning joylashgan urnini, kattaligini, shaklini, yuzasini, kattikligini, xarakatchanligi aniklanadi. Kursatma: Barcha bemorlarda utkaziladi. SHaroit: Issik xona yoki palata, krovat (divan). Kalkonsimon bez palpatsiyasi Bajarish tartibi: 1. 4 ta barmokning yumshok yuzasini vrach kalkonsimon bezning orka tomoniga kuyiladi. 2. Ikkala kulning bosh barmoklari buyinning orkasiga kuyiladi. 3. Sungra vrach bemorga bir nechta yutish xarakatlarini bajarishni buyurib, shu vaktda palpatsiya kilinadi. 4. Kalkonsimon bez palpatsiyasi kilinganda uning konsistemasi tugunlari borligi, xarakatchanligi baxolanadi. Kukrak kafasi palpatsiyasi Bajarish tartibi: 1. Paypaslash ikkala kul bilan bajariladi, kul kaftini ikkala tomonga simmetrik kuyiladi. Vrach bemorning old tomonida turadi. 2. Vrachning kuli kukrak kafasining lateral (yon) tomoniga kuyilib bu soxa kullar bilan bir xil bosiladi. 3. CHap kul ung kukrak kafasi kurak ostiga, boshka kul esa oldinda xuddi shu soxaga kuyilib tugri bosib kuriladi. 4. Ung kul chap kukrak kafasi kurak ostiga, boshka kul esa oldinda xuddi shu soxaga kuyilib bosib kuriladi. 5. YOsh bolalarda kukrak kafasi elastikdir. Kukrak kafasining elastikligi plevraga transudat, ekssudat, usma bulsa, upka tukimasi kattiklashganda susayadi. Tovush tebranishi(titrashi)ni aniklash Bu usul tovushning kukrak kafasi yuzasiga berilishini sezdirishidan aniklanadi. Bajarilish tartibi: 1. Kul kaftlari umrov usti va osti soxasiga kuyilib, «R» xarfi saklovchi suzini (traktor, turt, kirk) talaffuz kilish buyuriladi. 2. Sungra kaft kukrak kafasining oldi tomonidan 4-kovurgachaga kuyiladi, bunda xam «R» saklovchi suzlarni aytish buyuriladi. 3. Bemorning kuli yukoriga kutarilib, vrachning kuli aksilyar liniyaga kuyiladi, «R» xarfli suzlar aytiladi. 4. SHundan sung bemor orkasi bilan vrachga ugirilibturib, vrach kulini kukrak ustiga kuyadi, jarayon takrorlanadi. 5. Bemor kulini kukrak ustiga chatishtiradi, bunda ikkala kukrak bir-biridan uzoklashadi, vrach kaftini kukrak orkasiga kuyib, yana jarayonni takrorlaydi. 6. Kukrak ustida yana bir jarayon bajariladi. Odatda kukrak kafasining simmetrik soxalarida tovush tebranishi bir xil bulishi lozim. Tovush tebranishi upka tukimasi zichlashganda kuchayadi, plevral buligiga gaz, suyuklik tuplansa, upka tukimasi kalinlashganda susayadi. CHukki turtkisi palpatsiyasi Maksad: CHukki turtkisini, uning maydonini, kuchini, kattaligini, rezistentligini aniklash. Bajarish tartibi: 1. Vrach ung kul kaftini bemorning kukragi ustiga kuyib, chukki turkisini sezishi lozim. 2. Bunda kaft tush suyagi, 4-5 kovurgalar ustida, barmoklar kultik osti soxasi urta kultik osti chizigida bulishi kerak. 3. Kaft bilan chukki turtkisi aniklanadi, uchala barmokning yumshok uchlari tashkaridan ichkariga yunalib, chukki turtkisi soxasida tuxtaydi. 4. Uning chegarasi, maydoni, balandligi, kuchli rezistentligiga baxo beriladi. 5. CHukki turtkisi kattalarda 5 kovurgalar oraligi Lmedoclavicularis 1-1,5 sm ichkari, bolalarda esa yoshga munosib ravishda xar-xil joylashadi. Korin palpatsiyasi Bu korin bushligiga baxo berishdagi asosiy fizikal usullarda xisoblanadi. 2 xil palpatsiya ajratiladi: a) YUzaki yoki kiyosiy. b) CHukur palpatsiya. Korinning yuzaki palpatsiyasi Maksad: Maxalliy defans, ogrik, teri osti xosilalarini aniklash va simmetrik soxasini kiyoslash maksadida kullaniladi. Bajarish tartibi: 1. Bemor orkasi bilan yotadi, beligacha kiyimi kutariladi, oyogi tizzasiban bukiladi, kuli tanasi buylab tushiriladi. 2. Vrach ung kuli barmoklarini yarim bukib, bemorning korniga, chap son soxasiga va extiyotlik bilan chukur bosmay, bemorni chalgitgan xolda barmoklari bilan soat strelkasi yunalishida, agar ogriydigan soxani aytsa, unga karshi tomondan boshlab palpatsiya kilamiz. 3. Sungra vrach kulini chap vlankka kuyib, palpatsiya davom ettiriladi. 4. CHap kovurga osti soxasi paypaslanadi. 5. epigastral soxa paypaslanadi. 6. Ung kovurga osti soxasi paypaslanadi. 7. Korinning ung flankasipaypaslanadi. 8. Ung yonbosh soxasi paypaslanadi. 9. Korinning urta kismi va korinning pastki urta kismi (siydik pufagi) soxasi bilan palpatsiya tugatiladi. 10. Korindagi korin devori karshiligi, ogrik aniklanadi. Odatda u yumshok, ogriksiz bulishi lozim. Korinning chukur palpatsiyasi Bu palpatsiya V.P.Obraztsov usuli bilan utkaziladi. Bajarish tartibi: 1. Sigmasimon ichakning chukur palpatsiyasi bilan boshlanadi. Bunda turt barmok sigmasimon ichakka parallel kilib kuyilishi kerak. 2. Nafas olganda barmoklar bilan terida burma xosil kilinadi, nafas chikarganda esa barmoklar korinning orka devoriga karab (orientir spina ilaca) boriladi, itarib boruvchi tartibda. Kul kafti bilan ichkaridan tashkariga va yukoridan pastga itarib turishi kerak. 1. S-simon ichak topilib, uning yuzasi, xarakatchanligi, ogrikligi, konsistensiyasi aniklanadi (odatda chap yonbosh soxasida joylashib, yumshokdir). 2. Sungra kur ichak ung yonbosh soxada paypaslanadi. CHukur nafas olganda va chikarganda bir kul orka tomondan, boshka kul bilan ung yonbosh soxasidan chukur palpatsiya kilib borilib kur ichakka baxo beriladi. Odatda kur ichak 3-4 sm yumshok, ba`zan biroz gaz borligi seziladi, kam xarakatli. 3. shundan sung ingichka ichak chap tomonidan ung tomoniga karab, pastdan yukoriga karab palpatsiya kilinadi. 4. Kundalang chamrab ichak kindikdan 2-3 sm yukoridan boshlanib, asta sekin pastga karab boriladi (ungdan chapga tomon). Odatda erkaklarda kindikdan pastda 1 sm, ayollarda esa 1-3 sm pastda joylashgan. 5. Kundalak chambar ichakning kutariliuvchi (ungda) va tushuvchi (chapda) kismlari V.X.Vasilenko tomonidan tatbik kilingan bimanual palpatsiyausuli bilan aniklanadi. Jigar palpatsiyasi Jigar palpatsiyasi yordamida uning yuzasi, chegarasi, kirrasi, konsistentsiyasi, ogrikligi aniklanadi. Bajarish tartibi: 1. Bemor orkasi bilan yotadi, beligacha echintiriladi, oyogi tizzasidan bukiladi, kullari tanasi buylab tushuriladi. 2. Perkussiya yordamida jigarning pastki chegarasi aniklanadi. 3. CHap kul kafti bel soxasining pastiga kuyilib (XI-XII kovurga ostiga), bosh barmok kovurga yoyiga joylanadi va bir biriga karab bosiladi. 4. Ung kul kafti korin devoriga korin tugri mushagining yon tomoniga kuyiladi, bunda barmok oxirgi jigar chegarasining pastiga kuyiladi. 5. Nafas chikarganda vrach terini burmaga keltiradi (sung kul barmoklari bilan), bemorga chukur nafas olish buyuriladi. 6. Nafas olganda jigarning pastki kirrasi pastga tushib, barmoklarga takaladi. 7. Agar jigarning pastki chegarasini aniklash imkoni bulmasa (palpatsiya kilib bulmasa), barmokni 1-2 sm yukriga kuyib yana takrorlanadi, shunday kilib, to jigarning pastki kirrasi palpatsiya kilinguncha jarayon kaytariladi. 8. Odatda jigarning pastki kirrasi yumshok, yumalok, tekis, sal sezgirdir. Buyrak palpatsiyasi Odatda katta bolalarda, katt aodamlarda buyrak palpatsiyada sezilmaydi. Kichik bolalarda, chakaloklarda, gidronefrozda, polikichtozda, usma kasalligida, nefroptozda buyrakni palpatsiyada sezish mumkin. Buning uchun razmeri, yuzasi, konsistentsiyasi, ogrikliligi aniklanadi. Bajarish tartibi: 1. Bemor gorizontal xolatda yotgan bulishi, korinni bush tutishi, oyogini tizzadan bukishi, kullarini kukragiga chalishtirishi lozim. Frachning chap kuli kafti, bemorning ung bel soxasi ustiga, barmoklari umurtka buylab XII kovurga buylab kuyiladi. 2. Vrach ung kulini korin ustiga, korin tugri mushagi chekkasiga kuyadi. SHu kulning yarim bukilgan barmoklari kovurga yoyi kirrasiga kuyiladi. 3. Ikkala kullari bir biriga takalganda, bemorga chukur nafas olish buyuriladi. 4. SHu vaktda buyrakning pastki kismi pastga tushib, kulga seziladi. 5. Nafas olgnada ung kul barmoklari korin bushligiga chukur kirib, chap kul tomoniga boradi. 6. Agar buyrak sezilsa, uning shakli, kattaligi, yuzasi va uzgarishlariga baxo beriladi. Talok palpatsiyasi Badarish tartibi: 1. Bemor ung yonboshga yotkiziladi, boshi oldinga kukragiga karab egiladi, chap kul tirsagidan bukilib, kukrak kafasida erkin yotadi. bu xolat korin pressini bushashtiradi. Frachning chap kuli bilan, chap kukrak kafasi ustiga VII va XII kovurga orasiga, aksilyar soxaga kuyib, bosiladi (xarakatni chegaralash uchun). 2. Vrach ung kuli barmoklarini sal bukib, korin old-yonbosh soxasi yuzasiga, kovurga yoyi kirrasiga kuyadi. 3. Bemor nafas chikarganda, vrach ung kuli bilan korin devoriga bosib, chuntak xosil kiladi. 4. Sungra vrach bemorga chukur nafas olishni buyuradi. 5. nafas olganda talok palpatsiya kilinsa, ung kul barmoklariga unnaydi (seziladi). Odatda talok palpatsiya kilinganda sezilmaydi. Limfa tugunlari palpatsiyasi Bu bilan limfa tugunlarining ulchami, konsistentsiyasi, xarakatchanligi, ogrikliligi aniklanadi. Bajarish tartibi: 1. Kaysi guruxdagi limfa tugunlari palpatsiya kilinsa, shu soxada mushaklar bushashgan xolda bulishi lozim. Limfa tugunlari palpatsiyasi ikkala kul bilan bir vaktda, kursatkich va urta barmok bilan paypaslab bajariladi. 2. Palpatsiyada limfa tugunlari kuyidagicha baxolanadi: - mikdori (kancha); - ulchami (razmeri); - konsistentsiyasi; - xarakatchanligi; - atrofdagi tukimalar bilan alokasi va sezgirligi (ogrikliligi). 3. Palpatsiya navbat bilan kuyidagi tartibda bajariladi: - jag osti; - engak osti; - buyin; - umrov usti va umrov osti; - ensa; - kultik osti; - tirsak; - torakal; - chov; - tizza osti. Bugimlar palpatsiyasi Bugimlar palpatsiyasida bugimning xarakati, ogrikliligi, konfiguratsiyasi, bugin shovkini, suyuklik aniklanadi. Bajarish tartibi: 1. Palpatsiyada ogrik, shish, maxalliy isitma, bugimdagi suyuklik, krepitatsiya aniklanadi. 2. Faol va passiv xarakat yordamida bugimning xarakat faollik darajasi, xarakatning chegaralanishi baxolanadi. 3. Aktiv va passiv xarakat vaktida vrach kaftii bugim ustiga kuyib, undagi krepitatsiya (gijirlash)ni aniklaydi. 4. Bugimdagi pernartikulyar xosilani aniklash mumkin. Perkussiya ichki organlarni fizikal tekshirish usuli bulib, tekshiriladigan a`zo joylashgan tana yuzasini tukillatib kurishga asoslanadi. Maksad: U yoki be a`zoning chegarasi, ulchami, shakli, undagi perkutor tovushning turiga karab shu a`zodagi uzgarishlar xakida vikr yuritish simmetrik joylashgan a`zolardagi perkutor tovushni bir-biri bilan solishtirish. Kursatma: Nafas olish a`zolari, yurak-kon tomirlar tizimi, jigar, talokning chegarasi, ularning konfiguratsiyasi, ulchamini, ulardagi patologik uzgarishlarini, korin bushligidagi suyuklikni (astsit) aniklash. SHaroit: Issik, tinch xona, begonalar yulamasligi, bemor beligacha echingan bulishi lozim. Upkaning kiyosiy perkussiyasi Maksad: Upkaning simmetrik soxalaridagi perkutor tovushni bir-biri bilan kiyoslash. Bajarish tartibi: 1. Oldindan chap va ung tomondan umrov usti va osti soxalari soxasida xam chap va ung tomonidan perkussiya utkaziladigan va tovushlarni bir-biri bilan solishtiriladi. Odatda anik upka perkutor tovushi eshitilishi kerak. Patalogiyada: - kutisimon tovush – upka emfizemasida, bronxial astmada. - Timpanit – upka abstsessi yorilganda va u soxa yiringdan bushaganda, bronxolitda. - Bugik – zotiljam, plevritda. 2. Sungra orkadan kukrak ust va kurak osti soxasida ung va chap tomonidagi simmetrik, soxalardagi tovushlar bir-biri bilan solishtiriladi. Upkaning topografik perkussiyasi Topografik perkussiyada upkaning yukri va pastki chegarasi, upka ekskursiyasi, krening maydoni aniklanadi. Upkaning pastki chegarasini aniklash Upkaning pastki chegarasi belgilangan liniyalar buylab chap va ung tomondan aniklanadi. Barmok plessimetr kovurgalar oraligida, kovurgalarga parallel kuyiladi va 1-kovurga oraligidan boshlanib liniyalar buylab pastga tomon bajariladi. Bajarish tartibi: 1. L. medioclavicularis (urta umrov liniyasi) buylab upkaning pastki chegarasi aniklanadi (noromada 6- kovurga). 2. Sungra barmok plessimetr oldingi kultik osti liniyasiga (L. Axillaris ant) kuyiladi, xamda shu liniya buylab, chap va ung tomondan upkaning pastki chegarasi aniklanadi (normada ung va chap tomonda 7-kovurga). 3. Ung va chap tomonda orka kultik osti liniyasi buylab upkaning pastki chegarasi aniklanadi (normada ikkala tomondan xam 8-kovurga). 4. CHap va ung tomondan orka kultik osti liniyasi buylab upkaning pastki chegarasi aniklanadi (normada 9- kovurgaga). 5. ung va chap tomonda kurak liniyasi buylab upkaning pastki chegarasi aniklanadi (normada ikkala tomondan 10-kovurga). 6. Umurtka liniyasi buylab upkaning pastki chegarasi aniklanadi (normada 11-kurak umurtkasi). Upka ekskursiyasini aniklash Bajarish tartibi: 1. oldingi kultik osti yoki urta kultik osti liniyasi buylab bemorning tinch xolatida upkaning pastki chegarasi aniklanadi va maxsus kalam bilan belgilanadi. 2. Bemor chukur nafas oladi va nafas tutib turishi buyuriladi, xamda xuddi yukoridagi liniya buylab upkaning pastki chegarasi yana aniklanadi, kalam bilan belgilanadi. 3. Sungra bemor nafasini tulik chikaradi, yana yukoridagi jarayon takrorlanadi va kalam bilan belgilanadi. Odatda (normada) upkaning pastki chegarasi yukoriga va pastga 3-4 sm, jami 6-8 sm gacha (ekskursiyasi) siljishi. ekskursiyasi kamayishi upka emfizemiyasi, bronxial astma, upka zotiljami, plevrit kasalliklarida kuzatiladi. Krening maydonini aniklash Bajarish tartibi: 1. Barmok plessimetr oldindan chap va ung tomonda trapetsiyasimon mushakning oldingi urta kismiga kuyiladi. 2. Sungra barmokni shu erdan (trapetsiyasimon mushakning urtasidan) ichkariga tomon anik upka tovushidan bugik tovushgacha perkussiya kilinadi va kalam bilan belgilanadi. 3. SHundan sung yana usha urtadan boshlab tashkariga tomon perkussiya kilinadi, kalam bilan belgilanadi. Ikkala belgilangan soxa oraligi masofasi ulchanadi, bu oralik – Krening maydoni deyiladi. Normada bu maydon 5-6 sm ni tashkil kiladi. Upka emfizemasida kengayadi, upka silida kiskaradi. YUrak perkussiyasi YUrakning nisbiy chegarasini aniklash YUrakning nisbiy chegarasi uning xakikiy chegarasini (ulchamini) bildiradi. Bajarish tartibi: 1. Dastlab diafragmaning yukori chegarasi aniklanadi. Urta umrov liniyasi buylab ung tomondan bugik tovushgacha perkussiya kilib, 1-kovurgaga yukoriga kutariladi, 4-kovurga oraligiga tugri keladi. 2. Belgilangan nuktadan boshlab kul-barmokni kovurgaga perpendikulyar, tush suyagiga nisbatan parallel kuygan xolda perkussiya kilib anik upka tovushidan bugik tovush xosil bulguncha davom ettiramiz, bugik perkutor tovush paydo bulgan erni belgilaymiz (normada tush suyagining ung tomonidan 1 sm tashkarida). Surunkali bronx upka kasalliklarida, upka arteriyasi, chap atrioventrikulyar teshik stenozi, eksudatli prevritda yurak ung tomonga kattalashadi. 3. CHap urta kultik osti liniyasidan 5-kovurga oraligida tush suyagining chap tomoniga karab perkussiya kilib boramiz va chap chegarani aniklaymiz (normada chap urta umrov liniyasida 1,5 sm ichkarida). Mitral klapan etishmovchiligadi, aortal teshik stenozida, eksudatli perikarditda yurak chap tomonga kattalashadi. 4. CHap parasternal liniya buylab pastga tomon perkussiya kilib boramiz (1-kovurga oraligidan boshlab) va bugik tovush paydo bulgan soxa yukori chegara xisoblanadi. Normada kattalarda L.parasternalis sinistra dan 3- kovurgada (bolalarda 2-kovurga oraligida) aniklanadi. CHap atrioventrikulyar teshik stenozida, eksudatli perikarditda yurak yukoriga kattalashadi. 5. YUrakning kundalang kesimini aniklash uchun ung va chap chegaralarni birlashtiramiz. Normada 11-13 sm. aortal konfiguratsiya – aorta teshigi stenozida, mitral konfiguratsiya esa mitral klapan etishmovchiligida kuzatiladi. 6. YUrak taliyasi (beli)ni aniklash uchun kultik osti chukurchasining yukorigi chegarasidan to tush suyagi ustigacha liniya utkazamiz va kultik ostidan tush suyagiga karab bugik tovushgacha perkussiya kilamiz (yurak taliyasigacha). 7. YUrakdagi tomir tutami kengligini aniklash uchun 2-kovurga oraligidan tush suyagidan ung va chap tomonidan perkussiya kilinadi chap umrov urta liniyasiga tugri keladi. Normada 5-6 sm. kattalashishi aorta anevrizmasida, upka arteriyasi anevrizmasida, aterosklerozda kuzatiladi. YUrakning absolyut chegarasini aniklash YUrakning absolyut chegarasi yurakning upka bilan koplanmagan kismiga tugri keladi. Bajarish tartibi: 1. YUrakning ung nisbiy chegarasi topilgach, yana shuni sekin perkussiya usuli bilan to butunlay bugik tovush eshitilguncha davom ettiramiz. 2. YUrakning chap nisbiy chegarasidan ichkariga karab sekin perkussiya usuli to absalyut bugik tovushgacha davom ettiriladi. 3. YUkori nisbiy chegara topilgach, yana pastga karab, to butunlay bugik tovushga perkussiyani davom ettiramiz. 4. Normada yurakning barcha (ung, chap, yukori) absalyut chegaralari nisbiy chegaralaridan 1 sm ichkarida aniklanadi. Kurlov buyicha Jigar perkussiyasi Kurlov usuli buyicha jigar perkussiyasi jigar ulchami (razmeri)ni aniklash uchun 3 ta parametrda utkaziladi. Bajarish tartibi: 1. ung urta umrov liniyasidan yukoridan pastga karab perkussiya kilib, bugik perkutor tovushni aniklaymiz. Bu jigarning yukorigi 1-chegarasi xisoblanadi. 2. Sungra xuddi shu liniya buylab korin soxasidan yukoriga karab bugik tovushgacha perkussiya kilamiz. Bu pastki birinchi chegarasi ikkala (yukorigi va pastki) nuktalarni tutashtiramiz (normada 9+2 sm). 3. YUkorigi birinchi nuktadan oldingi urta liniyaga tomon perpendikulyar utkazamiz, ikkala liniyalarning kesishgan nuktasi jigarning 2-ulchamining (chegarasining) birinchi nuktasidir. 4. Sungra shu liniya buylab, korin soxasidan yukoriga tomon perkussiya kilamiz, to bugik tovushgacha, bu esa ikkinchi chegaraning 2-nuktasidir (2-chegaraning 1 va 2 nuktalarini tutashtiramiz). Normada bu liniya 8+2 sm. 5. Kovurga yoyi buylab chap tomondan tashkaridan ichkariga karab, bugik perkutor tovushgacha perkussiya kilamiz. Bu erni belgilab, uni 2-chegaraning yukorigi nuktasi bilan tutashtiramiz. Normada bu liniya 7+2 sm. jigar chegarasining gepatit, jigar exinokoksi, kamkonlik, kollagenozlarda kattalashganligi kuzatiladi. Kichrayganligi – jigar tsirrozida aniklanadi. Auskul‘tatsiya Bu usul xam fizikal tekshiruv usuli bulib, organizmda xosil buladigan tovushlarning eshitishiga asoslaniladi. Maksad: Asosiy va kushimcha tovush xamda shovkinlarni, yurak tonlarini, yurak shovkinlarini, yurakning patalogik ritmlarini eshitish vositasida aniklash va baxo berish. Kursatma: Nafas va yurak kon-tomirlar sistemasini tekshirish. SHaroit: issik tinch xona, fenondoskop, stetoskop. Upka auskul‘tatsiyasi Bajarish tartibi: 1. Fenondoskopning nayi uchi kulokka tikiladi. Stetoskop yoki fenondoskop kizdirilib, sungra eshitadigan soxaga kuyiladi. 2. eshitish upkaning uchidan (umrov usti soxasidan) boshlanadi. Upkaning ung va chap simmetrik soxalarini bir-biri bilan kiyoslab eshitib kuramiz. 3. Oldinigi chap tomondan 4-kovurga oraligigacha eshitiladi. 4. Kultik osti soxasi eshitilayotganda kullar yukoriga bosh orkasiga chalishtiriladi. 5. Orkadan eshitganda kukrak usti, osti va oraligi ung va chap tomondan bir-biriga kiyoslangan xolda eshitilib kuriladi, bunda bemorboshini oldinga pastga egib kulini old kukragiga chalishtirib utirishi lozim. 6. Bemorda 2-3 nafas akti (nafas olish, chikarish) eshitilib kuriladi. Normada upka ustida vezikulyar nafas eshitiladi. - Vezikulyar nafasning fiziologik zaiflashishini kukrak kafasi kalinlashganda, semiz odamlarda kuzatiladi (gipersteniklarda). - vezikulyar nafasning fiziologik kuchayishi – ozgin odamlarda (asteniklarda) kuzatiladi. Zaiflashishi. - Upka emfizemasida, bronxial astmada, kekirdakda tovush boylami torayishi, traxeya oraligi torayishida, yirik bronxlarda usma bulsa, yot jism tushganda. - Vezikulyar nafasning patalogik kuchayishi bronxospazmda. - Kuchaygan bronxial nafas – Krupoz zotiljamning 2-boskichida. - Amforik nafas – upka abstsessi yorilib bronxga utganda (abstsessning yiringdan bushagan soxada). - Metallsimon nafas – ochik pnevmotoraksda. - Stenotik nafas – traxeya, yirik bronxlar torayishi. - Kuruk xirillashlar – utkir, surunkali bronxitda, zotiljamda, upka emfizemasida, bronxial astmada. - Nam xirillashlar – upka tukimasi yalliglanishi, bronxitda. - Krepitatsiyasi – zotiljam, sil, upka infarktida. - Plevra ishkalanish shovkini – Kuruk plevritda. YUrak auskul‘tatsiyasi Bajarish tartibi: 1. Dastlab pal‘pator usul bilan chukki turtkisini topamiz. 2. CHukki turtkisida mitral klapan (normada bu erda I ton) eshitiladi, distolik (mitral klapan etishmovchiligida) va diastolik (mitral stenozda) shovkinlar eshitiladi. I ton xususiyatlari kuyidagicha bulishi mumkin: - Karsaksimon I ton – mitral stenozda. - Zaif I ton – mitral klapan etishmovchiligida. - Galop ritmi (bedana ritmi) – I ton bulinishi yurak korinchalari kengayganda, mnokardial etishmovchiligida, miokard gipertrofiyasida, miokard infarktida, kardiomiopatiyada, dekompensatsiyalangan porokda. 3. Sungra ung tomondan 2-kovurga oraligi tush suyagi chekkasida – aorta proektsiyasi – eshitiladi. Bunda II ton anik. Sistolik (aorta stenozi), dagal diastolik shovkin (aortal klapan etishmovchiligi) II ton aktsenti (gipertonik kasalligida) eshitiladi. 4. Tush suyagidan chap tomonda II kovurga oraligida upka arteriyasi proektsiyasi (2 nukta) eshitiladi. Bu erda II ton, diastolik shovkin yaxshi eshitiladi. II ton bulinib eshitilsa 3 kismli ritm (bedana sayrashi) – mitral teshik stenozida eshitiladi. 5. Tush suyagining xanjarsimon usigida 3 tavakali klapan (4 nukta) eshitiladi, sistolik shovkin (3 tavakali klapan etishmovchiligida) diastolik (ung atrioventrikulyar teshik torayishi – stenozida). 6. Botkin-Erba nuktasi (5 nukta) Tush suyagidan chap tomonda 3-kovurga oraligida 3 aortal klapan proektsiyasi. II ton, diastolik shovkin – aortal etishmovchiligida. A/B – xar xil bulib uzgaradi, pul‘s xam xar xil aniklanadi. Mahalliy ogriqsizlantirish uchun kursatma. YUz sohasidagi barcha muolajalar ogriq bilan kechsa, bu usul qo`llaniladi. YUz-jag sohasida yumshoq to`qimalarda, jaglarda, tishlarda, ogiz bo`shlig‘idagi barcha organlar operasiyasida, kari odamlarga, nafas va yurak tomir etishmokchiligida, narkoz mumkin bulmagan xollarda, suqlashgan organizmda utkaziladi. Qarshi korsatma:uzoq va travmatik operasiyalarda mahalliy anestetiklarni ko`tara olmaslik, yoki sezishning yukori bulishi, psixik kasalliklarda qo`llanilmaydi. Plastik operasiyalarda ogriqsizlantiruvchi eritmalar yuborganda to`qimalar xajmini uzgartiradi. Mahalliy ogriqsizlantirish ishlatiladigan anectetiklar. Kokain – zamonaviy anestetik, toksik xususiyati xam bor. Dikain – ok kristall kukun, suv va spirtda yaxshi eriydi, kaynatish yo`li bilan sterilizatsiya qilinadi. Bu kuchli anestetik vositalar , yuza anesteziyasida qo`llaniladi (to`qimalarga surtish uchun 0,25 – 2% li eritmalari). Kattalar uchun xar xil yukori dozali dikoin 0,09 g (3 ml 3 % li eritmasi) ishlatiladi. Piromekain - yuza anesteziya uchun ishlatiladi, tasir doirasi dikaindan kam emas. Bu preparat 1-2% li eritma , 5% li piromekainli malxam sifatida, 5 % li piromekainli malxam bilan metil-urasil va 3% li piromekainli malxam bilan metil-urasil va kollagenlar (pirometokol) to`qima yuzasiga surtiladi. Bir martalik yukori dozasi – 1g. Novokain – ok kristall kukun bulib, suvda va spirtda yaxshi eriydi. Suvli eritma 30 minut kaynatiladi. Anestetik kam toksinli, keng qo`llaniladi. U infiltratsion va utkazuvchi anesteziyada qo`llaniladi. Infiltratsion anesteziyada novokainning 0,25% - 0,5% li eritmalari qo`llaniladi. Alveolyar o`siq to`qimasining utkazuvchi va infiltratsion anesteziyasi uchun esa 1-2% li eritmasi qo`llaniladi. Infiltrattsion anesteziya yumshoq juda tez kechadi. Mushaklar uchun yukori dozasi – 1 g. Infiltrattsion anesteziya uchun kuyidagi yukori dozalar belgilangan: 0,25% li novokain eritmasi bilan operasiya boshida 500 ml (1,25g) dan ko`p qilinmaydi, keyingi har bir soatda 1000 ml (2,5g) dan ko`p emas, 0,5% li eritmasi - 150 ml (0,75g) va 400 ml (2g) gacha qo`llaniladi. Amaliyot utkazuvchi anesteziya 100 ml 1% li va 30ml 2% li eritmalaridan qo`llaniladi. Novokainning konga surilishni kamaytirish maksadida (zaxarlanishning oldini olish uchun) va tasirini uzoq saklash uchun novokainga 0,15 li adrenalin gidroxlorid eritmasi 1:100000 nisbatda qo`shiladi (adrenalinga 100 ml novokain ). Novokainning ta‘sir muddati 30 minutchaga davom etadi. YAlliglanish uchogida novokainning qollaniishi ogriqsizlantirishni yaqqolroq namoyon kilmaydi. Intoksikasiya holatlarida bosh aylanilishi ko`zgaluvchanlik, kusish, teri okarishi, ko`p terlash, taxikardiya bosimning tushishi, nafas tuxtashi va sudorogo ko`zatilishi mumkin. Bazan upka shishi ko`zatiladi. Allergik reaksiyalar rivojlanganda terida toshmalar toshishi, kichish, dermatit, kvinke shishi, bronxispazm ko`zatiladi. Trimekain (mezokain) – ok kristall kukun bulib, suv va spirtda yaxshi eriydi. erimalar 1000 S da 30 minut kaynatilib, sterillanadi. Trimekain yalliglanish uchogida kleoid chandik, granulyasion to`qima sohasida ogriqsizlantirish samarasi yaxshi utkazilayotganda, anesteziya tezligi 2-marta, ogriqsizlantirish darajasi – 2-2,5 arta, anesteziyaning davomiyligi 3 martagacha yukori buladi. Zaxarliligi ko`p emas. Allergik reaksiyalarni kam chakiradi. Infiltratsion anesteziya uchun - 25-2% li, utkazuvchi anesteziya uchun esa 1-2% li eritmalari ishlatiladi. Trimekainning 0,25% li eritmasidan foydalanish uchun 800 ml suyuklikda, 0,5% uchun uchun 400 ml, 1% uchun 100 ml, 2% uchun – 20 ml suyuklikda eritilishi kerak. Lidokain (ksikain, ksilokain) – ok kristall kukun, suvda va spirtda yaxshi eriydi. Anesteziya uchun lidokainning vodorod xloridli tuzi ishlatiladi, kuchli anestetik xisoblanadi, anesteziya chuqur va uzoq davom eruvchi buladi, novokainga nisbatan (3-5 soatchaga) uning orgiksizlantirish kuchi 2-3 marta kuchli. YAlliglangan to`qimalarga uning ogriqsizlantirish effekti kuchlirok. Allergik reaksiyalarga kam chakiradi. Lidokainning zaxarliligi eritmaning konsentrasiyasiga boglik: 0,5% li eritmasining zaxarliligi novokaindan fark kilmaydi, 1-2% li eritmasining zaxarliligi novokaindan 1,4 – 1,5 marotaba kuchli. Bupivakain (marqalin, karbostezin) - novokaindan 6 marta kuchli, zaxarlilig 7 marotaba lidokainga nisbatan effektlirok. Anestesiya 4-10 minutdan sung boshlanadi, YUkori taxsir darajasi 15-35 minutdan sung boshlanadi. Ogriqsizlantirish vaqti 12-13 soat jagroxlik amaliyotda 0,25% li eritmasi qo`llaniladi, 0,5 - . 75% li eritmalarining maksimal dozasi 175 mg. Artikain (ultrakain D-S, ultrakain D-S forte) – amid guruxli mahalliyaneqetik bulib, silindrik ampulalarda 1,7 ml, flakonlarda 20 ml li 4% eritmalar shaklida chikariladi. Lidokainga nisbatan kam zaxarli va 1 q marta novokaindan zaxarliligi ortik. Bu anestetik YUkori darajali oksil bilan boglangan va yoglarni kam eritadi. Bu preparatlarning ogriqsizlantiruvchi effekti novokainga nisbatan 5 marotaba kuchli. SHuning uchun artikiainning bu xususiyati xomiladorlarga tanlab berishga asoslangan (xomilaga toksik ta‘siri jixatdan). Ultrakain D-S tarkibida 1:200000 adrenalin saklaydi, ultrakain D-S forte esa 1:100000 nisbatan saklaydi. Adrenalin juda kam konsentrasiyada bulishi xomiladorlik va yurak-tomir kasalliklari bor bemorlarda salbiy ta‘sirni kamaytirishgaasoslangan. Ogriqsizlantirish ta‘siri 1-3 minutdan keyin boshlanadi, davomiyligi 45-75 minut. qarshi kursatmalar: paroksizmaltaxikardiya, taxiaritmiya, glaukoma. Salbiy tasirlari juda kam. MAHALLIYA ANESTEZIYALOVCHI PREPARATLARNING TA`SIR MEXANIZMI. Tomirni kiskartiruvchi vositalar mahalliyaneqetiklar surilishini sekinlashtirib, toksik tasirni kamaytiradi. Bundan tashkari (ogriq sezmaslik) ogriqsizlantirishni uzaytiradi, anestetik mikdorini kamaytiradi. Adrenalin – buyrak usti bezi garmoni, adrenalin gidroxlorid 0,1% li eritma shaklida chikadi. eritmani isitish mumkin emas. Adrenalin va q adrenoretseptorlariga tasir kursatadi. Korin bo`shlig‘idagi organ tomirlarini, terini, shilliq qavatni toraytiradi, vagus markazini reflektor ravishda ko`zgatadi, arterial bosim yukori bulganligi sababli yurak faoliyatini sekinlashtiradi va aritmiyani keltirib chikaradi. Adrenalin bronx muskullarini kengaytiradi, yurak toj-tomirini kengaytiradi, konda kand mikdorini oshiradi. Adrenalin tomirni toraytirishi sababli mahalliya anestetiklar bilan birga qo`llaniladi. Bunga sabab anestetiklar tasir muddatini uzoq saklash va surilishni kamaytiradi. Adrenalinni eritmaga tuberkulin shprisi orqali qo`shiladi, 1 ml adrenalinni 100 ml anestetik eritmaga kuyiladi. 1: 100000 nisbatdaadrenalindan tashkari mahalliyaneqetiklardan noradrenalin xam qo`llaniladi, 0,02% li eritmasi 1: 50000 nisbatda, felepresin xam ishlatish mumkin (gipofiz orqa bulganligining analog garmoni). OGRIQSIZLANTIRUVCHI ERITMALARNI SAQLASH Novokain va trimikain eritmalarini 3 kunga saklashga ruxsat beriladi, 3 kundan ko`p saklansa ularni zararlantirish kerak. Ogriqsizlantirish uchun eritma kabul qilish paytida ampulalar spirt bilan ishlov beriladi. Flakonga kiritilgan igna steril salfetka bilan ushlanadi. eritmani ampuladan boshka igna bilan tortib, anestetiklar urnini almashtirish zarur bulsa, spirt bilan ishlov beriladi . Flakonga kiritilgan igna steril salfetka bilan boglanadi. Inektorga fiksasiya qilish paytida silindrik rezinalik qo`llaniladi. Instrumentlarning sterilizatsiyasi. SHpris, igna, ogriqsizlantirish eritmalar idishi yaxshilab yuviladi, idishlarda kon tomchilari kolmaslik kerak, keyin ularni «Biolot» eritmasida saklanadi. (5g «Biolot» 1 mg suvda) yoki 3 % perikis vodorod eritmasi 0,5 sintetik eritmalar bilan («Progress», «Aqra», «Lotos», «TriasA»). Suv bilan yaxshilab yuvib, 45 minut davomida kaytatiladi (dis.suv). SHprislarni sovuk suvga solinadi, shishali qismini doka bilan urab olinadi. Ignani mandren bilan kaynatiladi. SHpris va igna sterilizatsiya kuruk issik sterilizatorda bajaradi. Noineksion ogriqsizlantirish Sovutish yo`li bilan ogriqsizlantirish – sovutish vaqtida to`qimalar nerv reseptorlarning ko`zgalishi pasayadi, muzlatilganda ogriq nerv impulslari utkazishi tuxtatiladi. Sovutish yo`li bilan ogriqsizlantirishda xloretil qo`llaniladi. Xloretil – shisha ampulada 30 ml chikariladi. Xlor etil buglanganda tempuraturasi pasayadi – 35S. To`qima muzlashiga olib keladi va ogriq sezgisi yo`koladi – 3 minut. Xloretil ampulasini operasion maydonidan 30 sm uzoqlikdan sepiladi, (suyuklik buglashini ulgurish uchun). Terida ok dog ko`planguncha yuboriladi aks xolda nekroz buladi. Xloretil narkotik maxsulot xisoblanadi bemorga xloretil buglari nafas yo`llariga kirmasligi tavsiya beriladi. yuzada joylashgan yiringlarda qo`llaniladi. Applikasion anesteziya – ogiz shilliq qavatlarda qo`llaniladi. Bu anesteziyada 0,5 – 2 % dikain ishlatiladi. Katta tampon anestetikka shimdiriladi va shilliq qavatga surtiladi yoki 3 – 5 sekund to`qimalarda saklanadi. Dikain tasiri 1 – 3 minut. Keyin ruyobga chikadi, muddati 20 – 40 minut. Aplikasion anesteziya 1-2 %. Piromekain eritmasi, 1-2 % lidokain yoki 5 % va uning 10 % aerozoli ishlatiladi. Aplikasion anesteziya qo`llaniladi – igna sukish joyini ogrigsizlantirish, ineksion anesteziya ogiz bushlikda kilganda, YUkori jag bushliklarni punksiya qilishda yoki operasiyasida ishlatiladi. Ineksion ogriqsizlantirish Infiltratsion anesteziya. YUz va ogiz bo`shlig‘ini yumshoq to`qimalari operasiyasi yoki jag tanasi 1-2% novokain, trimekain va lidokain utkazuvchi anesteziyada 1-2% shu eritmalar ishlatiladi. Anestetik temperaturasi odam temperaturasiga mos kelishi kerak. Anestetikning yuborish tezligi unchalik katta emas. Ineksiya bemor uchun tusatdan bulmasligi kerak. Infiltratsion anesteziya igna yumshoq to`qimalarida 1-2 mm. CHuqurliliga kirgiziladi va 0,3- 05 ml YUboriladi depo hosil qilinadi. Asta - sekin anestetik yuboriladi vaoperasion maydon kattalashtiriladi. Kerak bulgan vaqtda nafakat YUza, chuqur joylashgan to`qimalar ogriqsizlantiriladi. Igna asta – sekinlik bilan kirgizib anestetik yuboriladi. To`qimaning chuqur qavati ayrim paytda infiltrlanadi yuzada joylashgan hosilani ochgandan keyin utkazuvchan ogriqsizlantirganda anestetik operasion maydondagi to`qimaga emas undan oz masofada – nerv oldiga yuboriladi. Ogriqsizlantiruvchi eritma endonevral va perinevral yuboriladi. endonevral – anestetik nerv stvoliga yuboriladi. Perinevral vaqtida - anestetik nerv oldiga yuboriladi bu vaqtda anestetikni sekinlik bilan nerv tolalar shimib oladi. Interligamentar anesteziya Mahalliy anestetik tish periodontiga yuboriladi. Anestetik eritmasi katta bosim bilan yuborilganda suyakni govak va suyak iligi sohasiga, tish pulpasiga tarkaladi, bosim kamrok vaqtda – milk va suyak ustiga tarkaladi. Inektorni kullaganda reduktor yordami bilan kuchli bosim paydo buladi va anestetik kancha kirishni nazorat kilsa buladi. Standart shprislardan «Rekord» tipidagi shprisni ishlatish xam mumkin va ignaning diametri 0,4 ml. Anestetik yuborishdan oldin milk va tish toshlardan tozalanadi. Igna milk chuntagiga 30q gradusli burchak ostida kirgiziladi. Ignaning ochik tomoni ildiz yuzasiga qaratiladi. Ignani 1-3 ml chuqurlikka kirgiziladi. Bir ildizli tishlarda 0,2 ml anestetik etarli, ko`p ildizli tishlarda 0,4-0,6 ml trimekain , lidokain, ksilokain, ultrakain va boshkalar. Anesteziya 15-45 sekunddan keyin boshlanadi 1-3 minut davom etadi.(agar adrenalin bolmasa, adrenalin bilan 30-45 minut davom etadi). Infiltratsion ogriqsizlantirish Bevosita infiltratsion ogriqsizlantirish, - bevosita operasion maydon to`qimasiga anestetik kiritiladi va bevosita infiltratsion ogriqsizlantirish - anestetik yuza qavatga yuboriladi va chuqur diffuziyalanadi. yuzning yumshoq to`qimalari, alveolyar o`siqlar va boshqa sohalardaoperasion muolajalar otkazishda bevosita usuldan, tishlarni tortish va alveolyar o`siqda suyak operasiyalarida bilvosita usuldan foydalaniladi. Anestetik shilliq qavatt ostida depo hosil qiladi va shu erdan suyakning chuqur qavatlari, tish chigallarigacha boradi. Bir qancha olimlar mahalliy ogriqsizlantirishni bunday turini tish chigallarini ogriqsizlantirish deb ataydilar. Bilvosita infiltratsion ogriqsizlantirishning samarasi yukori va pastki jag alveolyar o`siqlarida bir xil emas. Bu anatomik tuzilishiga boglik. YUkori jagning vestibulyar va tanglay tomondan kompakt plaqinkasi yupqa va kichik yoriklardan iborat. Bu yoriklardan limfa, qon tomirlar, nervlar utadi. Bu o`siqni hamma joylarni yoriqlar tashkil kilib, suyakning ilik qismida anestetik eritmalar yaxshi diffuzlanadi. O`sha uchun yukori jagni infiltratsion anesteziya qilishimizda tasiri yukori bo`ladi. Alveolyar o`siqning kompakt qismi qalin va qattiq bolgani uchun yoriqlarning miqdori kam. Kesuv, qoziq va kam xollarda kichik molyarlarda uchraydi. Kichik va katta ildizli tishlardaalveolyar qismi qalin buladi. SHuning uchun infiltratsion anesteziyavaqti effekt darajasi pastdir. Amaliyotda uni kesuv tishlarni tortishda, patologik kimirlaganida yoki karpulli anestetiklarda ishlatiladi. Alveolyar o`siqning shilliq qavatning shilliq osti qavati yaxshi rivojlanmaganligi uchun suyak ustiga birikkan. Shuning uchun anestetikni shilliq osti qavatigaYUborish qiyin vastavatlanishi ogriqni paydo qiladi, chunki suyak ustidan kutariladi. Undan tashqari anestetikning kerakli mikdorini utkazib bulmaydi. Infiltratsion anesteziyada ogriqsizlantirish utuv burmasiga qilinadi. Igna sustiladigan joyni 1 % yod eritmasi bilan ishlov beriladi. SHprisni ung kulimizdagi uchta barmoq yordami bilan ushlaymiz. 1 – barmoq porshenni orqa diqal qismigaetsin. Barmoqlar kanyuladan orqaroqda turishi kerak. Ignani shilliq qavat ostidagi utuv burmasiga 40q – 45q burchak ostiga yuboriladi. Ignaning uchki qismi suyakka karatilgan bulishi kerak. Keyin 1 – barmoq porshenga kuyiladi. SHpris shu vaqtda 2 – barmoq bilan ushlanadi. (II, III). 2 – 3 ml anestetik sekinlik bilan yuboriladi, chunki tez yuborganda to`qimalarning qavatlanishi, kichik kon tomirlar va nerv stvolchalarning zararlanishigaolib keladi. Buning natijasida ogriqlar paydo bulishi mumkin. Agar ignani chuqurrok kirgizish kerak bulsa yo`l – yo`lakay depo hosil qilinadi. Buning natijasida ogriq va kon – tomir travmalari kuzatilmaydi. Tanglay tomondan ignaning sukish joyi yukori jagning alveolyar va tanglay o`siqlarning hosil kilgan burchagigaqilinadi. 0,5 ml anestetik tanglay tomoniga yuboriladi. Tish tomondagi esa anestetikni alveolyar usigining shilliq qavatidan til osti sohasigacha utkaziladi. Bunda til nervining periferik shoxlarning sezgirligi yo`kotiladi. Til tomondan alveolyar o`siqning shilliq qavati ogriqsizlanadi. Infiltratsion ogriqsizlantirish tish va suyak xirurgik muolajalarga kullash uchun qilinadi, lekin eritmani suyak usti pardasi ostiga yuborish mumkin emas. Suyak usti pardasi kutarilganda ogriq nafakat anesteziya vaqtida balki, uning tasiri utgandan keyin xam ogriqlar buladi. Ogriqsizlantirish 7—10 mindan keyin boshlanadi. Muolajalar tish pulpasida bulsaanestetik suyak usti pardaosti anesteziyani kichik va yupka igna bilan qilinadi. Igna shilliq ostidagi uguv burmasi, tish uchki qismiga karab 0,5 ml anestetik yuboriladi. 1—2 min. dan keyin suyak uqki qavatini teshib 45 ° ostiga, ildizning chukki qismigacha depo hosil kilib 2 ml eritma yuboriladi. Anestetikni sekin uztganda ogriq seziladi. Infiltratsion ogriqsizlantirish efekt bermaganda, alveolyar o`siqning shilliq qavatini va suyak ostini ogriqsizlantirish eritmasi bilan depo kilgan bulsak, bu qavatda tish ildizlari orasidan alveolyar o`siqning magiz qismiga suyak ichi anesteziyasi bajariladi. SHuning uchun aplikasion yoki infiltratsion ogriqsizlantirishda tish orasidagi surgichlarning yumshoq to`qimalarni trepan yoki ingichkaaylana bor bilan suyakchaga teshiladi. 40 — 60 ° gorizontal holatda trepan joylashadi. Kichik oborod bilan kompakt plaqinkasi trepanasiya qilinadi. 1—2 ml 2 % anestetikni tish ildizi orqali alveolyar o`siqning magiz qismigacha yuboriladi. Tish pulpasiga va periodontga borayotgan nervlarning sezgisini yo`kotish chuqur ogriqsizlanishga olib keladi. Ogriqsizlantirishning davomiyligi 1 soatgacha. Bu operasion muolajalarni utkazish, karioz bushlikni ishlov berishda trepanasiya va charxlashda, tish pulpasini olganda yaxshi effekt beradi. Suyak ichi ogriqsizlantirishlar poliklinika sharoitida bajariladi. Xozirgi zamonda bu usul kam ishlatiladi. Yüklə 1,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|