Buxoro davlat tibbiyot instituti xirurgik stomatologiya kafedrasi

 
O`tkazuvchi in’ektsion og’riqsizlantirish 
 
O`tkazuvchi  og‘riqsizlantirishni  qo`llash  rus  xirurgi  N.V.  Maklakov  tomonidan  birinchi  marta  ixtiro 
qilindi.  U  o`z  monografiyasida  ―Jarroxlik  tibbiyotida  oltingugurt  efirlarini  ishlatish  haqida  (1847  yilda) 
yozgan‖.  ―Sog‘lom  hayvon  nervini  yalang‘ochlantirib  va  unga  efir  bilan  tekkanda,  bunda  hayvon  0,5  daqiqa 
og‘riq sezadi va a`zolari bilan kuchli harakat qiladi. 1,5-2 daqiqadan keyin ishlatib ko`rsa, nervni efir tekkizgan 
joyi  va  shu  nerv  a`zolarga  jo`natgan  shoxlari  ham  uvishadi.  Undan  keyin  sezgirlik  ham,  harakat  ham  bu 
a`zolarga qaytmaydi. Agar biz shu nervni tashqi nevrilematik qobig‘ini yirtib olsak va undan keyin unga efir 
bilan tegsak, uvishish ancha tezrost bo`ladi‖. 
 
37  yildan  keyin  1884  yil  V.N.Anrep  kokain  eritmasini  qovurg‘alararo  nervlarga  qovurg‘alararo 
nevralgiyasida  yubordi  va  shu  bilan  o`tkazuvchi  og‘riqsizlantirishdan  klinikada  foydalanishni  yo`lga  qo`ydi. 
CHet el mualliflari o`tkazuvchi anesteziya Halstedt ochilishi, qaysiki 1885 yilda tish olishda kokain eritmasini 
qo`llagan. Halstedt fastat pastki jag‘ nervini og‘riqsizlantirgan. O`tkazuvchi og‘riqsizlantirishni o`tkazish uchun 
shifokor yuz-jag‘ sohasini nervlarini va katta qon tomirlarini joylashuvini bilishi kerak. 
Uch shoxli nervni o`tkazuvchi og‘riqsizlantirish periferik va markaziy turlarga bo`linadi. 
YUz  suyagini  qaysi teshigiga  va  uch  shoxli  nervni  qaysi  shoxiga  ta`sir  qilishiga  qarab,  periferik  anesteziyani: 
mandibo`lyar, mental, infraorbital, palatinal, turlarga bo`lamiz. SHulardan deyarli hammasiga eritmani 2 xil yo`l 
bilan kirgizish mumkin: og‘iz ichidan va og‘iz tashqarisidan. O`tkazuvchi   ogriqsizlantirish 
Utkazuvchi  ogriqsizlantirish  yukori  va  pastki  jagning  va  uning  yumshoq  to`qimasining  ma‘lum  sohasida 
ogriqsizlantirishni  keltirib  chikaradi.  SHuning  uchun  infiltrasion  ogriqsizlantirishdan  oldin  kilinganda  bu  bir 
kancha  tishlarni  olish,  usmalar,  suyak  osti  yiringlarini  va  boshka  jarayonlarni  ochish  imkonini  beradi. 
Utkazuvchi  ogriqsizlantirishdaanestetik  eritmasi  nerv  stvoli  atrofiga  kiritiladi,  lekin  nervga  kirishi  mumkin 
emas.  Igna  xar  kaysi  anesteziya  uslubida  yozilgan  anatomik  muljallar  buyicha  sanchiladi.  Utkazuvchi 
ogriqsizlantirish yukori jag dumbogi, ko`z osti sohasi, katta tanglay teshigi, kurak tishlar teshigi, pastki jag va 
iyak teshigi soxalaridan qilinadi. Til, lunj va pastki jag nervning harakatlanuvchi tolalari xam shunday qilinadi. 
Tuberal   anesteziya. 
 
Tuberal  anesteziyada  yukori  orqa  alveolyar  tarmoqlarni  blokada  kilamiz,  kaysiki  tolalar  qanot  tanglay 
chuqurida va yukori jag dumbogining tashki orqa sohasida joylashgan.  Uchinchi katta ozik tishi toj qismining 
o`rtasi qismidan 18  — 25 mm  yukorida yukori jag dumbogi sohasida bir kancha teshikchalar bor. Ular orqali 
yukori alveolyar tolalar suyak to`qimasiga kiradi. 
Tuberal anesteziyada ana shu teshiklar joylashgan soxaga yoki ozgina yukoriga yuboriladi. 
Ogiz  yarmi  ochilgan  xolda  shpatel  yoki  oynacha  bilan  lunj  tashkariga  itariladi.  Igna  alveolar  o`siq 
kirrasiga 40° burchak ostida joylashadi. Igna kiyaligi suyakka karagan bulishi kerak. Igna ikkinchi katta ozik 
tish orasidan utuvchi burmadan 0,5 sm pastda shilliq qavatga sanchiladi. 

---

Ignani yukoriga orqa va ichkariga 2,5 sm kiritiladi, shpris suyak bilan birga yondoshib harakatlantiriladi. (rasm 
№ 5,6) 
Kuyidagi normalar qanotsimon venoz chigal, arteriyalarni jaroxatlanib atrof to`qimaga kon kuyilishdan 
saklaydi.  2  ml  anestetik  yuborilgandan  7—10  minut  keyin  ogriqsizlanish  kelib  chikadi.  Katta  ozik  tishlar 
bulganda yonoq suyagidan yukori jagning tashki   yuzasiga boruvchi yonoq alveolyar ravogi asos kilib olinadi, 
bu kirra birinchi katta ozik tish sohasida joylashgan. Igna yonoq — alveolyar ravogi orqa tomonidan sanchiladi, 
bu bulgan ikkinchi katta ozik tish toj qismining o`rta sohasiga tugri keladi. 
 
Ogriqsizlantirish maydoni 
Birinchi, ikkinchi, uchinchi katta ozik tishlari alveolyar o`siqning suyak usti pardasi va shilliq qavatsiz 
tishlar  sohasida  vestibulyar  tomonidan  yukori  jag  bo`shlig‘ining  orqa  tashki  devorini  shilliq  qavat  va  suyak 
to`qimasi  ogriqsizlantirish  zonasining  orqa  chegarasi  doimiy  oldingi  chegarasi  birinchi  katta  ozik  tishning  toj 
qismi  o`rtasigacha  yoki  birinchi  kichik  ozik.  tishning  toj  qismi  o`rtasigacha  uzgarishi  mumkin.  Bu  o`rta 
alveolyar  tolalar  bilan  anastamozlarning  xar  xil  rivojlanganligi  va  bu  tolalarning  ko`z  osti  nervidan  turli  xil 
chikish  bilan  tushuntiriladi.  YUkori  o`rta  alveolyar  tolalar  ba‘zan  yukori  jag  stvolidan  orqa  yukori  alveolar 
tolalari bilan birga chikadi va tuberal anesteziyada ular xam blokada buladi.  Ko`p mikdorda anestetik kiritilgan 
bu pastki ko`z yorigi orqali ko`z osti xaltachasiga kiradi va yukori o`rta alveolyar tolalarni blokada qiladi 
Ogriqsizlantirish maydoni 
Birinchi, ikkinchi, uchinchi katta ozik tishlari alveolyar o`siqning suyak usti pardasi va shilliq qavatsiz 
tishlar  sohasida  vestibulyar  tomonidan  yukori  jag  bo`shlig‘ining  orqa  tashki  devorini  shilliq  qavat  va  suyak 
to`qimasi  ogriqsizlantirish  zonasining  orqa  chegarasi  doimiy  oldingi  chegarasi  birinchi  katta  ozik  tishning  toj 
qismi  o`rtasigacha  yoki  birinchi  kichik  ozik.  tishning  toj  qismi  o`rtasigacha  uzgarishi  mumkin.  Bu  o`rta 
alveolyar  tolalar  bilan  anastamozlarning  xar  xil  rivojlanganligi  va  bu  tolalarning  ko`z  osti  nervidan  turli  xil 
chikish  bilan  tushuntiriladi.  YUkori  o`rta  alveolyar  tolalar  ba‘zan  yukori  jag  stvolidan  orqa  yukori  alveolar 
tolalari bilan birga chikadi va tuberal anesteziyada ular xam blokada buladi. Ko`p mikdorda anestetik kiritilgan 
bu pastki ko`z yorigi orqali ko`z osti xaltachasiga kiradi va yukori o`rta alveolar tolalarni blokada qiladi. 
Asoratlari.  Tuberal  anesteziyada  kon  —tomirlar  jaroxatlanishi  va  atrofdagi  to`qimaga  kon  kuyilishi, 
ba‘zan  gematoma  hosil  bulishi  mumkin.  Anestetik  adrenalin  bilan  birga  yuborilganda  kon  —tomir  uzanida, 
YUrak  kon  —tomir  va  nafas  sistemalarida  buzilishlar  ko`zatiladi.  Asoratlarni  oldini  olish  uchun  anesteziya 
texnikasiga qattiq rioya qilish kerak, anesteziya paytida ignani chuqur yuborilishi nazarda tutilgan holatda, xar 
bir  atrofdagi  to`qimalarga  anestetik  yuborilgan  holatda  utkaziladi,  natijada  atrofdagi  kon  —  tomirlarning 
itarilishi  ko`zatilidi.  Agar  kon  —tomir  jaroxatlanib  kon  ketishi  ko`zatilsa,  konayotgan  nukta  bosiladi  va 
gematoma  hosil  bulmasligi  uchun  lunj  sohasiga  (YUkori  orqa  bo`limiga)  bir  necha  soatga  bosib  kuyuvchi 
povyazka  kuyiladi.  Anestetik  kon  —tomirga  tushishini  oldini  olish  uchun  anestetik  yuborishdan  oldin 
shprisning  porsheni  uziga  karab  tortiladi  va  shprisda  kon  yo`kligiga  ishonch  hosil  qilinadi,  agar  kon  paydo 
bulsa, ignaning yo`nalishi uzgartiriladi va shundan keyin anestetik yuboriladi. 
 
Infraorbital   anesteziya 
 
Infraorbital anesteziyada  ko`z osti nervining periferik shoxlari (kichik g‘oz panjasi), yukori oldingi va 
o`rta  alveolyar  shoxlari  ogriqsizlantiriladi.  Anestetik  ko`zning  pastki  kanaliga  yuboriladi,  ko`pincha 
anestetikdan  ko`z  osti teshigi  sohasiga  depo hosil  kilinishi  kuriladi. Kanalga  etuvchi  ko`z  osti teshigini  topish 
uchun kuyidagi anatomik orientirlardan foydalaniladi: 
1.  Ko`zning  pastki  kirrasini  pal‘pastiya  kilib  suyak  burtmasi  yoki  yoqikchasi  aniklanadi,  bu  yukori  jagning 
yonoq,  kirrasi  bilan  yonoq  suyagini  birikkan  joyiga  tugri  keladi,  u  ko`z  pastki  kirrasining  o`rtasidan  0,5  sm 
ichkariga joylashgan, bu orientirdan 0,5 — 0,75 sm pastda ko`z osti teshigi joylashadi. 
2.  Ko`z  osti  teshigi  ko`zning  pastki  kirrasi  vertikal  liniya  bilan  tutashtan  joyidan  0,5  —  0,75  sm  pastda 
joylashgan, bu YUkori 2 —kichik ozik tishini (premolyar) o`rtasidan ugadigan liniya xisoblanadi. 
3.  Ko`z  osti  teshigi  ko`zning  pastki  kirrasi  bilan  vertikal  liniyani  kesishgan  joyidan  0,5  —  0,75  sm  pastda 
joylashadi, bu ko`z korachigini oldinga karab turganda utkaziladi. 
SHuni  nazarda  tutish  kerakki,  kanalning  oldingi  tirkishini  uchi  oldinga,  ichkariga  va  pastga  yo`nalgan  bulib, 
kdrshi  tomonldagi  kanalning  uchini  yukori  markaziy  kesuvchi  tishlarning  milk  surgichidan  birmuncha  yukori 
kesib  utadi.  Anesteziya  paytida  ignaning  yo`nalishi  kanal  ukiga  karama  —  qarshi,  yani  pastga,  tashkari  va 
yukoriga bulishi kerak. 
Infraorbital anesteziya ogiz tashkarisidan va ogiz ichkarisidan qilinadi. 
Ogiz tashkarisidagi metod: Aytilgan orientir orqali ko`z osti teshigi proeksiyasi terida aniklanadi. 
  

---

Ko`z  sokkasini  tasodifan  jaroxatlanmaslik  uchun,  chap  kulning  kursatgich  barmogi  bilan  shu  nukta  atrofidagi 
to`qimalar suyakka fiksasiya qilinadi, bundan tashkari, bu taktika kanalga kirishning oson bulishini taminlaydi. 
Keyin teshikdan 1 sm pastdan va ichkaridan igna sustiladi, ignaga tugri holat bergandan keyin, yukori, orqa va 
tashkari yo`naltirib infraorbital teshikka karab itariladi, bunda igna suyakkacha borib takalishi kerak. Ko`z osti 
teshigi sohasida 0,5—1 ml anestetik yuboriladi va ignani kiya kilib, kanalga kirish yo`li axtariladi, buni ignani 
xuddi tushib ketgandek bulishi yoki ogriq reaksiyasidan bilish mumkin. Ko`z osti kanaliga kirgandan keyin igna 
7 — 10 mmchuqurlikka itariladi va yana 0,5— 1 ml anestetik YUboriladi. (7 —r.B). 
Anesteziya 3 — 5 minutdan keyin kelib chikadi. 
Ko`pincha  kanalga  kirish  juda  xam  kiyin  buladi,  bu  ko`z  osti  teshigining  joylashishi,  razmeri  va  formasining 
turlicha bulishi bilan boglik. It chuqurchasi chuqur joylashganda xam kanalni topish kiyin buladi. Ba‘zan ko`z 
osti  infraorbital  nervining  2  —  3  teshiklar  orqali  chikishi  adabiyotlarda  yozilgan.  Bazan  fakatgina  ko`z  osti 
teshigi sohasiga 2 ml anestetik yuborilish bilan cheklanib kolinsa, bunda kichik g‘oz panjasi, yukori oldingi va 
yukori o`rta alveolar shoxlarining anesteziyasi, tulik bulmasligi mumkin. 
Ogiz  ichidagi  metod:  Terida  ko`z  osti  teshigining  proeksiyasi  aniklangandan  keyin,  chap  kulning  kursatkich 
barmogi bilan shu nukta atrofidagi to`qimalar suyakka fiksasiyalanadi. Bosh barmoq bilan yukori labni yukori 
va oldinga itariladi. 
Harakatchan shilliq qavat oldinga suriladi. Nina markaziy va yon kesuv tishlari oralik sohasida utuv burmasidan 
0,5  sm  oldinga  sanchiladi.  Nina  orqaga,  yukoriga  va  tashqariga  ko`z  osti  kanaliga  yo`naltirilgan  xolda 
harakatlantiriladi  va  yo`l  buylab  oz  mikdor  anestetik  yuborib  boriladi.  Anesteziyaning  keyingi  etapi  ogizdan 
tashkari usulidan fark kilmaydi. 
Agar ignani markaziy va yon kesuv tishlari oralik sohasidan kiritish imkoni bulmasa, qoziq, birinchi va ikkinchi 
kichik  ozik  tishlari  sohasidan  kiritiladi.  Bu  usulda  ignani  kanalga  tushirish  imkoni  yo`k..  Sezuvchanlikning 
yo`kolishi esa ko`z osti teshigi va shu nomli kanalga anestetikning diffuziyalanishi orqali sodir buladi. 
Ogizichi  usuli  ogizdan  tashkari  usuliga  nisbatan  k,uyidagi  kamchiliklarga  ega  bulganligi  sababli  poliklinika 
sharoitida kam qollaniladi: 
— bu usulni amalga oshirish kiyin. 
— ko`z osti teshigiga qalin   tokima orasidan kiritishi kiyin. 
— ogiz daxlizi oldingi soxalari yalliglanish kasalliklarida qullab bulmaydi. 
Ogriqsizlantirish zonasi: kesuvchi, qoziq va kichik ozik tishlar alveolyar o`siqlarining suyak to`qimasi va shilliq 
qavati  vestibulyar tomondan,  YUkori jag  bo`shlig‘ining  va  oldini,  orqa  — tashki  (qisman),  pastki  va  YUkori 
devorlarining  suyak  to`qimasi  va  shilliq  qavati,  ko`z  osti  sohasining  terisi  pastki  qovoq,  burun  tusigi,  YUkori 
labning  terisi  va  shilliq  qavati.  Karama-    qarshi  tomon  va  orqa  alveolyar  o`siq,  tarmoqlari  bilan  anastamozlar 
borligini hisobga olish kerak. Zarur bulganda markaziy kesuvchi tishlar yoki ikkinchi kichik ozik, birinchi katta 
ozik tishlar sohasi utuv burmasiga 1- 2 ml anestetik kiritiladi. 
Ba‘zan  ogriqsizlantirish  zonasi  markaziy  kurak  tishlari  oralik  sohasidan  birinchi  ozik  —tishlari  sohasigacha 
kamaygan buladi, kamdan — kam xollarda birinchi qavatda ozik tishlari sohasigacha kattalashgan buladi. 
Asoratlari:  Igna kon tomirlarini jagoxatlaganda ko`z osti kanali yoki atrof to`qimaga kon kuyiladi. Gematoma 
hosil  bulishi  mumkin.  Ba‘zi  xollarda  ko`z  kosasi  osti  sohasida  chegaralangan  ishemiyaga  sabab  buladi. 
Anestetikning  ko`z  kosasi  utishi  natijasida  ko`z  olmasi  mushaklarini  innervasiya  kiluvchi  nervlar  blokada 
buladi. Bu xolda bemorda diplopiya ko`zatiladi. Ko`z kosasi osti kanalining pastki devori yo`kolishi natijasida 
anestetik yukori jag bo`shlig‘iga tushadi. Nerv tolasini jarohatlanishi natijasida ko`z kosasi osti nervining nevriti 
(yalliglanishi)  boshlanadi.  Asoratlarning  oldini  olish  uchun  anesteziya  texnikasiga  kat‘iy  rioya  qilish  kerak. 
Gematomani oldini olish uchun aneqiziyada kat‘iy kon tomir tutami chikadigan kanal sohasini barmoq bilan 2 
— 3 minut bosib turiladi. 
 
 
Katta tanglay teshigi sohasida ogriqsizlantirish. 
Katta  tanglay  teshigi  sohasida  anesteziya  qilishda  katta  tanglay  nervi  blokada  qilinadi.  Buning  uchun 
anestetik shu teshik sohasiga kiritilishi kerak. Katta tanglay teshigi uchinchi ozik tishi sohasida joylashgan, bu 
tish yo`kligida ikkinchi katta ozik tishidan bir oz orqa va ichkari yoki katgik va yumshoq tanglay chegarasidan 
0,5  sm  oldinga  joylashgan.  Katta  tanglay  teshigi  joylashgan  urnini  aniklash  uchun  ikkita  uzaro  kesishgan 
chiziklar  utkaziladi:  ulardan  biri  —  qattiq  va  yumshoq  tanglay  chegarasiga  paralel  xolda  uchinchi  katta  ozik 
tishning o`rta qismidan boshlab yukori jag o`rta chizigigacha utkaziladi. Ogiz katta ochilmagani xolda kesishgan 
nuktadan 1 sm oldin va ichkari tomondan nina sanchilib YUkori, orqa va tashki tomonga suyakga takalguncha 
harakatsizlantiriladi. 0,5 ml anestetik kiritiladi. 3 — 5 minutdan sung ogriqsizlantirish kuzatiladi. 
 
Ogriqsizlantirish zonasi: 

---

Qattiq tanglay va uchinchi katta ozik tishdan to qoziq tish o`rtasigacha bulgan alveolyar o`siqlar shilliq 
qavati.  Ayrim  vaqtlarda  ogriqsizlantirish  maydoni  yon  kesuv  tishlarining  o`rta  sohasigacha  kengayadi  va 
uchinchi  katta  ozik  tishining  vestibulyar      yuzasiga  utadi.  Ko`pchilik  xollarda  ogriqsizlantirish  chegarasi 
ikkinchi mayda ozik tishlari sohasigacha tarkalmaydi. 
Asoratlar. Ko`p mikdorda anestetik kiritilishi, kanalga tushishi, yana ogriqsizlantiruvchi eritmani katta 
tanglayteshigidan orqaga yuborilganda yumshoq tanglayni innervasiya kiluvchi nervlarni blokada qilishi. Bemor 
buni  begona  jism  deb  xis  qiladi,  kunglini  aynitadi,  kusishni  chakiradi.  Tomirlar  shikaqlanganda  kon  kuyilish 
sodir  buladi.  Ba‘zan  terining  kon  tomirlari  spazmi  natijasida  ishemiya  uchoklari  paydo  buladi.  qattiq  tanglay 
shilliq qavati nekrozini chakirishi mumkin. Malum bosim ostida anestetikning kiritilishi kattiq tanglayning kam 
harakatchan shilliq, qavatidagi kon tomirlarga bosim beradi yoki uning yorilishi natijasida to`qima  oladi. 
 
INSIZUAL OGRIQ SIZLANTIRISH 
Burun — tanglay anesteziyasining ogizdan tashkari usuli yaxshi samarali, ikki  tomonlama infraorbital 
anesteziya va burun tanglay aneqiziyasining ogiz ichi ogriqka sezgirlikni tulik yo`kota  olmaydi. Buni burun — 
tanglay  nervi  kesuv  teshik  sohasigacha  oldini  tishlar  chigalini  berganligi  bilan  tushuntiriladi.  Bundan  tashkari 
ogizichi usulini kullash imkoni bulmagan maxallarda xam qollaniladi. 
Ogriqsizlanish zonasi: YUkori jag alveolyar o`siqlarining tanglay tomoni va qattiq, tanglay uchburchak sohasi 
(yukori uchi o`rta chokka,  asosi esa ikki tomondagi qoziqlarga utkazilgan chizik)ning shilliq qavati  va suyak 
usti  pardasi  ba‘zan  birinchi  kichik ozik tishlaridan markaziy kesuv tishlarigacha ogriqsizlanishi mumkin. 
Asoratlar: Agar ignani teshikka 1 sm dan ortik kiritsak, burun bushliqlari shilliq qavatini jaroxatlab kon 
ketishi mumkin. Bazan    yuzning oldingi sohasida ishemiya  ko`zatilishi mumkin. Agar dikainli tampon burun 
bo`shlig‘iga uzoq saklansa intoksikasiya chaqirishi mumkin.