B
h h=a+
C
A
a
c
b
A
B
C
%A
%C
%B
%C
%A
%B
%A
%B
%C
Uch komponentli oksid sistemalarining erish diagrammalari
Reja:
1. Teng tomon uch burchakning xususiyatlari.
2.Uch burchakning cho‘qqisi, tomonlari, hajmining sistemalari.
3. Uch burchakli sistemaning qonuniyatlari.
Kalit so‘zlar: teng tomonli uchburchak diagrammalari, erish harorati, yopishqoqlik, zichlik,
ikki komponentli tarkib, past erish harorati.
Teng tomonli uchburchak diagrammalarda uch komponentli sistemalarni qandaydir bir
xususiyatni tarkibga bog‘liqligi ko‘rsatiladi (erish harorati, yopishqoqlik, zichlik va h.k.).
Uchburchakning o‘qlarida sistemaning komponentlari joylashgan A, B va C. Uchburchakning
tomonlarida A, B va C; A va C lardan tuzilgan ikki komponentli tarkiblar joylashgan.
Uchburchakning ichida esa hamma uch komponentli sistemalar o‘rin olgan.
Uch komponentli quymalarni tarkibini aniqlashda teng tomonli uchburchakning ma’lum
bo‘lgan geometrik xususiyatlaridan foydalaniladi (21.1 va 21.2-rasm).
Berilgan nuqtadan uchburchakning tomonlariga tushirilgan perpendikulyarlarning yigindisi
uchburchakning balandligiga teng (21.1-rasm), yoki uchburchakning tomonlarini parallel
o‘tkazilgandan keyin kesimlarining yig‘indisi uchburchakning tomoniga teng (21.2-rasm).
Uchburchakning balandligi yoki tomonini 100 % ga teng deb qabul qilsak, eritma tarkibidagi
komponentni miqdorligini perpendikulyar yoki kesim bilan aniqlasa bo‘ladi.
31.1-rasm. Uch komponentli diagrammani gorizontal
maydonga proeksiyasi.
31-2rasm. Uch komponentli diagrammada tarkibini
aniqlash.
Uchburchakning tomonini 100% gat eng deb qabul qilish qulayroqdir. Bunda uch komponentli
sistemadagi miqdorlikni aniqlash uchun berilgan nuqtadan o‘qdan qarama-qarshi turgan tomonga
parallel chiziq o‘tkazish kerak. YOn tomondagi kesimlar komponentni izlayotgan miqdorligini
aniqlaydi. Uch komponentli diagrammalar shlaklarni likvidus chiziqlarini aniqlashga, eritmani
durlanish yo‘llarini, fazalar ajralib chiqish ketma-ketligini va durlanish haroratini aniqlashda qo‘llash
mumkin. 21.2-rasmda uch komponentli CaO-SiO
2
Al
2
O
3
sistemasini holat diagrammasida keltirilgan.
Bu sistema qora metallurgiyada shlaklarni asos qiluvchidir. Uch burchakning ichida ikkita
mustahkam kimyoviy birikmalar bor: A - anortit, CaO
Al
3
O
2
2SiO
2
(er ish harorati 1550°C) va V-
gelinit 2CaO
Al
3
O
2
.
SiO
2
(erish harorati 1590°C). Birikmalar 8 ta 2 va uch komponentli evtektikalar hosil qiladi. Bu
evtektikalar eng past erish haroratlariga egadir. Kremniy dioksidi burchagi oldida (diagrammaning
yuqori qismida) uch komponentli sistemani qatlamlanish mintaqasi bordir. Diagrammada bu mintaqa
shtrixlangan. Diagrammadagi likvidus chizig‘idagi o‘qlar, eritmani sovitishda durlanish yo‘lini
ta’riflaydi. O tarkibdagi eritmani durlanish yo‘llari 21.1-rasm keltirilgan. Ushbu rasmda CaO - SiO
2
-
Al
2
O
3
diagrammasini bir qismi tasvirlangan.
Diagrammadagi O nuqta joylashgan mintaqada A kimyoviy birikmasi mavjuddir. Eritmani
harorati pasayishda (tarkibi O ga mos) taxminan 1450°C eritmadan qiyin eriydigan A birikmaning
durlari ajralib chiqadi. Bu holatda sistemada muvozanatda A durlari va suyuqlik bo‘ladi. Eritmada A
durlari kamayishi bilan qilgan suyuklikning tarkibi KOA chizig‘i bo‘yicha o‘zgaradi. Eritmaning
sovish davrida suyuqlikning tarkibi N nuqtaga yaqinlashadi, qaysi AON to‘g‘ri chiziqni ee
1
ikki
komponentli evtektika chizig‘i bilan uchrashgan nuqtaga javob beradi.
O nuqtadagi tarkib sonini NA chiziqni uzunligiga teng deb qabul qilamiz. Unda richag
qoidasiga binoan, 1300°C dan pastroq haroratda durlarning ajralib chiqgan soni OM kesimga to‘g‘ri
keladi. N tarkibdagi suyuqlikning qolgan soni esa, OA to‘g‘ri chiziq kesimi bilan belgilanadi.
Sovitishning davomida N tarkibli eritmadan ikki komponentli e evtektikasi ajralib chiqadi. Ushbu
evtektika qo‘shni mintaqalarda joylashgan A tarkibdagi kimyoviy birikma va CaO
SiO
2
lardan iborat
bo‘lgan.
Qolgan suyuklikning miqdorligi N nuqtadan e nuqta tomon o‘zgaradi (bu o‘zgarish E
chizig‘ida joylashgan).
Ikki komponentli evtektikani kristallanish harorati bu holatda o‘zgaradi, chunki sistema mono
variantdir. Fazalarning soni har bir harorat uchun richag qoidasi bo‘yicha aniqlash mumkin. Nuqta e
uch komponentli evtektikaga javob beradi, qaysida ushbu sistemaning eng past erish harorati
uchraydi - 1165°C.
Ushbu haroratgacha suyuqlik sovitilganda eritma to‘liq uch komponentli evtektika to‘rida
kristallanadi. Bu evtektika quyidagi kimyoviy birikmalardan iboratdir: A, SiO
2
va CaO
SiO
2
.N
tarkibdagi eritmani sonini e kesim bilan qabul qilsak, u vaqtda ikki komponentli evtektikaning soni
Me chiziq bilan aniqlanadi, uch komponentli evtektikaning soni esa N e chiziqning uzunligi bilan
belgilanadi. SHunday qilib O nuqtali eritmaning kristallanish yakunida A tarkibli kristallar, ikki
komponentli va uch komponentli evtektikalar mavjuddir. Uch komponetli evtektikaning kristallanishi
o‘zgarmas haroratda o‘tadi, chunki sistema nonvariantlidir.
Temir oksidi bo‘lgan uch komponentli diagrammalar rangli metallurgiyada uchraydigan
shlakrlarning asosidir. FeO - Fe
2
O
3
- SiO
2
. Eng past erish haroratiga ega bo‘lgan tarkiblar SiO
2
- 25-
30 % ga javob beradi.
SHlaklarning bu tarkiblari mis shteynini konveytrlashda va boshqa metallurgik jarayonlarda
uchraydi. Bu sistemalar ancha kam o‘rganilgan chunki bularga havodagi kislorodni portsial bosimi
katta ta’sir qiladi.
Faza tarkibi va erish haroratga kislorodni portsial bosim ta’sirini o‘rganish katta ahamiyatga
ega. Masalan 1250°C qizitilgan eritmaning tarkibi FeO - SiO
2
tomonida joylashib 20% li kremniy
dioksidiga javob beradigan bo‘lsin. Unda kislorodni portsial bosimini 10~
7
dan 10
3
Pa gacha
ko‘tarilishi figurativ nuqtani FeO - Fe
2
O
3
tomoniga parallel chiziq bo‘yicha siljishga olib keladi va
10
3
Pa izobarasi bilan to‘qnashadi. Bunda nuqta magnetitni kristallanish mintaqasida bo‘ladi. YAngi
holatdagi kristallanish harorati 1480°C javob beradi. SHlak geterogen holatiga o‘tib
, oddiy
metallurgik jarayonlarda uni eritish imkoniyati bo‘lmaydi.
Bu diagrammalardan shunday xulosa qilish mumkinki, agarda shlakda temir oksidlari bo‘lsa,
ularni o‘ta oksidlanishiga yo‘l qo‘yish mumkin emas. Eritmani oksidlanishi judayam tez o‘tadi-
sistemada kislorodni biroz bosimini ko‘payishi eritmada uch valentli temirni ko‘payishiga olib
keladi. Rangli metallurgiyani amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, konverter shlaklarda magnetitni
miqdorligi 20 % gacha ko‘tariladi. Metallurgiyada ko‘p uchraydigan uch komponentli sistemalarni
diagrammali tuzilgan. Bu diagrammalardan foydalanib eng past haroratlarda eriydigan tarkiblarni
aniqlab amaliy ish olib borish mumkin.
Al
2
O
3
va CaO larni shlakka qo‘shilishi ularni kristallanish haroratini pasaytiradi, MgO ni
qo‘shimcha berish esa aksincha ko‘paytiradi.