7-mavzu XI asr birinchi yarmi – XV asrlarda Vizantiya Reja

---

7-MAVZU XI asr birinchi yarmi – XV asrlarda Vizantiya 

Reja: 

1.  XI asr birinchi yarmi – XV asrlarda Vizantiya iqtisodiyoti. 

2.  XI asr birinchi yarmi – XV asrlarda Vizantiyaning ichki va tashqi siyosati 

3.  XI asr birinchi yarmi – XV asrlarda Vizantiya shaharlari 

Tayanch so‘z va iboralar:  Vizantiya, Paleologlar, Duklar, Angellar, Kantakuzenlar, 

Angor fojeasi, Kichik osiyo, turklar, Mehmet II, Maritsa jangi, Kosova jangi.

 

Asosiy matn: 

1261 yildan keyin Vizantiyaning sotsial iqtisodiy va siyosiy taraqqiyoti. 1261 yilda grek 

Vizantiya  imperiyasining  qaytadan  tiklanishi  buyuk  davlat  bo‘lgan  Vizantiyaning  o‘tmishdagi 

kuch-qudratini  qayta  tiklash  degan  so‘z  emas  edi.  Mixail  VIII  Paleologning  mulklari  faqat 

Kichik 

Osiyoniig 

shimoli-g‘arbiy 

burchagidan,  Bolqon  yarimorolidagi  Frakiya  va 

Makedoniyadan,  Moreyaning  bir  qismidan  va  Egey  dengizining  shimoliy  qismidagi  ba’zi  bir 

orollardan  iborat  edi.  Konstantinopol  talangan  va  qisman  vayron  qilingan  edi.  Uning  savdo 

sohasidagi ahamiyati yo‘qoldi. Venetsiyaliklar va genuyaliklar Egey dengizida ham, Bosforning 

o‘zida  ham,  shuningdek,  Qora  dengizda  ham  savdo-sotiq  ishlarini  o‘z  qo‘llariga  kiritib  olgan 

edilar. Latinlarning hukmronligi Vizantiyaning burungi savdo aloqalarini emirib tashladi. Ammo 

u,  ayni  zamonda,  Vizantiya  davlati  idorasining  eski  mexanizmini  ham  vayron  qildi.  Qayta 

tiklangan Vizantiya  iqtisodiy  jihatdan ham, siyosiy  jihatdan  ham  bir-birovi  bilan  bog‘lanmagan 

hamda  markazga  uncha  itoat  qilmagan,  o‘ziga  mustaqil  okruglarga  tobora  ko‘proq  bo‘linib 

borgan  viloyatlar  yig‘indisigina  edi.  Kichik  Osiyo  feodallari  SHarqda  «mustaqil  siyosat» 

yurgizib, turk amirlari bilan o‘zlaricha shartnoma va bitimlar tuzar edilar.  

Bolqon  yarimorolida  Duklar,  Angellar,  Kantakuzenlarning  aristokratik  xonadonlari 

Paleologlar  bilan  raqiblashib  yurardilar.  XIV  asrda  Kantakuzenlar  Paleologlarni  taxtdan  ancha 

vaqtlargacha  chetlatib,  imperatorlik  hokimiyatini  bosib  olishga  muyassar  bo‘ldilar.  Vizantiya 

tarixining  so‘nggi  davrini  xarakterlab  beruvchi  o‘zaro  feodal  urushlari  uning  siyosiy  hayotini 

izdan chiqardi, bu esa Vizantiyaning ichki iqtisodiy aloqalari zaiflashganligini bilvosita ko‘rsatib 

berdi.  Vizantiyaning  keyinroq  davrida  natural  xo‘jalikka  va  ishlab  berish(otrabotka)  rentasiga 

qaytishdek  ochiqdan-ochiq  orqaga  ketiga(regress)paydo  bo‘ldi.  Qashshoqlashgan  aholining 

davlat  talab  etgan  og‘ir  soliqlarni  to‘lashga  qurbi  etmay  qoldi,  holbuki,  davlat  o‘zining 

territoriyasi kamaygan bo‘lishiga qaramay, nomunosib katta byurokratik apparatni saqlab qolgan 

edi. Faqat krepostnoy dehqonlar(pariklar)gina emas, balki shahar plebey elementlari ham g‘oyat 

nochor  ahvolda  yashardilar.  Sanoat,  savdo-sotiq,  dengizchilikning  orqaga  ketishi  shahar 

kambag‘allari  uchun  va  hatto  shaharliklarning  o‘rta  tabaqasi  uchun  ham  kelgusida  ishsizlik, 

ochlik va batamom qashshoqlanish xavfi tug‘ilgan edi. Sotsial munosabatlar tobora keskinlashdi.  

XIVasrning  40-yillarida  imperiya  bo‘ylab  shaharliklarning  kutilmagan  g‘oyat  zo‘r 

harakatlari  avj  oldi.  Bu  harakatlar  Adrianopol,  Solun(Fessalonika),  Gerakleya  va  boshqa 

shaharlarda  yuz  berdi.  Solundagi  etti  yil  (1342—1349)davom  etgan  harakat  ayniqsa  kuchli 

harakat  bo‘ldi.  Zilotlar  qo‘zg‘oloni  nomi  bilan  mashhur  bo‘lgan  bu  harakat  natijasida 

qo‘zg‘olonchilar  mahalliy  patritsiy  zodagonlarnin  gvakillarini  qatl  etdilar,  bu  zodagonlarning 

molu-mulkini  musodara  qildilar,  Italiya  shahar  respublikalari  tipidagi  Solun  Fessalonika) 

shaharini mustaqil respublika deb e’lon qildilar. Turklarning Maritsa daryosi bo‘yidagi (1371y.) 

va  Kosovo  Maydonidagi  (1389y.),  shuningdek,  Nikopol  yonidagi(1396y.),  g‘alabalari 

Konstantinopolning  qulashini  muqarrar  qilib  qo‘ydi.  Boyazid  tezda  Vizantiyani  zabt  qilish 

haqidagi planlarini hechkimdan yashirmadi. Vizantiya imperatori Manuil II 1399—1402 yillarda 

G‘arbiy  Evropaga  ketib,  u  erda  Italiyaning  turli  hukumatlaridan,  shuningdek,  Angliya  va 

Fransiya  korollaridan  yordam  olishga  urinishi  bexuda  bo‘lib  chiqdi.  Manuil  Parijda  turgan 

paytida, unga mo‘g‘ullar Boyazidni tor-mor qilib tashladi, degan xabar etdi. Imperator dahshatli 

dushmandan batamom  qutulibman degan umidda Konstantinopolga qaytib keldi.  

«Angor  falokati»  tufayli  Vizantiyaning  halokati  haqiqatan  yana  ellik  yil  orqaga  surildi. 

Imperiya  hatto  Solun  shaharini  biroz  vaqt  o‘ziga  qaytarib  oldi.  XV  asr  boshlarida  Turkiya 

davlatining krizisi. Mo‘g‘ullar bilant to‘qnashish Turkiya davlatining kengayishi Temur hujumi 

---

munosabati  bilan  vaqtincha  to‘xtab  qoldi.  Urta  Osiyoda  ulkan  imperiya  tuzgan  Temur 

(Temurlang) YAqin SHarqini ham o‘ziga bo‘ysundirgan edi. 1402 yil yozida Temur g‘oyat katta 

qo‘shin  bilan Kichik Osiyoga kirdi. Boyazidning ham katta harbiy kuchlari (120 mingga  yaqin 

kishi) bor edi, lekin kichik osiyolik turk amirlari sultonga xiyonat qilib, Temur tomoniga o‘tdilar. 

1402 yil 28 iyulda Anger (hozirgi Anqara) yonida qat’iy jang bo‘lib, turklar batamom engildilar. 

Boyazid qochib borayotgan mahalida qo‘lga olinib, temir qafasga solindi va tez orada asirlikda 

vafot etdi. Temurlang Turkiya davlatini yo‘q qilib yubormadi. Uning floti bo‘lmaganligi uchun 

Evropaga  bormay,  O‘rta  Osiyoga  qaytib  keldi.  1405  yilda  Temur  vafot  qildi,  shundan  keyin 

uning imperiyasi tezda tarqalib keta boshladi.  

Angor mag‘lubiyati natijasida turk feodallari lagerida uzoqqa cho‘zilgan o‘zaro urushlar 

boshlandi.  Uzoq  vaqtgacha  sultonning  yagona  hokimiyati  bo‘lmadi.  Boyazidning  o‘g‘illari 

o‘rtasida  sultonlik  taxti  uchun  qurollik  kurash  bo‘ldi.  1415—1418  yillarda  Qichik  Osiyoda 

(Anatoliyada) turk dehqonlarining qo‘zg‘olonlari yuz berdi. Bularning hammasi turklar e’tiborini 

Vizantiyadan  chetga  tortdi.  Ammo  Turkiya  davlatining  siyosiy  krizisi  muvaqqat  krizis  edi. 

Turklarda  biror-bir  jiddiy  yangi  tashqi  dushman  yo‘q  edi.  Vizantiya  avvalgidek  kuchsiz  davlat 

bo‘lib qolaverdi. XV asrning 20-yillarida turklar yana qaddilarini rostlab oldilar. Ulardagi ichki 

nizolar  barham  topdi.  Kichik  osiyolik  dehqonlar  harakati  bostirildi.  Turkiya  harbiy  tashkiloti 

yana ancha kuchaytirildi, jumladan, turklar bu vaqtda o‘zlarining harbiy sistemalariga artilleriya 

joriy etgan edilar. Uz raqiblarini enggan sulton Murod II (1421—1451) 20-yillarning boshlarida 

istilolarni  yana  qaytadan  boshladi.  1422  yilda  u  Konstantinopolni  uch  marta  qamal  qilsa-da, 

lekin  uni  qo‘lga  ololmadi.  1430  yilda  Solun  olinib,  uning  barcha  aholisi  qullarga  aylantirildi. 

Florensiya (uniyasi) ittifoqi. Vizantiya” mulklari faqat Konstantinopol shahari va unga tutashgan 

kichik okrug bilan chegaralangan edi. Turkiya mulklari halok bo‘lib borayotgan imperiyani zich 

halqa  bilan  o‘rab  olgan  edi.  Vizantiya  hukumati  turklarga  qarshi  zo‘r  berib  katoliklar 

Evropasidan  yordam  axtardi.  Imperatorlar  grek  cherkovini  papa  hokimiyatiga  bo‘ysundirishga 

tayyor  edilar.  Papalar  bu  taklifga  qattiq  yopishib  oldilar.  1439  yilda  Florensiya  soborida  papa 

hokimiyati ostida sharqiy va g‘arbiy cherkovlar  ittifoqi-e’lon qilindi. Ammo greklarning o‘zlari 

ittifoqqa keskin qarshilik ko‘rsatdi. Grek flotining boshlig‘i Luka Notara, Konstantinopolda papa 

bosh  kiyimidan  ko‘ra,  turk  sallasini  ko‘rishni  a’loroq  ko‘raman,  deb  oshkora  aytgan  edi.  SHu 

sababli  uning  fikriga  yuqori  tabaqa  sinflar  orasida  ham,  quyi  grek  aholi  ommasi  ichida  ham 

ko‘plar qo‘shilgan edi. Quyi grek aholi ommasi salib yurishlari va Latin imperiyasi zamonlaridan 

boshlaboq G‘arbiy Evropa feodallariga nafrat ko‘zi bilan qarardi.  

1444  yilda  turklarga  qarshi  yangi  salib  yurishi  uyushtirilib,  unda  polyaklar,  chexlar, 

vengrlar,  nemislar,  qisman  fransuzlar  va  boshqa  G‘arbiy  evropalik  ritsarlar  qatnashgan 

edi.Ammo salibchilarning bu safargi yurishi ham muvaffaqiyatsiz bo‘lib chiqdi.  Varna yonidagi 

jangda  (1444y.  10  noyabr)  ritsarlar  yakson  qilindi.  SHuning  o‘zi  bilan  Konstantinopolning 

halokati oldindan hal qilib qo‘yildi.  

Konstantinopolning qulashi.  Konstantinopol 1453yil 9  mayda quladi. So‘nggi Vizantiya 

imperatori  Konstantin  XI  (1448—1453)  edi.  Sulton  Murod  IIning  taxt  vorisi—sulton 

Muhammad  (Mehmed  II)  (1451—1481)  Konstantinopolni  zabt  etdi.  Konstantin  XI  ixtiyorida 

arzimagan  miqdorda harbiy kuchlar10  mingdan kamroq kishi  bo‘lib, bu kuchlar ham  yollangan 

askarlardan, ko‘proq genuyalik soldatlardan tashkil topgan edi. Muhammadning 200 ming askari 

bo‘lib, uning 15 mingini tanlangan yanichorlar tashkil qilardi. Konstantinopol qamali ikki oycha 

davom  etdi.  Qamalda  qolganlar  dengiz  orqali  bir  oz  vaqt  madad  qo‘shinlari,  qurol-yarog‘  va 

oziq-ovqat  olib  turdilar.  Konstantinopolni  quruqlikdan  ham,  dengizdan  ham  o‘rab  olish  uchun 

Muhammad II yog‘langan maxsus yog‘och to‘shamalar yordamida turk kemalarini Oltin SHohga 

sudrab olib o‘tishni buyurdi, chunki gavapga kirish yo‘li ulkan zanjirlar bilan to‘sib qo‘yilganligi 

sababli, unga boshqacha yo‘l bilan o‘tib kirishning iloji yo‘q edi. Imperator Konstantin o‘ldirildi, 

shahar  himoyachilarining  ko‘pchiligi  qirib  tashlandi.  Istilochilar  Vizantiya  poytaxtini  bearmon 

taladilar.  Ammo  Konstantinopolni  Turkiya  imperiyasining  poytaxti  qilishga  qaror  berilgani 

uchun,  sulton  shahar  binolariga  ziyon-zaxmat  etkazilmasin,  deb  buyruq  berdi.  YUstinian 

zamonidan  qolgan  mashhur  yodgorlik,  ya’ni  ayo  Sofiya  sobori  saqlab  qoldirildi,  lekin  keyin  u 

---

«AyoSofiya» nomi ostida sultonning asosiy masjidiga aylantirildi. Konstantinopol yangi nom—

Stambul nomini oldi.  

SHu tariqa eski Rim qulagandan keyin, oradan ming yil o‘tgach, ikkinchi (YAngi Rim), 

ya’ni  Konstantinopol  ham  quladi.  Janubi-SHarqiy  Evropada  uzoq  vaqtgacha  oshkora  mustabid 

harbiy feodal zulmi va eng og‘ir milliy zulm rejimi o‘rnatildi. Konstantinopolni istilo qilishning 

iqtisodiy va siyosiy oqibatlari. Vizantiyani turklar tomonidan istilo qilinishi  

Evropa xalqlari uchun g‘oyat katta oqibatlarga sabab bo‘ldi. Konstantinopolning qulashi 

bilan  Levantiyadagi  savdo-sotiq  ishlari  orqaga  ketdi.  Turklar  bosib  olgan  mamlakatlar  bilan 

savdo-sotiq qilish  sharoitlari keskin  yomonlashdi. Turklar osiyolik  va evropalik savdogarlardan 

juda  katta  haq  undirib  oladigan  bo‘ldilar.  Savdo  yo‘llari  xavfli  bo‘lib  qoldi.  Turklarning 

beto‘xtov olib borgan urushlari Urta dengiz bo‘yida muntazam savdo-sotiq ishlarini olib borish 

imkoniyatidan  mahrum  etdi.  Bundan  shu  holni  ko‘ramizki,turk  istilosi  evropalik  savdogarlarni 

va dengizchilarni Turkiya mulklarini chetlab o‘tib SHarqqa,-harakatini kuchaytirdi. Turklarning 

Konstantinopolni  istilo  qilishi  Markaziy  va  SHarqiy  Evropa  uchun,  shujumladan,  slavyan 

mamlakatlari uchun ham ayniqsa katta siyosiy ahamiyatga ega bo‘ldi.  

XVI  asrda  Turkiya  Polsha,  CHexiya,  Vengriya,  Avstriya,  Ukrainaga  qarshi  agressiya 

qildi.  Turklar  1526  yilda  Moxach  yonidagi  jangda  G‘arbiy  Evropa  salibchilari  ustidan  yangi 

g‘alaba  qozonganlaridan  keyin,Turkiya  Vengriyaning  katta  bir  qismini  egalladi  va 

Gabsburglarning  mulklariga  bevosita  xavf-xatar  soldi.  Turkiya  solgan  xavf-xatar,  pirovardida, 

Gabsburglar  boshchiligida  O‘rta  Dunay  bo‘yida  yashagan  xalqlardan  iborat  ko‘p  millatli 

Avstriya davlatining vujudga kelishiga imkon berdi.  

Ammo turklar G‘arbiy Evropaga ham ma’lum darajada xavf solmoqda edilar.  

XVI asr boshlarida Evropa va Osiyo tutashgan joyda o‘zining sostaviga Misrdan tortib to 

Ispaniyagacha  barcha  shimoliy  Afrika  sohilini  ham  kiritgan  g‘oyat  katta  tajovuzkor  davlatning 

tashkil topishi butun Evropani turklarning bostirib kirish va payhon qilib tashlashdek jiddiy xavf-

xatar  ostida  qoldirdi.  Lekin  Evropa  Turkiya  masalasida  bir  fikrga  kelolmadi.  Evropa 

davlatlarining  bir  qismi  turklar  tomoniga  o‘tdi.  Ba’zi  bir  G‘arbiy  Evropa  hukumatlari, 

Evropadagi o‘z raqiblari bo‘lgan boshqa davlatlarga qarshi kurashda Turkiya imperiyasiga yangi 

ittifoqchi  maydonga  keldi,  deb  qaradilar.  Evropada  avvalo  Fransiya  Turkiya  masalasida  ana 

shunday do‘stona mavqeni egalladi, chunki Fransiya Gabsburglarga qarshi kurashda Turkiyadek 

bir  ittifoqchiga  muhtoj  edi.  XVI  asrning  ikkinchi  yarmida  YAqin  SHarq  bozorlarini  bosib 

olishga intilayotgan Angliya ham Turkiya bilan yaqinlashmoqchi bo‘ldi. 

IX-XI  asrlarda  Evropada  feodal  tuzumning  qaror  topishi  iqtisodning  yuksalishiga  olib 

keladi:  o’rmonlar  tozalandi,  Rim  imperiyasining  oxirgi  yillarida  tashlab  qo’yilgan  yerlar    yana 

ishlatila  boshlandi,  so’g’orish  ishlari  yaxshilandi,  uzumzor  va  zaytun  maydonlari  kengaydi,  uy 

hayvonlari  zotdorligi  yaxshilandi.    yerga  feodal  mulkchilik  va  feodalning    siyosiy 

hokimiyatining  bevosita bog’liqligi  XI asr o’rtalarida Evropada qaror topgan   ijtimoiy-siyosiy 

munosabatlarning  xarakterli  tomoni  hisoblanadi.  Yirik  votchina  faqatgina    xo’jalik  olib 

boriladigan  hudud hisoblanmasdan,  balki kichik mustaqil davlat  – sen’oriya   hisoblangan.  O’z 

hududidagi aholiga nisbatan feodal faqat yer egasi emas, u podshoh ham sen’or bo’lgan. Uning  

qo’ida  sud,  harbiy  va  siyosiy  kuch  to’plangan.  Jamiyatning  bunday    tashkil  qilinishi  Evropada 

siyosiy tarqoqlikni keltirib chiqaradi.   

G’arbiy  Evropa  va  Vizantiyada  XI  asrda    jamiyat  ikki  sinfga  ajraladi:  yer  egalari  va 

qaram dehqonlar. Krepostnoy dehqonlar nisbatan og’ir ahvolda bo’lishgan. Ba’zi davlatlarda (M. 

Fransiya)  X-XI  asrlarda  dehqonlarning  katta  qismini  krepostnoylar  tashkil  qilga.  Ular  yer 

egasiga shaxsi orqali ham, sud munosabatlariga ko’ra ham qaram bo’lib, og’ir ekspluatatsiyaga 

mahkum  bo’lishgan.  Ular  feodalning  mulki  hisoblangan.  Sobiq  qullar  ham  krepostnoylar 

qatoriga  qo’shila  borgan.Shaxsan  erkin  dehqonlarning  ahvoli  ancha  yengil  bo’lib,  Angliya, 

Germaniya,  G’arbiy  Fransiya,  Italiya  kabi  davlatlarda  ular  ko’pchilikni  tashkil  qilgan. 

Feodallarning  turli  pog’onasi  o’rtasidagi  munosabat  feodal  ierarxiyasi  prinsipi  asosida  tashkil 

qilingan.  Feodal  ierarxiyasining  tepasida  qirol  bo’lib,  hamma  feodallarning  oliy  sen’ori 

hisoblangan.  Undan    keyin  qiroldan  yer  olgan  yirik  dunyoviy  va  diniy  feodallar  turgan.  Bular: 

---

gertsoglar, graflar, arxiepiskoplar, episkoplar, abbatlar. Ular nomiga qirolga vassal hisoblansada, 

mustaqil urush olib borganlar, o’zlarining pullarini zarb qilganlar, o’z hududlarida qonunlar joriy  

qilganlar.  Ularning  vassallari  baronlar  atalib,  ular  ham  o’z  mulklarida  mustaqil  bo’lganlar. 

Feodal ierarxiyasining oxirgi bosqichida ritsarlar turgan va ular vassalga ega bo’lmagan. Ularga 

yer  olgan  dehqonlar  qaram  bo’lgan.  Har  bir  feodal  o’zidan  yer  olgan  feodalga  sen’or 

hisoblangan,  o’zidan  yuqori  turgan  (ya’ni  yer  bergan)  feodalga  vassal  hisoblangan.  Feodal 

pog’onasining  quyi  bosqichida  turuvchi  feodallar  o’zlarining  sen’orlarining  sen’orlariga 

bo’ysunmaganlar.  G’arbiy  Evropaning  Angliyadan  boshqa  davlatlarida  feodallar  pog’onasi 

o’rtasidagi  munosabat  “  vassalimning  vassali  mening  vassalim  emas”  prinsipiga    ko’ra  tashkil 

qilingan. Vassal munosabatlarining asosi feodal yer  egaligi –  feod bo’lgan.  Feod harbiy xizmat 

evaziga  berilib,  benifetsiyadan  farqli  ravishda  merosiy  yer  egaligi  hisoblangan  (feod  –  taqdim 

etilgan yer). 

Vassalga  feod  berish–investitura  tantanalari  marosim  bilan  amalga  oshirilgan. 

Vassallikka  o’tayotgan  feodal  o’z  sen’origa  sodiqlik  to’g’risida  ommaviy  qasamyod  qilgan. 

Harbiy  xizmat  o’tashdan  tashqari  (odatda  bir  yilda  40  kun)  vassal  o’z  sen’origa  zarar 

keltirmasligi, uning mulkini himoya qilishi va boshqa majburiyatlarni o’tashi kerak bo’lgan. IX-

XI  asrlardagi  markazlashgan  davlat  bo’lmagan  va  feodal  tarqoqlik  sharoitida  feodal  ierarxiyasi 

dehqonlarni  ishlatish  va  ularning  chiqishlarini  bostirishga  imkon  bergan.  Qo’zg’olonlar  vaqtida 

feodallar o’zaro nizolarni unutib, birgalikda harakat qilganlar. 

 

---

Document Outline

• Asosiy matn: