Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan ədəbi dilində vurğu Müasir Azərbaycan ədəbi dilində vurğunun başlıca olaraq üç növü vardır; 1) heca vurğusu; 2) məntiqi vurğu; 3) həyəcanlı vurğu. Məntiqi vurğuda cümlə daxilindəki bir söz aktuallaşır. Ak- tuallaşan cümlə üzvü informasiyasının bazasını(nüvəsini) təşkil edir. Məntiqi vurğu ilə cümlənin bir üzvünün aktuallaşması əs- lində, sintaktik aktuallaşmaya aid bir məsələdir. Ancaq cümlədə hər hansı bir üzvün aktuallaşaraq məna yükünü (informasiyanı) öz üzərinə götürməsində intonasiya (tonallıq) əsasdır. Tonallığın səslənmə səsə görə fərqləndirmə keyfiyyəti məntiqi vurğunu fonetik proseslə bağlıdır. Məntiqi vurğuda cümlədəki üzvlər öz 51 yerini dəyişmir. Ancaq məntiqi vurğu ilə mənanın hansı üzvə aid olduğu təyin edilir: 1. Mən indi kəndə gedirəm. (Yəni mən gedirəm) 2. Mən indi şəhərə gedirəm. (Yəni indi gedirəm) 3. Mən indi şəhərə gedirəm. (Yəni şəhərə gedirəm) 4. Mən indi şəhərə gedirəm. (Yəni getməyi icra edirəm). Sözdə qonşu olmayan səslərin bir-birinə təsiri əsasında yaranan dissimilyasiyaya uzaq dissimilyasiya deyilir. Məsələn, zərər sözündəki birinci r ilə ikinci r arasında başqa səs vardır. Lakin buna baxmayaraq, birinci səs öz həmcinsi olan ikinci r səsinə təsir edərək onu l səsinə çevirir ki, bunun da nəticəsində zərər əvəzinə, zərəl tələffüz edilir. Sözdə iki eynicinsli səslərdən birinin öz yerini başqasına gü- zəştə getməsi hadisəsi danışıq dilində çox yayılmışdır. Bu ha- disədən xalq poeziyasında, aşıq ədəbiyyatında da geniş istifadə olunur. Məsələn: Bir ovçunun ovu getsə yaralı, Gəzər dağı, olmaz səbri qərarı, Məhəmmədəm düşdüm eldən aralı, Çəkdi sinəmə bu dağlar mənim. (Şair Məhəmməd) Burada başqa məqsədlə də olsa qərar əvəzinə qəral işlədil- məsi dissimilyasiyadır. Dildə dissimilyasiyaya uğrayan hər növ hadisə ədəbi dil üçün məqbul sayılmır. Məsələn, ədəbi dildə qə- rar yox, qərar yazılır və tələffüz edilir. Lakin qararmaq sözündə baş verən dissimilyasiya hadisəsi ədəbi dil üçün məqbul hesab olunmuşdur: buna görə də qararmaq əvəzinə qaralmaq yazılır və tələffüz edilir. |