Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

Tekshirish  uchun  savollar
1.  S e z g i  d e g a n d a   S iz   n im a n i  tu s h u n a s i z ?
2.  S e z g i  x u s u s iy a tla rig a  t a ’r i f  b e r a  o la s iz m i?
3.  S e z g i  t u r l a r i n i   s a n a b  b e r in g .
4 .  R a n g la r  t o ‘g ‘r is id a  ta s a v v u rin g iz  q a n d a y ?
5.  A d a p ta ts iy a  v a  se z g irlik n in g   m o h iy a ti  h a q i d a  s o ‘z la b  b e rin g .
6
.  S e z g ila r n in g   r iv o jla n is h i t o 'g 'r i s i d a  ta s a v v u r in g i z  b o rm i?
X I I I   b o b  
I D R O K
Id ro k   to ‘g ‘risid a  um um iy 
tu sh u n c h a
Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va m az m u n d o r psixik 
jarayon hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, 
xususiyatlar,  xossalar  va  inson  o ngining  yaxlit  mazm uni, 
egallangan bilimlar, tajribalar, ko'nikmalar bir d a v m in g o ‘zida 
namoyon b o l a d i  va aks ettirishda ishtirok qiladi.
Idrok  tushu nch asi  lotin  tilida  „ p e r c e p ti o “  qabul  qilish, 
idrok  deb  n o m ta n a d i,  uning  y u q o r i  b o s q ic h i  esa  „ a p ­
p e rs e p s iy a “  d e y ila d i.  A p p e rsep siy a  —  id r o k   ja r a y o n in i  
shaxsning  oldingi  bilimlari,  shaxsiy  va  ijtim oiy  tajribalari, 
qiziqishlari,  motivatsiyasi, ehtiyojlari va o d a tla ri,  u m u m a n , 
ruhiy  hayotinin g  b a rc h a   m az m u n i  b ila n   belgilanishidir. 
Appersepsiya  hodisasi  tufayli  o d a m l a r   o ‘z   idroklarining 
m a z m u n i  b ila n   b ir-b irla rid a n   m u a y y a n   d a ra ja d a   farq- 
lanadiiar,  y a 'n i  ular  aynan  bir  xil  n a rsa n i  o ‘z  bilim  sa- 
viyasi,  maslagi,  pozitsiyasi,  dun yo q arash i  va  ijtimoiy  kelib 
chiqishiga  asoslangan  holda  turlicha  id ro k   qiladilar  h a m d a 
aks  ettiradilar;  M asalan,  „ildiz“  t u s h u n c h a s in i  biologlar 
o ‘s im lik ia r n ir tg   m o d d i y   asosi  s i f a t i d a ,   m a t e m a t i k l a r  
so n la rn in g   ildiz  ostidagi  k o 'r in i s h id a ,  ijtim o iy   nuqtayi 
nazard an   q a rin d o s h -u r u g ‘chilik  sh a k lin i  k o ‘z  o ‘nglariga 
keltiradi.  M a z k u r   t u s h u n c h a   b a ’zi  h o l l a r d a   id ro k n in g  
aniqlik,  toMiqlik,  ravshanlik,  predm etlik,  tanlovchanlik  kabi
www.ziyouz.com kutubxonasi

sifati  m a ’n o sida q o lla n a d i.  Psixologiya nazariyalariga ko‘ra, 
apparsepsiya  hodisasi  barqaror va va q tin c h a  deb yiirituvchi 
ikki  k o ‘rinishga  ajratiladi.  Barqaror  apparsepsiya  hodisasi 
shaxsning  d u n y o q a ra sh i,  q at’iy  maslagi,  ideali,  pozitsiya 
motivatsiyasi,  qiziqishi,  bilim  saviyasi,  m ad aniy  darajasi, 
xulq-atvori,  m a ’naviyati  va  kasbiy  tayyorgarligiga  b o g liq  
boMib,  u  o ‘ta   m u ra k k a b  tuzilishga egadir.  M uvaqqat apper- 
sepsiya  turi  esa  shaxsning  faqat  idrok  qilish  jarayonidagi 
e m o ts io n a l  h o la tig a ,  ya'ni  u n in g   kayfiyati,  ruhlanishi, 
stress,  a ffe k tiv  k o 'rin is h d ag i  h is - t u y g ‘u larid a,  u larn in g  
sur’ati, davomiyligi, tezligida o ‘z ifodasini topadi.  Psixologiya 
fanida  idrok  m uay y a n   shakllarga  ajratilib  tadqiq  qilinadi, 
V a q t,  h a r a k a t ,   faz o   y o r d a m i  b ila n   a t r o f - m u h i t n i n g ,  
b io sfc ra n in g ,  ijtim oiy  tu rm u s h n in g   m ohiyati  yuzasidan 
a x b o ro tla r ,  m a ’lu m o tla r,  x ususiyatlar  t o ‘planad i.  Bor- 
liqdagi  n a rs a   va  hodisalarning  yashash  shakli,  uzluksiz 
ravishda  h a ra k a td a  bo'lishi,  muayyan obyektiv vaqt birligida 
mavjud  boMishi  inson  ongida  bevo sita  i n ’ikos  qilinadi. 
O d a t d a ,  i n s o n n i n g   vaqtni  id rok  qilishi,  asosan ,  ruhiy 
hodisalar,  h olatlar,  vaziyatlar, xususiyatlarning o 'z a ro  o ‘rin 
alm ashinuvi  tufayli  nam oyon  b o l a d i   va  o ‘ziga  xos tuzilishi 
bilan  m a z k u r   jarayon n ing  boshqa  shakllaridan  farq  qilib 
turadi.  Vaqtni  idrok qilish  inson to m o n id an  aks ettirilayotgan 
vaqt  b irlig in in g   h a q q o n iy   m a z m u n ig a ,  shaxsning  unga 
nisbatan  m u n o sa b a tig a   b o g liq   b o ‘lib,  xuddi  shu  m ezon 
orqali  u n in g   mahsuldorligi  o ‘lchanadi.  M asalan,  shaxsning 
e htiyoji,  m o tiv a ts iy a s i,  qiziqishlari  va  intiiishiga  m os, 
m utan o sib  vaqt  birligini  idrok  qilgandagina  vaqt  obyektiv 
jih a td a n   ( k e c h in m a la r,  his-tuyg'ularga  nisbatan  shaxsning 
ijobiy h a q q o n iy   munosabatlari)  tez 
0
‘tganday idrok qilinadi. 
O datda,  yoq tirm aslik ,  idrok qamroviga  nom utanosiblik  esa 
shaxsda  zerikish  vaqt  „sekin“  o ‘tish  tu y g‘usini  uyg‘otadi.
B io s fe ra   va  no sfcrad agi  h a r a k a t l a r n i   id ro k   qilish 
jism larn ing   n isb a ta n   (ijtimoiy,  siyosiy,  tabiiy  holatlarining) 
fazodagi  (ijtim oiy  hayotdagi)  o ‘rin  almashinuvi ni  bevosita 
(bav o sita)  i n ’ikos  e ttirish d a n   ib o ra td ir .  Shu  s a b ab d a n  
harakat  n isb a ta n   taqqoslanib,  b a ’zida  nisbat  berilmasdan, 
taq q o s la n m a y   idrok  qilinishi  ilmiy  psixologik  manbalarda 
224
www.ziyouz.com kutubxonasi

qayd  qilib  o ‘tiladi.  Mabodo  ha ra k a td a g i  jism   uni  q u rshab 
turgan harakatsiz boshqajismlarga taqqoslangan  holda idrok 
qilinsa,  b u n d a y   toifadagi  harakat  nisbatan  idrok  qilish  deb 
ataladi.  A garda  harakatlanayotgan j is m   hech  qanday  narsa 
bilan  t a q q o s la n m a s d a n   id rok  q ilin s a ,  b u   k o ‘rinishdagi 
harakat  nisbat  berilmay  idrok  qilish  deyiladi.  Fazoni  idrok 
qilish  — voqelikdagi  narsa va hodisalarn in g  fazoda egallagan 
o ‘rnini,  shaklini,  miqdorini  va  b ir-birig a   nisbatan  m u n o -  
sabatlarini  bilish  jarayonining  shaklidir.  Voqelikni  idrok 
qilish  orqali  inson  borliq  t o ‘g ‘risida,  u n in g   xususiyatlari, 
hajmi,  masofasi  (ich  tomoni,  c h u q u riig i)  yuzasidan  m uay- 
yan  m a ’l u m o t la r ,   xossalar,  a x b o r o t l a r   t o ‘plash,  u larn i 
farqlash  im koniyatigaegabo‘ladi.  Id ro k n in g h a ru c h a la s h a k li 
y ordam ida du n yon i  bilish jarayoni a m a lg a  oshadi, verbal  va 
noverbal  h o l a t la r   bilan  bev o sita  v a  bilvosita  y o ‘l  b ila n  
m uayyan  ob raz lar  (timsollar,  tavsiyalar)  mujassamlashadi, 
natijada  yaxlit  in ’ikos  etish  holati  y u z a g a   keladi,  bilishga 
oid  m ahsullar  t o ‘planadi.
Idrok ja ra y o n id a   uning fe n o m e n la ri  (yu n o n ch a   „phai- 
n o m en o n “ — noyob,  g ‘a y rio d a ü y   h o la t  d e g a n   m a 'n o n i  
anglatadi)  m uayyan hodisalarni aks e ttirishda ishtirok etadi, 
in’ikosning turlicha aniqlikda n a m o y o n  b o l is h i   mumkinligi 
t o ‘g ‘risida  m a ’Iumot beradi.  Ular j a h o n   psixologiyasi fanida 
g a i l u t s i n a t s i y a   ( l o t i n c h a   „ h a llu c in f tio  “ —  a la h la s h , 
bosinqirash,  valdirash,  ya 'ni  y o  ‘q  narsalarning  ko ‘rinishi, 
eshitilishi,  sezilishi  degan  m a 'nolarni  anglatadi),  illuziya 
(lo tin c h a   ,,illu s io 4, — xato,  adash ish ,  yanglishish  de ga n 
m a ’noni  bildiradi),  attraksiya  (fransuzclia  „attraction“ — 
o'ziga  tortish,  mahliyo  etish, ja lb   qilish  m a ’nosini  beradi), 
ruschada  „yasnovideniye“ — yaq q ol oldindan ko 'rish, yaqqol 
g ‘oyibdan  x a b a r   olish  d e m a k d i r ,  t u s h u n c h a l a r i   o rq ali 
ifodalanadi.
Y a q q o l,  v o qe lik d a g i  n a r s a   v a   h o d i s a l a r n i n g   t a n a  
a 'z o la rin in g   qabul  qilish  a n a liz a to rla rig a   bevosita  t a ’siri 
b o l m a s d a n   inson  ongida  turli  o b ra z la rn in g   (ovozlarning 
eshitilishi,  paydo   b o llishi,  s h a rp a larn in g   sezilishi)  xayolan, 
flkran  payd o   b o l is h i d a n   iborat  id ro k n in g   psixopatologik 
( r u h i y   x a s t a l i k )   h o d isa s ig a   g a i l u t s i n a t s i y a   d e y il a d i.
15  P sixologiya 
225
www.ziyouz.com kutubxonasi

G a l lu t s in a t s i y a   h o d i s a s i   m u v aq q a t  r u h iy   x a sta lik n in g  
alomati  boMib,  b a ’z a n   q o ‘rqinch  hissi  m ahsuli  hisoblanadi. 
Ba’zida  bosh  m iy a   katta  yarimsharlari  p o ‘stlog‘idagi  q o lz- 
g ‘alish  ja ra y o n la rin in g   nuqsonli,  sust  harakati  natijasida, 
g o h o   asab  t iz i m i n i n g   zaharlanishi,  zaiflashuvi,  haddan 
tashqari toliqishi tufayli yuzaga kelish  m um kin .  Bizningcha, 
gallutsinatsiya  hodisasi  bir necha  ko‘rinishga ega.  Ularning 
asosiylari  quyidagilard an  iborat: a) y o ‘q  narsalarning k o ‘zga 
k o ‘rinishi;  b) u   yoki  b u   ovozlar,  tovushlar,  kuylar  eshi- 
tilishi;  d) y o ‘q  s h a rp a lar,  hidlar  sezilishi  kabilar.
llluziya  hissiy  a ’zolarimizga  bevosita  t a ’sir  etib  turgan 
narsa va hodisalarnin g n o to ‘g‘ri  (noadekvat), yanglish  idrok 
qilishdan  ib o ra t  ja ra y o n in in g   noyob  hodisasidir.  Ba’zan 
psixologiya  f a n id a   n o t o ‘g ‘ri  (noadekvat)  id rok qilishga  olib 
keluvchi  q o ‘z g ‘a tu v c h ila r   konfiguratsiyasining  (lotincha 
„ c o n fig u ra tio “ —  tcishqi  tuzilishida  o ‘x sh ash lik,  o ‘zaro 
0 ‘xshashlik,  joylash u vda  yondashuvlik,  degan  m a ’nolarni 
a n g la ta d i)   o ‘zi  h a m   illuziya  d e b   a ta l a d i .   „ A d e k v a t “ 
tushunchasi  (lo tin c h a  —  „adae  gguatus“ ,  y a ’ni  teppa-teng, 
mutlaqo mos,  a yn i to 'g ‘ri,  demakdir).  Hozirgi davrda ko‘rish 
idrokini  k u z a tis h n in g   eng  samarali  y o ‘li  — bu  tasvirlarni 
ikki o ‘lchovda ifodalashdir.  Illuziyalarning bir turkumi Optik 
geometrik  illuziyalar  deb  nomlanib,  u lar  asosiy  tasvir  va 
uni  qurshab  tu rg a n   fazoviy  joylashuv  bilan  farq  qiluvchi 
boshqa  shakllar  o ‘rtasida  o ‘lchov  m u n o sa ba tining  buzi- 
lishida  n a m o y o n   b o ‘ladi.  T asvirlaryorug1  fonda qora  fonga 
nisbatan  q o r a r o q   tuyuladi,  y a’ni  holat  mahsuli  deyiladi. 
K o n t r a s t   ( f r a n s u z c h a   „ C on tra ste“ —  k esk in   q a ra m a - 
qarshilik)  y o r u g ‘lik  bilan  fon  o ‘rtasidagi  m unosabat  ifodasi 
demakdir.  „ F o n “  fransuzcha so‘z b o ‘lib,  u  „fond“ — asos, 
negiz,  tag  m a ’no sini  bildiradi.
A k sariy at  illu z iy a la r   ko‘rin a d ig a n   h a r a k a tl a r   bilan 
b o g ‘liq  b o l a d i ,   c h u n o n c h i:  a)  q o r o n g lilikda  harakatsiz 
yorugMik  m a n b a y i d a n   n u r la r n in g   t a r t i b s i z   ta r q a lis h i 
(avtokinetik  h a ra k a t);  b)  fazoviy jih a td a n   yaqin joylashgan 
ikki  h a ra k a ts iz   s tim u ln in g   tez  s u r'a tla r   bilan  nam o y o n  
etib  turishi  h a r a k a t   taassurotini  vujudga  keltiradi  (stro- 
boskopik  h a ra k a t);  d)  harakatsiz  obyektni  uni  qurshab
www.ziyouz.com kutubxonasi

turgan  fonga  q a ra m a-q a rsh i  y o ‘nalishga  q o ‘yish  h a ra k a t 
tuyg‘usini  paydo  qiladi  (in d u k sio n   harakat)  kabilar.
Attraksiya  insonning o ‘zi  bilan  o ‘zga o ‘rtasidagi  m u n o -  
sabatida  nam oyon b o ‘lib,  o ‘ziga  mahliyo qilish,  qalbni  ,,jiz“ 
ettirish d a n   iborat,  ongsizlikka  taalluqli  in so n n in g   in so n  
to m o n id a n   idrok  qilish  hodisasidir.  Bu  hodisa  b ir  q a n c h a  
m anbalar,  q o ‘zg‘atuvchilar,  m o t i v l a r t a ’sirida vujudga  kela- 
di,  jum ladan:  1) dastlabki  tashqi  ko'rinish,  istarasining  is- 
siqligi;  2) subyektga  nisbatan  rishtasiz  bog‘lanib  qolishlik, 
ongsizlik darajasidagi anglashilmagan  ichki  noan iq  moyillik;
3)  shaxslarning  xarakteridagi  o ‘xshashlikning  m avjudligi;
4) sheriklarning m uomala m arom idagi yaqinlik va boshqalar.
Psixologiya  fanida  k a m   tad q iq   qilingan  idrok  f e n o -  
m en laridan   bittasi  — bu  yaq qo l  k o'rinish  (yasnovideniye) 
deb atalib, voqelik,  holat,  hodisa va tasodifni yaqqol o ld in d a n  
k o 'ris h ,  g ‘oyib d an   yaqqol  x a b a r   kelish  singari  p a r a p s i-  
xologik  m uam m o d ir.  F a q a t  ayrim  hollardagina  y a q q o l 
ko ‘rinishining aniq  ilmiy hisoblashlarga asoslangan  m ahsuli 
n a m o y o n   b o lis h i  m u m k in ,  xolos.  Aksariyat  vaziyatlarda 
y a q q o l  k o ‘rishlik  bilan  s u b y e k ti n in g   s h axsiy  x a y o l o t i , 
o kzgalarning diqqatini tortishga, jalb qilishga a lo q a d o r hissiy 
kechinm alardan boshqa narsa b o ‘lmasdan,  uning yaqqollilik 
ehtimoli  darajasi juda pastdir.  Biroq shu narsani  rad etm aslik 
kerakki,  ayrim  allomalarning  bashoratlari,  yaqqol  o ld in d a n  
ko ‘rish  im konining  yuksakligi,  aniqligi  kishini  h a n u z g a c h a  
hayajonga soladi.
I d r o k n i n g   m u h i m   t o m o n i   —  b u   u n i n g   x u s u s i y a t -  
larining  turli  jabhalar,  v aziyatlar,  sharo itlarda  n a m o y o n  
b o “lishidir.  Idrokning  m u h im   xususiyati  bu  faol  ravishda, 
bevosita  aks ettirish  im koniyatining  mavjudligidir.  O d a t d a , 
insonning idrok qilish  faoliyati  uning o ‘zlashtirgan bilimlari, 
t o kp lag a n   tajrib a la ri,  s h u n i n g d e k ,  m u r a k k a b   a n a l  i t ik -  
sintetik  harakatlar tizimi  z a m irid a  yuzaga  keladi.  Bu  h o la t 
idrok  qilinishi  zarur b o ‘lgan  o ‘quv  fani  m ohiyatiga  b o g ‘liq 
ilmiy  faraz  yaratish,  uni  a m a lg a   oshirish  borasida  q a r o r  
qabul qilish,  yaqqol voqelik bilan  t a s a w u r  qilin ay o tg a n n in g  
o ‘z a ro   m osligini  a n iq la s h   sin g a ri  b o s q i c h m a - b o s q i c h ,  
o ‘zaro  bir-birini  taqozo  etu v ch i  tarkibiy  qismlardir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

ld ro k n in g   yan a  b ir  m u h im   xususiyati  — bu   u m u m -  
lashgan holda narsa va  hodisalarni aks ettirishidir.  M a ’lumki, 
inson  psixikasiga  kirib borayotgan ko‘pqirrali alom atlar idrok 
qilish  bilan  cheklanib  qo lm ay,  balki  o 'sh a   m ajm u a   aniq 
jis m  yoki  hodisa sifatida  baholanadi.  Jismlarning o ’ziga xos 
xususiyatlarini  belgilash  bilan  qanoat  hosil  qilmay,  balki 
m a z k u r   narsalarni  m a 'l u m   m a ’noviy  qism larga  ajratadi. 
J u m l a d a n ,  „soat“ ,  „ b i n o “ ,  „hayvonot"  va  hokazo.
l d ro k n in g   y a n a   b ir  xususiyati  —  bu  u n in g   h a ra k a t- 
c h a n lig i  va  b o s h q a ru v c h a n lig id ir.  M asalan,  t o s h k o ‘m ir 
y o r u g l i k d a   yo g‘d u   s o c h a d i,  oq  q o g ‘ozdan  k o ‘p ro q   nur 
balqiydi.  Lekin  inson  b u   narsalarni  „q o ra “  va  ,,oq“  deb 
idrok qiladi, vujudga kelgan bevosita subyektiv taassurotlarga 
o ‘zgartishlar,  tu za tish lar  kiritadi.  C hunki  idrok  jarayoni 
inson oldida turgan m aqsadga va maqsad q o ‘ya olishga, unga 
berilgan  ustanovkaga  (ongli,  ixtiyoriy  k o lrsatmaga)  uzviy 
b o g l i q   h o ld a   irodaviy  boshqarilish  xususiyatiga  egadir. 
S h u n i n g   u c h u n   i n s o n n i   idrok  qilish  fa o liy atid a   ongli 
b o s h q a rilu v   iniko niy ati  m avjud  b o'lib,  a n a litik -sin te tik  
h a ra k a tla r  negizida verbal  orqali  amalga oshiriladi.
l d ro k n in g   b o s h q a   bilish  ja r a y o n la r id a n ,  j u m l a d a n , 
sezgidan  farqli  to m o n i  shuki,  u  narsa  va  hodisalarni  yaxlit 
h o ld a   aks  ettiradi.  S h u   yaxlitlik  belgisi  alohida  nam o yo n 
b o ‘luvchi ayrim alo m atlarda ifodalanuvchi  narsalarni buyum 
yoki  jism   sifatida  in 'ik o s   qilish  qobiliyatiga  ega.  C hunki 
jism larning  aniqligi,  ravonligi buyum yoki jism sifatida ko ‘z- 
g a  tashlanishida  o ‘z  ifodasini  topib,  m uayyan  tuzilishni 
vujud g a  keltiradi.  Id rok  m azm uniga,  tarkibiga  kiruvchi  har 
q a n d a y   hodisa,  xoh  verbal,  xoh  noverbal  tarzda  ifodala- 
nishid an   q a t ’i  nazar  u  b u y u m   yoki  jism  sifatida  gavdala- 
nadi  va  u nga  nisbatan  berilgan  yaxlitligini  namoyish  etadi.
Psixologiya  fanida  idrok  etilayotgan  narsalarning  fizik 
h o la ti  o ‘zgarsa  h a m ,  lek in   u n ing  k o ‘z  t o ‘r  pardasidagi 
o b r a z in in g   o ‘zgarm asligi,  nisbiy  tu rg ‘unlik  k o ‘rsatuvchi 
q o n u n ,   ya'ni  eng  m u h im   xususiyati  konstantlik  deyiladi. 
D oim iylik,  o ‘zgarmaslik  un ing asosiy belgilari  hisoblanadi.
N arsa  va  hodisalar  idrok  obyektiga  tushishi  bilan  ular 
k e tm a -k e t  aks  ettiriladi,  degan  xulosa g “ayritabiiy  holatdir. 
228
www.ziyouz.com kutubxonasi

Chunki  idrok maydoniga kirib kelayotgan va idrok qilinadigan 
narsalar  q o ‘zg‘atuvchisining  ildamligi,  kuchli  ehtiyojlarga 
m os  tushadigani  qabul  qilinadi.  Boshqacha  qilib  a y tg a n d a , 
q o lzg‘atu v c h in in g   kuchi,  yangiligi,  q a n d a y d ir   a h a m i y a t  
kasb  etish i,  y o 'n a lish i  h a ra k a tc h a n lig i  a n a l i t i k - s i n t e t i k  
harakatlar  m ajm uasida  saralanadi.  Shu  bois  h a r  q a n d a y  
narsa va hodisalar inson to m o n id an  idrok qilinmaydi.  C h u n k i 
u  tabiiy  va  sun'iy  sh art-sharoitlar,  obyektiv  va  subyektiv 
om illar  tekshiriluvidan  o ‘tkaziladi,  y a ’ni  saralov  ja r a y o n i 
amalga  oshiriladi,  natijada  no m u tan osib i  yoki  m e ’y o r id a n  
ortig‘i  aks  ettirish  doirasidan  c h e td a   qolaveradi.
Idrok qilinishi zarur b o ‘lgan  narsa va hodisalar m u ay y a n  
tuzilishga  ega  boMgandagina  u larn in g   tarkibiy  q is m la r i, 
alom atlari  t o ‘g ‘risida  m u lo h a z a   yuritish  m u m k in   b o 'la d i. 
Shu sababdan ularning hajm i,  fazoda egallagan o 'r n i,  rangi, 
ichki  m ohiyati,  ko'rinishi,  vazni  t o lg lrisida  m u a y y a n   tu - 
shu nchaga  ega  boMishi  u c h u n   idrok  qilinadigan  narsa  a n iq  
tuzilishga,  ya'n i  strukturaga  ega  b o ‘lish  lozim.  Bilish  j a -  
rayonini  taqozo etuvchi  id ro k n in g   m uhim   xu susiyatlaridan 
yana  biri,  uning  tuzilishga  ega  ekanligi,  y a ’ni  s t m k t u r a -  
v iy lig id ir.  U s h b u   x u s u s i y a t s i z   i d r o k n i n g   m a g ' z i   h i -  
s o b la n m is h   yaxlitlik  h a q i d a   j o n li   m u s h o h a d a   b o ‘lishi 
m u m k in   em as,  chunki  struk tu ra  qism lardan  vujudga  kelsa, 
alohidaliklar  birikmadan  yaxlit  tuzilmaga  kcladi.
Yuqoridagi  xususiyatlarning  barchasi  in so n n in g   y osh 
x u s u s iy a t la r ig a ,  a q liy   k a m o l o t i g a ,   t a j r i b a s i g a .  b i l i m  
saviyasiga b o g liq .  Lckin  t o ‘g ‘ri  idrok qilish  u c h u n   quy idag i 
shart-sharoitlar:  I) subyektning  aks  ettirishi  z a ru r  boMgan 
narsalar  haqida  oldingi  uq uvi,  ta s a w u rla rin in g   k o 'l a m i ,  
ularning  kengligi,  chuqurligi;  2)  m azku r jism ,  fan,  v o q e lik , 
m u a m m o   o ‘rganilish i  b i l a n   b o g 'l i q   b o 'l g a n   m a q s a d ,  
m a q s a d   q o ‘ya  olish;  3)  p e rs e p tiv   f a o liy a tn in g   f a o llig i, 
izchilligi  va  tanqidiy  xususiyati;  4)  idrok  qilish  faoliyati 
tark ib ig a   kiruvchi  faol  x a tt i- h a r a k a t la r n i n g   s a q l a n i s h i ,  
ularning  o ‘zaro  uyg‘unligi  m u h a y y o   b o ‘lm o g‘i  lozim .
M uayyan  sharoitda  shaxs  idrok  qiladigan  n a rs a   yoki 
jism   idrokning obyekti  d e b   ataladi.  Idrok  qilinadigan  n a rs a  
uni  o ‘rab  turgan  boshqa  n arsa,  jism   yoki  ho disalarga  nis-
www.ziyouz.com kutubxonasi

b a ta n   obyekt  hisoblanib,  obyektning  atrofidagilar  esa  fon 
deyiladi.  Idrokning sifati  obyektni fondan tez, t o ‘liq va aniq 
ajratib  olish  bilan  belgilanadi.
Id ro k   q o ‘zgkatu v c h ila rn in g   ayrim  xususiyatlarini  aks 
ettiruvchi  sezgilardan  farq qilib,  narsani  butunligicha,  uning 
h a m m a  xususiyatlari bilan yaxlitligicha aks ettiradi.  Shuning 
u c h u n   idrok  ayrim  sezgilarning  oddiy  yig‘indisidan  iborat, 
deg a n   xulosa chiqarib b o ‘lmaydi.  Idrok o ‘ziga xos tuzilishga 
ega  b o klgan  hissiy  b ilishning  sifat  jih atdan  yangi,  yuksak 
bosqichidir.
Id ro k n in g   p red m e tlilig i,  yaxlitligi,  m a ’lum   tartibda 
tuzilishi,  konstantligi,  anglanganligi,  tanlovchanligi  uning 
e n g   m u h im   xususiyatlaridandir.
f
Tekshirísh  uchun  savollar
1.  Idrokjarayoni to‘g‘risida qanday tasawurga egasiz?
2.  Idrokning 
t u z i l i s h i n i  
qanday tushuntirasiz?
3.  Idrokning xususiyatlarini qanday izohlaysiz?
4.  Idrokning  mohiyatini  yoritib  bering.
5.  Fazo, vaqt va harakatni idrok qilishning farqini aytib bering.
6.  Kuzatuvchanlik nima?
X I V   b o b  
X O T IR A
X o tira  haqida  umumiy  tushuncha
Psixologik m an balard a  koYsatilishicha,  psixikaning eng 
m u h i m   xususiyati,  in so n   tashqi  t a ’sirotlaridan  o ‘zining 
keyingi  faoliyati  va  xatti-harakatlarida  d o im o   foydalanishi 
h a m d a   ijodiy  y o n d a sh uvi  orqali  unga  b a'zi  o ‘zgarishlar 
kiritishidir.  Insonda  shaxsiy  tajriba,  ko‘nikma,  m alaka  va 
bilim lar koMami orta b organ sari  faoliyati  h a m da xulq-atvori 
t o b o ra   m urakkablashib,  yangi  m azm un,  yangi  sifat  kasb 
e t a   boshlaydi.  M a ’lum ki,  agar  tashqi  olam n in g  bosh  miya 
k a tta   yarim sharlari  q o b ig ‘ida  hosil  b o kladigan  obrazlari, 
tim sollari  va  ularning  izlari  yo‘qolib  ketaversa,  tajribaning
2 3 0
www.ziyouz.com kutubxonasi

saqlanishi,  bilimlarning  boyishi,  m urakkablashishi,  m uay- 
yan  tartibga  kelishi,  q ayta d a n  jonlanishi  m u tla q o   r o ‘y ber- 
m as  edi.  M odom iki,  s h u n d a y   ekan,  m az k u r  o b ra z la r  bir- 
biri  bilan  o ‘zaro  uzviy  b o g ‘lanib,  asta-sekin  m u s ta h k a m -  
lanib,  miya qobig‘ida puxta saqlanib qoladi, s h u  bilan  birga, 
hayot va faoliyatning m uayyan talablariga  m uvofiq  ravishda 
q a y ta d a n   jo n la n a d i,  a w a lg i  holatini  t a k r o r a n   n a m o y o n  
qiladi.
Hozirgi  davrda  q o l l a n i b   kelinayotgan  a d a b iy o tla rd a  
xotiraga m ana b unday ta ’rif berib kelinmoqda:  „ Individning 
o ‘z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va  keyinchalik 
uni yana esga tushirishi