Maktab o’quvchilarini kasbga yo’naltirishning ayrim jihatlari haqida

Abstract: Orientation of the young generation to the profession has always been 
one of the priorities of our state and politics. The role of our children, parents and 
educational institutions, as well as the work of teachers and practicing psychologists, 
is very important for the implementation of this process. This article gives a brief 
overview of the current problems associated with the direction of students in the right 
profession, the shortcomings of practice and ways to overcome them. 
Key words: Choosing the right profession, socialization, self-esteem, 
technological 
education, 
continuous 
system, 
cooperation, 
interdisciplinary 
communication. 
Joriy yil Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev Farg’onaga tashrifi chog’ida Xalq ta’limi 
vazirligiga alohida ko’rsatmalar berdi. Prezident yoshlarni ish bilan ta’minlash, ularni 
kasb-hunarga yo’naltirish masalalariga alohida to’xtalib o’tib, yangi o’quv yilidan 7 
sinfdan boshlab o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish lozimligini ta’kidlab o’tdi. 
Prezidentning Xalq ta’limi vaziri Sh.Shermatovga bergan ko’rsatmasiga ko’ra 2020-
2021 o’quv yilidan 7 sinfdan boshlab o’quvchilar kasb-hunarga yo’naltirilib, ular 
aynan qanday kasb egasi bo’lishi aniqlanadi. 8, 9, 10 sinfga qadar ular o’zlari tanlangan 
kasb-hunar bo’yicha o’qitilib boriladi. 10 sinfda ularga ishlash huquqini beruvchi 
guvohnomalar beriladi. 11 sinfda esa o’quvchilar bir vaqtning o’zida korxona va 
tashkilotlarda rasmiy tarzda ishlab oylik maosh olishlari ham mumkin bo’ladi. 11 sinf 
bitiruvchilarining ish bilan ta’minlanishiga hokimlar va hududiy sektor rahbarlari 
javobgar hisoblanadi. [5,1-b].
Ushbu kursatmadan kurinib turibdiki yoshlarni ish bilan ta’minlash, kasbga 
yunaltirish davlatimiz siyosatining ustivor vazifalaridan biri bo’lib turibdi. Bu borada 
maktab bitiruvchilarini kasbga yo’naltirish, iqtidoridan kelib chiqib to’g’ri kasb 
tanlashi katta ahamiyatga ega. 
Ma’lumki, har qanday jamiyatning ravnaqi, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy 
barqarorligi, fuqarolarining aqliy va axloqiy salohiyatini yuksak darajada 
rivojlanganligiga bog’liq. Zero, jamiyatimizning ma’naviy yangilanishida, ijtimoiy 
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishda jahon hamjamiyatiga qo’shilishini 
ta’minlaydigan demokratik xuquqiy davlat qurish kadrlar tayyorlashning milliy 
masalasi ustuvor mezon sifatida muhim rol o’ynaydi.[1,14-b] 
Inson bolasi kamolga yetgani sari ilmga, ma’rifatga talpinadi. Dastlabki saboqni 
ham u maktabdan oladi. Ammo kelajagimiz egalari bo’lgan yoshlarga ta’lim berish 
ularni o’qitish bilan bog’liq ayrim muammolar bugungi kunda kishini o’ylantirib 
qo’yayotgani tabiiy. Chunki zamonaviy shiddatkor jamiyat esa yetuk bilimdon 
mutaxasis kadrlarga muxtoj bo’lib boraveradi. 
Kasbiy shakllanish jarayonining dastlabki va ayni damda o’ta muhim bosqichi 
bo’lajak kasbni tanlash, ya’ni aniq bir kasbiy qarorga kelishigacha bo’lgan davrni o’z 
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 3
June 2020
408
www.openscience.uz

---

ichiga oladi. Ravshanki, yoshlarning kasb tanlashga tayyorgarlik darajasi, faqatgina 
yosh xususiyatlariga bog’lik emas, u ma’lum yoshga kelib o’z o’zidan shakllanib 
qolmaydi. Yoshlarning kasb tanlashga pedagogik-psixologik bilim, ko’nikma, 
malakalar, shuningdek, jamiyatning ta’siri orqali tayyorlash va tarbiyalash lozim. 
Mazkur jarayonda shaxsdan kasbga doir bilimlarga ega bo’lish talab qilinadi. Shuning 
uchun xam o’quvchilarni kasblar olamiga doir bilimlar bilan qurollantirish hamda 
amaliy ko’nikma va malakalarni hosil qilish lozim. Buning uchun kasblarga doir 
qo’llanmalar, tarqatma materiallar bilan ta’minlash lozim. Shundagina kasb tanlash 
jarayonida yuzaga keladigan turli qiyinchilik, ziddiyat, to’siqlarni oldini olgan holda 
o’quvchi-yoshlarni ongli ravishda kasbga yo’llash imkoniga ega bo’lamiz. [2,93-94-
b]. 
Texnologiya fani o‘qituvchisi texnologik ta’lim jarayonida kasb va mehnat turlari 
haqidagi ma’lumotlarni muayyan mavzularga bog‘lagan holda o‘quvchilarga 
yetkazishi lozim. O‘quvchilarning qiziqishlariga asoslangan holda o‘tkaziladigan 
mashg‘ulotlar orasida muayyan kasblarga oid to‘garaklar alohida o‘rin egallaydi. 
Bunday to‘garaklar aksariyat hollarda mehnat va kasb ta’limi o‘qituvchilari tomonidan 
olib boriladi. Bular jumlasiga texnik-ijodkorlik, yosh rassomlar, yosh texnologlar, yosh 
fiziklar kabi to‘garaklarni kiritish mumkin. O‘qituvchi bunday to‘garaklarda 
o‘quvchilarning loyihachilik, texnik-ijodkorlik, ixtirochilik kabi qobiliyatlarini 
rivojlantirish ustida tizimli ish olib borish imkoniyatiga ega. Texnologiya o‘qituvchisi 
o‘z ish faoliyatida pedagogik-psixologik tashxisga alohida o‘rin ajratishi lozim. 
Pedagogik-psixologik tashxis jarayonida o‘qituvchi maktab rahbariyati va psixologi, 
o‘quv-ishlab chiqarish muassasasi hamda kasb-hunar kollejlari mutasaddilari bilan 
hamkorlikda har bir o‘quvchining tanlagan kasbi bilan shaxsiy sifatlari orasidagi 
mutanosiblikni aniqlashi kerak.
Texnologiya fani o‘qituvchisi o‘zining o‘quvchilarni kasbga yo‘llashga oid 
faoliyatini sinf rahbarlari, fan o‘qituvchilari, maktab rahbariyati va psixologi, ota-
onalar, mahalla faollari, hududdagi kasb-hunar kollejlari ma’muriyati faoliyati bilan 
mujassamlashtirgan holda amalga oshirishi kerak. O‘quvchilarni kasb-hunarga to‘g‘ri 
yo‘llashda mehnat xonasi, laboratoriya va ustaxonalar ham alohida ahamiyatga ega. 
Mehnat fani o‘qituvchisi ularni zamonaviy talablar asosida jihozlashga alohida e’tibor 
qaratishi lozim, chunki o‘quvchilarda muayyan mehnat va kasb turi haqidagi bilim, 
tushuncha va tasavvurlar ularning jamiyat hayotida tutgan o‘rni haqidagi ma’lumotlar 
dastlab shu yerda hosil bo‘ladi. Ma’lumki, mehnat va kasb-hunarga bo‘lgan muhabbat, 
e’tiqod, barcha o‘quv fanlari tarkibida shakllantiriladi. Shuning uchun ham texnologik 
ta’lim darslarida fanlararo aloqadorlikka alohida e’tibor qaratish talab etiladi. Mehnat 
o‘qituvchisining o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘llash orqali ijtimoiylashtirishga oid 
faoliyatini turli o‘quv fanlari o‘qituvchilari va sinf rahbarlarining bu sohadagi ishlari 
bilan uyg‘unlashtirish muhim pedagogik ahamiyatga ega. Buning uchun: 
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 3
June 2020
409
www.openscience.uz

---

– turli o‘quv fanlari, fan to‘garaklari va sinfdan hamda maktabdan tashqari 
tadbirlarning imkoniyatlaridan unumli foydalanish; 
– texnologik bilimlar, umummehnat va kasbiy ko‘nikmalar yordamida 
o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish orqali ijtimoiylashtirishga erishish; 
– o‘quvchilarning muayyan maqsadga yo‘naltirilgan ijtimoiy ahamiyatlilik 
darajasi yuqori bo‘lgan o‘quv topshiriqlarini bajarishlarini ta’minlash; 
– jamiyat hayoti uchun ahamiyatli bo‘lgan mehnat va kasb-hunarning turli 
sohalariga o‘quvchilarning qiziqishlarini tabaqalashtirilgan yondashuv asosida 
shakllantirishga erishish; 
– o‘quvchilarni munosib kasb-hunarga yo‘naltirish maqsadida, maktab 
o‘qituvchilari, firmalar, ishlab chiqarish korxonalari, ijodiy jamoalar, kasb-hunar 
kollejlari hamda tashxis markazlari hamkorligini yo‘lga qo‘yish. Bunday hamkorlik 
natijasida o‘quvchilar orasida ijtimoiy ahamiyatlilik darajasi yuqori bo‘lgan kasblar 
targ‘ibotini amalga oshirish imkoni paydo bo‘ladi. [3,57-b]. 
Texnologiya o‘qituvchisi maktab amaliyotchi psixologi o‘z kasbiy faoliyati 
jarayonida quyidagilarni amalga oshirishi lozim: 
– o‘quvchilarni jamiyat hayoti va taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan kasb-hunar 
turlari bilan tanishtirish; 
– kasblarning demogratik xususiyatlari haqida ma’lumot berish; 
– o‘quvchilarni kasbga yo‘llash bo‘yicha pedagogik-psixologik xarakterdagi 
maslahatlar uyushtirish; 
– o‘quvchilarda ularning shaxsiy sifatlarini hisobga olgan holda muayyan kasblar 
bo‘yicha barqaror qiziqishlarni shakllantirish; 
– o‘quvchilarni o‘z kasbiy faoliyati natijasida shuhrat qozongan mashhur shaxslar 
va ularning jamiyat va insoniyat taraqqiyotiga qo‘shgan hissalari bilan tanishtirish; 
– o‘quvchilarga kasblarning jamiyatni iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy jihatlarini 
rivojlantirishdagi o‘rni haqida malumot berish; 
– o‘quvchilarning ota-onalari bilan ularning farzandlarini munosib kasbga 
yo‘llash bo‘yicha suhbatlar o‘tkazish; 
– o‘quvchilarni noto‘g‘ri kasb tanlashning salbiy oqibatlaridan xabardor qilish; 
– o‘quvchilarda dastlabki umummehnat va kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirish va 
sinab ko‘rishlari uchun qulay sharoitlar yaratish; 
– o‘quvchilarni to‘g‘ri kasbga yo‘llash maqsadida, ularning shaxsiyati, mehnat 
turi va kasblarga bo‘lgan qiziqishlarini o‘rganish; 
– o‘quvchilarni kasbga yo‘llash jarayoni samaradorligini ta’minlash maqsadida, 
maktabda muayyan kasblar, ularning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati haqida hikoya 
qiluvchi ko‘rgazmalar, anjumanlar, uchrashuvlar tashkil etish; 
– o‘quvchilarning shaxsiy-kasbiy qiziqishlarini aniqlash maqsadida muntazam 
pedagogik-psixologik tashxis o‘tkazish va h.k. [3,58-b]. 
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 3
June 2020
410
www.openscience.uz

---

Kasb tanlashda maktab amaliyotchi-psixologining ham olib borayotgan targ’ibot-
tashviqot ishlarning o’z ahamiyati bor. Chunki barcha o’quvhcilar ham kasb tanlashda 
aniq bir fikrga kela olmaydi. Buning o’ziga yarasha turli xil sabablari bor .Bu o’rinda 
men o’zim ishlayotgan maktab bitiruvchi sinf o’quvchilari bilan davra suhbatlari, 
anketa surovnomalari o’tkazdim.Masalan: