O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi



Yüklə 0,64 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/65
tarix08.11.2022
ölçüsü0,64 Mb.
#67906
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   65
vdocuments.mx o-zbek-tilining-tarixiy-grammatikasi-ozbek-adabiy-tili-tarixi

Yerni bayzadin etti bayzagu’n. 
(hamsa). 
-vash. o’xshatish manosidagi sifat yasaydi:... shaxzadayi parivash... (Max.q.), ... 
maxvash saqiy... (Max.q.). 
-var. o’xshatish manosidagi sifat yasaydi: buzurgvar, umidvar. ... durri shaxvar 
u’zu’lu’p yerga tu’shti (Max.q.). 
Bu affikslardan tashqari, -in, -fam, -aniy sifat yasovchi affikslari ham qo’llangan.  
Fe`ldan sifat yasovchi affikslar. Fe`ldan sifat yasovchi affikslar unchalik ko’p emas. 
a’lardan faqat birgina affiks sermaxsul bo’lib, qolganlari kammaxsul va uta kammaxsul 
affikslardir. 
a’lar quyidagilar: 
-g/-g,-q/-k(ig/-ig,-iq/-ik,-ug/-u’g,-uq/-u’k).Affiks 
variantla- 
rining 
ko’pligi 
singarmonizm qonuni amalda bo’lganligidan dalolat beradi. Biroq yumshoqlik-qattiqlik va 
lab garmoniyasi qoidasining bir qadar buzilishi kuzatiladi, jarangli va jarangsiz undoshli 
variantlar ishlatilishida muayan qonuniyat va fonetik sharoitni belgilash qiyin. Chunki ayrim 
manbalarda asosan jarangsiz undoshli variantlar ishlatilsa, ularning ko’pchiligida (xatto bir 
suz doirasida ham) har ikkala variant baravar qullanaveradi. Lekin umumiy nisbatiga kura 
jarangsiz unlili variantlar aksariyatni tashkil qiladi. 
Fe`dan sifat yasashda eng sermaxsul bo’lgan bu affiks yordamida yasalgan sifatlarda 
uzakdan 
anglashilgan 
mano 
bilan 
bogliq 
belgi-xususiyatga 
egalik 
tushunchasi 
ifodalanadi:Demasun qorqaq (ShN). Bu rud quruq ruddur, munda hargez suv bolmas (BN). 
-n(-in -in,-un,-u’n,-an,-a’n).qadimiy vosita kelishigining bu affiksi o’zining birgalik 
manosi asosida sungroq suz yasash funktsiyasini ham kasb etgan. a’ uzakdan anglashilgan 
belgiga egalik manosini ifodalovchi sifat yasagan: Nedin  t o l u n ay yuzun’ ila’ xusn talashur 
(Atoiy). qiyamat azabindin yaqinmu turur (TF). 
l(-il/-il). Bu affiks ayrim fe`llardan uzakdan anglashilgan harakat yoki holat belgisiga 
egalik manosini ifodalovchi sifat yasaydi: Dunyanin’ tugal malini bersan’ (NF). 
Shu bilan birga, -ir / -ur (Bu agir ishka’ ogradimiz (qR)), -ri / -ri (quyi egriligi 
chindur (Lutfiy)) qo’shimchalari bilan ham sifat yasalgan.
Sintaktik (kompozitsiya) usul bilan yasalgan sifatlar sifat turkumiga mansub leksik 
birliklarning katta qismini tashkil qilgan. a’lar sifat va boshqa turkumlarga mansub suzlarning 
bir-biri bilan turli kombinatsion vositalar yordamida birikuvi, juftlashuvi, takrorlanuvi va 
tiziluvi orqali xosil bo’lgan. a’lar tarkibiy qismlarining birikuv tarziga kura qo’shma va 
murakkab sifat yasaladi. 
Sintaktik usul bilan yasalgan sifatlar turgun bo’lmaydi va uko’proq uslubiy vazifa 
bajaradi: qara yu’zlu’k bashi (Navoiy), qara tamgaliq ay (Lutf.). 
Sifat darajalari. Sifat darajalarining turkiy tillarga xos har uchala turi va har bir turning 
ifodalanish usullari bu davr tilida ham mavjud. 
hozirgi va o’tmish lingvistik adabiyotlarda sifatning oddiy, qiyosiy va orttirma darajalari 
haqida fikr yuritib kelingan va unda rus tili qolipidan kelib chiqilgan. o’zbek tilidagi sifatlar esa 
bu qolipga tushmaydi, balki oddiy daraja, belgining kamligi darajasi va belgining ortiqligi – 
kuchaytiruv darajasini farqlash imkoniyatini beradi.
Oddiy daraja. Boshqa darajalarning xosil bo’lishi uchun negiz vazifasini bajaradi va 
belgi neytral darajada bo’ladi. Bu shakl “nol`” shakl bo’lib, unda affiks qatnashmaydi.
Belgining kamligi esa bir necha affikslar orqali xosil qilinadi:  


21 
-raq/-ra’k. 
Kim ki ulugraq, an’a xidmat kera’k 
a’l ki kichikra’k, an’a shafqat kera’k. 
(Xamsa). 
-mtul. qizimtul, qaramtul, yashimtul (Maboinul-lug’at). 
Belgining kamligi darajasida sifatga xos bo’lgan asosiy belgining kamligini bildirmaydi, 
balki boshqa belgida sifat ifoda qilayotgan belgidan qisman mavjudligini anglatadi. 
Belgining ortiqligi va kuchliligi darajasi. Bu daraja sifatlarni to’liq va to’liqsiz takrorlash 
hamda sifat oldidan ravishlarni keltirish orqali xosil qilinadi. 
To’la takror: Men’izla’ri gu’l-gu’l, qabaglari ken’-ken’ (Navoiy). Ba`zan bunday 
sifatlarning birinchi qismida chiqish kelishigi affiksi ham qatnashadi va manoning yanada 
kuchaytirilishiga xizmat qiladi: Zaxirim avqati yamandin-yaman (Navoiy). 
To’liqsiz takror. Bunda birinchi bo’gin p,m undoshlari ishtirokida takrorlanadi: ap-achig, 
ap-aq, yup-yumalaq, chup-chuqur, yam-yashil (Muxok.lug.). 
Sifat oldidan ravish so’zlari keltiriladi: Bagayat biyik kishi (Navoiy), asru ken’ (Bobir). 
Ta`kidlash zarurki, -raq/-rak affiksli shakllarda qiyos manosi yo’q emas, balki belgining 
kamligi manosi bosh manodir. 
Savol va topshiriqlar: 
1.Sifat yasovchi eski o’zbek tiliga xos bo’lgan qo’shimchalarni sanang. 
2.Eski o’zbek tilida orttirma darajadagi sifatlar qanday xosil qilinadi? 
3.Belgining ortiqligi va kuchliligi formalari qanday xosil qilinadi? 
4.Sifat darajalari shakllanishining hozirgi o’zbek tilidan farqli tomonlarini izoxlab bering. 
 
 
A d a b i y o t l a r 
1. S.Ashirboyev, I.Azimov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 
2. O’rinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. O’zbek adabiy tili tarixi. T. 1995 
3. Aliyev A., Sodiqov K, O’zbek adabiy tili tarixidan.T. 1996.
4. To’ychiboyevB. O’zbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 
5. G’.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 
2009. 

Yüklə 0,64 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   65




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin